Ο επικεφαλής της ειδικής ομάδας της ΕΕ για την παραπληροφόρηση, Lutz Güllner βρέθηκε στην Αθήνα και η δημοσιογράφος Βασιλική Σιούτη τον συνάντησε στα γραφεία της LiFO για μια εφ’ όλης της ύλης συνέντευξη.
O κ Güllner μίλησε για την απειλή των διαδικτυακών επιθέσεων, τη στρατηγική παραπληροφόρησης της Ρωσίας, τη διάδοση των fake news και τα εργαλεία επαλήθευσης πληροφοριών που θωρακίζουν τους αναγνώστες από τα ψευδή στοιχεία.
— Πόσο μεγάλη θεωρείτε ότι είναι στα αλήθεια η απειλή παρέμβασης μιας ξένης δύναμης που μπορεί να επηρεάζει την ενημέρωση των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης;
Εκτιμώ ότι η απειλή είναι πολύ μεγάλη και την έχουμε υποτιμήσει. Δεν πρόκειται για τη δημιουργία ενός αφηγήματος, ξέρετε, αλλά για μια συντονισμένη δραστηριότητα, όχι μόνο από την Ρωσία αλλά και από άλλους παράγοντες που έχουν διαπιστώσει ότι μπορούν να επηρεάζουν την ανοιχτή κοινωνία μιας άλλης χώρας χρησιμοποιώντας τεχνικές χειραγώγησης στον δημόσιο χώρο. Αυτό μπορεί να είναι με την παραπληροφόρηση, μπορεί επίσης να είναι με άλλες μορφές, για παράδειγμα, ακόμη και στον κυβερνοχώρο, υποκλέπτοντας πληροφορίες, διαρρέοντας πληροφορίες, αλλά και με προσπάθειες επηρεασμού της κοινωνίας των πολιτών, για παράδειγμα με τις ΜΚΟ, με think tank, οπότε πρέπει πραγματικά να τα σκεφτούμε όλα αυτά μαζί και τότε μπορείτε να δείτε ότι η απειλή είναι υπαρκτή, διότι χρησιμοποιείται ήδη.
Αυτό που είναι δύσκολο να μετρηθεί είναι ο πραγματικός αντίκτυπος που έχουν στην σημερινή κατάσταση, άρα πρέπει να σκεφτούμε πως θα το μετρήσουμε. Αλλά ο πραγματικός κίνδυνος από αυτές τις δραστηριότητες, κατά την άποψή μου, δεν είναι τόσο βραχυπρόθεσμος με την έννοια της δημιουργίας ενός αφηγήματος, της μεταστροφής μιας συζήτησης, ακόμη και του επηρεασμού εκλογών, αλλά είναι περισσότερο μεσοπρόθεσμος και μακροπρόθεσμος, διότι υπονομεύει την εμπιστοσύνη, καλλιεργεί την δυσπιστία, μειώνει την αξιοπιστία των θεσμών κ.λπ. και νομίζω ότι αυτό είναι πραγματικά το βασικό ζήτημα που πρέπει να εξετάσουμε.
— Είπατε ότι υποτιμήσαμε την απειλή. Θεωρείτε ότι υπήρξε καθυστέρηση;
Αργήσαμε. Αλλά δεν νομίζω ότι έχουμε αργήσει πολύ, διότι η ευαισθητοποίηση για το θέμα αυτό έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και το σημαