Ίσως για πολλούς η αφορμή ήταν το κινηματογραφικό ποίημα-δοκίμιο του Φίλιππου Κουτσαφτή «Αγέλαστος Πέτρα». Αλλά και οι καλοκαιρινές επιδρομές μας για τις σημαντικές εκδηλώσεις του Ελαιουργείου, τα φιλόδοξα εικαστικά πρότζεκτ και οι παραστάσεις που έχουν φιλοξενηθεί εκεί. Για μένα, έπαιξε ρόλο μια επίσκεψή μου (μετά από προτροπή του Κουτσαφτή) στα ετήσια Εισόδια της Παναγίας, έναν Νοέμβρη πριν από κάποια χρόνια, που πραγματοποιούνται μέσα στον αρχαιολογικό της χώρο, μια χριστιανική γιορτή που σχεδόν ταυτίζεται με παγανιστικά έθιμα.
Η Ελευσίνα είναι ένα αίνιγμα, terra incognita, ένας ιδιαίτερος τόπος, κατά κάποιον τρόπο στη σκιά της Αθήνας, με αναρίθμητα προβλήματα λόγω της έντονης βιομηχανοποίησής της, που δεν λύθηκαν με την αποβιομηχανοποίηση, αφού η θάλασσα είχε μολυνθεί ήδη σε σημαντικό βαθμό.
Σήμερα προσπαθεί με χίλιους τρόπους –και το έχει καταφέρει σε ικανοποιητικό βαθμό– να αναβαθμιστεί και να αλλάξει εντελώς πρόσωπο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διεκδίκησε και πέτυχε να ανακηρυχθεί Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, αρχικά για το 2021, αλλά οι μεγάλες ανατροπές που επέφερε η παγκόσμια κρίση του κορωνοϊού μετατόπισε τη διεξαγωγή των εκδηλώσεων στο 2023.
Η χειμερινή περιδιάβαση στην περιοχή φανερώνει πλευρές μαγικές, που, αν μπορέσουν να ενταχθούν και να χρησιμοποιηθούν όπως ο Μαρμαρινός και η ομάδα του οραματίζονται, θα είναι αποκαλυπτικές.
Πολλά προβλήματα συνόδευσαν τη διοργάνωση του θεσμού, αλλά εδώ και έναν χρόνο τα πράγματα έχουν μπει στον σωστό δρόμο και όλοι έχουν συντονιστεί, έτοιμοι για την τελική ευθεία.
Αυτή η μεταβιομηχανική πόλη παραμένει ένας τόπος μαγικός, με πλευρές που σχετίζονται με την Ιστορία της Ελλάδας, όπως οι προσφυγικοί μαχαλάδες, όπου εγκαταστάθηκαν οι Μικρασιάτες που έφτασαν εδώ μετά το '22, οι γειτονιές των εργατών που μετανάστευσαν λόγω της μεγάλης βιομηχανικής ανάπτυξης που σημειώθηκε τον εικοστό αιώνα και τα κουφάρια παλιών εργοστασίων που, μετά από δεκαετίες δραστηριότητας, παροπλίστηκαν και σήμερα αποτελούν μνημεία βιομηχανικού πολιτισμού. Μαζί με τα εγκαταλελειμμένα οικοδομήματα και τα σκουριασμένα κουφάρια πλοίων στο υδάτινο νεκροταφείο της περιοχής συνθέτουν μια εικόνα ανείπωτου λυρισμού και με τον τρόπο τους εξιστορούν την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας.
Ζήτησα από τον καλλιτεχνικό διευθυντή της 2023 ΕΛΕVΣΙΣ Μιχαήλ Μαρμαρινό να μας κάνει μια περιήγηση στην πόλη που θα φιλοξενήσει τον θεσμό και να μας αποκαλύψει το μυστηριακό τοπίο μέσα από τη δική του ματιά. Και είναι το ίδιο τοπίο στο οποίο αιώνες πριν οι αρχαίοι Έλληνες τελούσαν τα Ελευσίνια, την πιο μυστικιστική θρησκευτική γιορτή, το τελετουργικό της οποίας δεν γνωρίζουμε, καθώς ποτέ δεν διέρρευσε καμία ολοκληρωμένη πληροφορία. Αν κάποιος μιλούσε γι' αυτό, θα τιμωρούνταν με θάνατο.
Συναντηθήκαμε μία από τις πρώτες κρύες και μουντές ημέρες του χειμώνα στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, έναν από τους πιο χαρακτηριστικούς παλιότερων εποχών, που έχει διατηρηθεί υπέροχα δίπλα στις παλιές ράγες, όπου αυτήν τη στιγμή στεγάζονται τα γραφεία της οργανωτικής επιτροπής, αλλά μελλοντικά θα αποτελέσει τόπο συνάντησης συμμετεχόντων καλλιτεχνών και επισκεπτών της διοργάνωσης.
Η χειμερινή περιδιάβαση στην περιοχή φανέρωσε πλευρές μαγικές που αν μπορέσουν να ενταχθούν και να χρησιμοποιηθούν όπως ο Μαρμαρινός και η ομάδα του οραματίζονται, θα είναι αποκαλυπτικές. Και εντελώς ανατρεπτικές σε σχέση με όλα όσα γνωρίζουμε για τις περισσότερες πολιτιστικές πρωτεύουσες.
Η πρώτη μας στάση ήταν στον παλιό κινηματογράφο «Ελευσίς» στην Άνω Ελευσίνα, εργατική συνοικία και γειτονιά προσφύγων. Ένας λαϊκός κινηματογράφος που έχει κλείσει εδώ και τριάντα χρόνια και έκτοτε δεν έχει χρησιμοποιηθεί. Έχει ανοίξει ελάχιστες φορές τις τελευταίες δεκαετίες για κάποιες εκδηλώσεις, αλλά ουσιαστικά παραμένει ένα φάντασμα του εαυτού του και της εποχής του – η επιγραφή του είναι γραμμένη με μια υπέροχη vintage γραμματοσειρά.
Λειτουργούσε κυρίως ως χειμερινός, αλλά υπήρχε και δυνατότητα για καλοκαιρινή χρήση, καθώς μέρος της σκεπής άνοιγε. Μάλιστα, στο ύψος του εξώστη διέθετε και μια ταράτσα για αναψυκτήριο.
Μου θύμισε έντονα το Βασιλικό Θέατρο της Θεσσαλονίκης όταν άνοιξε το μακρινό 1986 για την Μπιενάλε και γέμισε με νεαρόκοσμο, πολύ πριν γίνει το λαμπερό οικοδόμημα που είναι τώρα, μέρος του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος.
Το Ελευσίς σήμερα ανήκει στον δήμο της Ελευσίνας. Στο μπροστινό του τμήμα στεγάζει κάποια εμπορικά μαγαζιά και ο γωνιακός του χώρος είναι εντελώς άδειος. Πιθανόν να χρησιμοποιηθεί ως εντευκτήριο νέων, ένα meeting point πριν και μετά τις εκδηλώσεις.
Καθώς κάναμε τον κύκλο του οικοδομήματος μαζί με τον φωτογράφο μας Πάρι Ταβιτιάν, ένα ηλικιωμένο ζευγάρι που έβγαινε από το σπίτι του ενδιαφέρθηκε να μάθει γιατί το περιεργαζόμασταν. Όταν τους εξήγησα, ο άνδρας άρχισε να μου λέει ότι το πρόλαβε να λειτουργεί, πόσο μεγάλη επιτυχία είχε κάποτε. «Ήταν φτηνό και γέμιζε κόσμο, νεολαία, αλλά όχι μόνο», μου είπε. Χάρηκε που θα το δει να ξαναζωντανεύει.
Κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας το Ελευσίς, εκτός από κινηματογραφικές προβολές, θα μπορέσει να φιλοξενήσει παραστάσεις χορού και θεάτρου, υπάρχει, δε, η σκέψη να λειτουργήσει και ως εκθεσιακός χώρος.
Ο Μαρμαρινός μου εξηγεί πώς το οραματίζεται: «Έχει μεγάλη σημασία ότι βρίσκεται στην Άνω Ελευσίνα, γιατί έτσι δραστηριοποιείται πολιτιστικά όλη αυτή η ζώνη που δεν είναι τόσο φροντισμένη όσο η κάτω. Οι γραμμές του τρένου χωρίζουν την πόλη στα δύο και αυτό το εμβληματικό οικοδόμημα που συνδράμει σε αυτό. Μπορεί να δημιουργήσουμε ακόμα και μια ακαδημία χορογραφίας, μας ενδιαφέρει η ανάπτυξη σε συνεργασία με τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Γιατί αυτό είναι το νόημα, τα πράγματα που γεννιούνται να έχουν βιωσιμότητα και να σπρώξουν την Ελευσίνα σε ακόμα πιο σημαντικά ανοίγματα. Ένας τέτοιος χώρος είναι πόλος έλξης για πολλά πράγματα».
Αφήσαμε το αστικό τοπίο για να επισκεφθούμε την περιφέρεια και τη βιομηχανική ζώνη. Φτάνοντας στην επόμενη στάση μας, αντικρίσαμε μια σειρά από παλιά καμίνια που θυμίζουν πυραμίδες των Ίνκας (έτσι τα αποκαλούν και οι ίδιοι περιπαιχτικά) και ένα παράπηγμα γεμάτο σκυλιά, μάλλον καταφύγιο του δήμου για τα αδέσποτα.
Ξαφνικά ο χρόνος γύρισε πίσω, στις παλιές και παροπλισμένες εγκαταστάσεις του γηπέδου του Πανελευσινιακού, σαν ένα ταξίδι σε άλλες δεκαετίες, σε εικόνες από τριτοκλασάτες ταινίες της παρακμής του ελληνικού εμπορικού κινηματογράφου του '70. Αποδυτήρια, ένα ρημαγμένο γήπεδο με σχεδόν ετοιμόρροπες κερκίδες εγκαταλελειμμένες χρόνια τώρα, μια μαρτυρία άλλων εποχών, όταν ο ποδοσφαιρικός αγώνας της Κυριακή ήταν η μόνη διασκέδαση για τους νέους άνδρες που ζούσαν σε μικρές κοινωνίες, ένα άβατο των αρσενικών μιας άλλης Ελλάδας.
Ο Μαρμαρινός ελπίζει ότι μέρος του γηπέδου θα παραμείνει ως μνημείο της κουλτούρας μιας γενιάς. «Έχει μείνει μόνο η εξέδρα, αλλά επειδή έχει στατικά προβλήματα, προτίθενται να την γκρεμίσουν, έτσι κι αλλιώς ανήκει στον δήμο. Έχω ζητήσει, όμως, να μείνει ένα κομμάτι, γιατί αποτελεί μια απίστευτη μνήμη. Υπάρχει η ιδέα να φτιαχτεί μπροστά ένα skate park. Θα αποτελέσει μια "κιβωτό αιωνίου νεότητας"».
Παράλληλα, σκέφτεται να το εντάξει στις δραστηριότητες της Ελευσίνας 23, παραχωρώντας το σε μια εκπληκτική κοινοβιακή ομάδα τσιρκολάνων από το Βέλγιο, την Time Circus, ώστε να το εκμεταλλευτούν όπως θέλουν.
Στην ίδια περιοχή, τη βιομηχανική ζώνη της Ελευσίνας, όπου τα φουγάρα και τα νταμάρια, τα οποία τα εκμεταλλεύονται μέχρι σήμερα, προδίδουν το παρελθόν αλλά και το παρόν της, συναντάμε σε ένα απόκοσμο, σχεδόν σεληνιακό τοπίο ένα περιφραγμένο προϊστορικό νεκροταφείο με δύο τάφους εκτός περίφραξης. Μου εξηγεί ότι οι αρχαιολόγοι θεωρούν πως πρόκειται για τους τάφους των Επτά επί Θήβας! Είχαμε μπροστά μας μια ιστορική μαρτυρία χιλιάδων ετών που οι σύγχρονοι Έλληνες έχουν αφήσει στην τύχη της και αναπόφευκτα μου ήρθε στο μυαλό η «Αγέλαστος Πέτρα».
Ρωτάω πώς πιστεύει ότι μπορεί μια υποβαθμισμένη περιοχή, ο τόπος που ίσως έχει τον πιο μολυσμένο κόλπο της Ελλάδας και, όπως λέει στο ντοκιμαντέρ του ο Κουτσαφτής, «όποιος περνάει από εδώ, αποστρέφει το βλέμμα του», να υπηρετήσει τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας.
Μου εξηγεί: «Εδώ διασταυρώνονται τα ζητήματα που απασχολούν την Ευρώπη, δηλαδή περιβάλλον, ανεργία, μεταβιομηχανική περίοδος, αποβιομηχανοποίηση, και, φυσικά, η Ιστορία. Με αυτή την έννοια η Ελευσίνα είναι το ιδανικό μοντέλο. Γι’ αυτό επιλέχθηκε κιόλας ανάμεσα σε τόσες άλλες. Εκτός αυτού, είναι η μικρότερη απ’ όλες τις πολιτιστικές πρωτεύουσες σε επίπεδο πληθυσμού, δεν ξεπερνάει τους τριάντα χιλιάδες κατοίκους.
Επίσης, επιλέχθηκε χωρίς να έχει υποδομές. Αυτό είναι όμως και το νόημα του θεσμού, να σπρώχνει, μέσα από τη δύναμη του πολιτισμού, μια πόλη ώστε να αναταχθεί και να αναπτυχθεί στην κατεύθυνση του πολιτιστικού τομέα.
Το επόμενο μοντέλο βιωσιμότητας, μετά τη βιομηχανοποίηση, είναι μέσω της έννοιας του πολιτισμού, των τεχνών και των επαγγελμάτων του. Και η Ελευσίνα είναι ιδανική γι' αυτό, η Ευρώπη μάλιστα πειραματίζεται με τη περίπτωσή της. Αν πετύχει, θα είναι πολύ σημαντικό – και θα πετύχει.
Γενικά, ψάχνουν μοντέλα εφαρμογής. Το Έσεν στη Γερμανία, πολιτιστική πρωτεύουσα πριν από δέκα χρόνια, μια βαριά βιομηχανική πόλη, είχε ένα ποτάμι μολυσμένο, όπου πλέον κάνουν μπάνιο, έχει γίνει θέρετρο. Αυτό είναι ο στόχος, ο πολιτισμός να σπρώξει την πόλη προς την ανάπτυξη, γιατί ο θεσμός αυτός γίνεται αναπόφευκτα πανεθνικό ζήτημα. Θέτει το κράτος και τους μηχανισμούς του Δημοσίου σε τροχιά ανάταξης όσον αφορά την ευελιξία, τον τρόπο λήψης των αποφάσεων.
Η Ελευσίνα αποτελεί μνημείο περιβαλλοντικής και ιστορικής σημασίας. Οι πληγές δημιουργούν την ανάγκη επούλωσης, επαναπροσδιορισμού, πρόκειται για την αναγκαιότητα της σύνθεσης της επόμενης στιγμής, της επόμενης φάσης. Αυτό που λέμε legacy, παρακαταθήκη, κληρονομιά, συνέχεια. Τρόποι βιώσιμης ανάπτυξης προς αυτή την κατεύθυνση, που θα αφήσουν στην Ελευσίνα ένα ίχνος πολιτισμού, το οποίο εμείς θεωρούμε ότι δικαιωματικά της ανήκει και το φέρει η ίδια, ως πόλη. Αλλά προηγουμένως χρειάζεται να γίνει η αποκάλυψη, αυτός είναι ο ρόλος της πολιτιστικής πρωτεύουσας».
Όγκοι βουνών υψώνονται γύρω μας, εργοτάξια παντού, μια ελληνική σημαία καρφωμένη σε ένα ύψωμα που θυμίζει κυνόδοντα κυματίζει περήφανα και μανιασμένα. Η επόμενη στάση ίσως ήταν η πιο εντυπωσιακή. Ένα παλιό νεκροταφείο πλοίων με άπειρα παροπλισμένα καράβια, αφημένα στη στεριά, έρμαια της σκουριάς, της αλμύρας και του αέρα, τα περισσότερα μέσα στα νερά. Συνταρακτική και υποβλητική σκηνογραφία που θα αποτελέσει το φόντο μιας μεγαλειώδους συναυλίας της Ελένης Καραΐνδρου.
Περιφερόμασταν αρκετή ώρα στην ακροθαλασσιά, εντοπίσαμε σκόρπια κομμάτια μεταλλευμάτων από τα φορτία που έφταναν μέχρι εδώ μέσω της θάλασσας κάποτε. Μπορεί η Ελευσίνα να μην έχει μεγαλοπρεπές μέγαρο συναυλιών, αλλά η εικόνα αυτού του μέρους προσφέρει μοναδική ποιητική διάσταση και θα ταιριάξει απολύτως με τη μουσική της σπουδαίας διεθνούς συνθέτριας.
Επόμενος σταθμός το παλιό εργοστάσιο χρωμάτων «Ίρις», που είναι κρυμμένο πίσω από ένα συγκρότημα σύγχρονων εργατικών κατοικιών. Μέσα από τα πλατάνια ξεπροβάλλουν δύο θολωτά οικοδομήματα μαζί με μια καμινάδα, που κάποτε έσφυζαν από ζωή, καθώς συγκέντρωναν εκατοντάδες εργάτες που δούλευαν σε έντονους ρυθμούς.
Λειτούργησε ως μία από τις πιο πετυχημένες βιομηχανίες του κλάδου (αν και επίσης άκρως μολυσματική για τη θάλασσα) από το 1920 έως το 1986 και αποτελεί εξαιρετικό δείγμα μεσοπολεμικής βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από οπλισμένο σκυρόδεμα. Έχει περιέλθει και αυτό στη δικαιοδοσία του δήμου Ελευσίνας και ήρθε η ώρα να ξεκινήσει μια δεύτερη ζωή.
Τα δύο οικοδομήματα θα μετατραπούν σύντομα σε ένα σύγχρονο πολιτιστικό κέντρο. Και στο πρόσφατο παρελθόν έχουν χρησιμοποιηθεί για εκθέσεις και θεατρικές παραστάσεις. Ανάλογη θα είναι και η μελλοντική μετατροπή τους.
Το ένα οικοδόμημα, χάρη στο μεγάλο του ύψος, θα λειτουργήσει ως χώρος εκθεσιακός και γενικότερα πολλαπλών χρήσεων, ενώ το δεύτερο θα είναι αναψυκτήριο και τόπος συνάντησης επισκεπτών με δύο επίπεδα, εφόσον το ύψος του κτιρίου το επιτρέπει. Το προαύλιο, όπου μια παρέα παιδιών έπαιζε ποδόσφαιρο όσο περιδιαβαίναμε τον χώρο, θα διαμορφωθεί ανάλογα για τους μήνες που ο καιρός είναι καλός.
Η τελευταία μας στάση ήταν σε έναν ακόμα ιδιαίτερο χώρο (σαν σκηνικό του Greek Weird Cinema), τον οποίο η διοργάνωση θα αναδείξει με αναπάντεχο τρόπο. Βρίσκεται λίγο έξω από την πόλη και είναι ένα παλιό κολυμβητήριο που ουσιαστικά ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε. Οι κερκίδες στέκουν χρόνια χωρίς πραγματικό λόγο ύπαρξης.
Εδώ δεν θα γίνει καμία ιδιαίτερη επέμβαση, καθώς έχει παραχωρηθεί σε καλλιεργητές διαφόρων ειδών, ωστόσο η παροπλισμένη πισίνα που χάσκει προκαλεί το ενδιαφέρον. Είναι νωρίς να μας αποκαλύψουν τα σχέδιά τους για το πώς θα χρησιμοποιηθεί.
Δεν ήταν το μόνο που δεν μας αποκαλύφθηκε σε αυτή την επίσκεψή μας. Πολλά ήταν αυτά που συζητήσαμε, αλλά είτε δεν έχουν κλειδώσει ακόμα, οπότε δεν μπορούν να δημοσιοποιηθούν, είτε δεν έχουν καταλήξει ούτε οι ίδιοι, παρόλο που ιδέες υπάρχουν πολλές. Όπως πολλά είναι ακόμα τα κρυφά σημεία που η πόλη αυτή έχει να μας αποκαλύψει μέχρι να ξεκινήσουν οι δραστηριότητες της Ελευσίνας '23.
Καθώς αποχωρούσαμε, είχε αρχίσει να πέφτει ο ήλιος και η πόλη να βυθίζεται στα μυστήριά της.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
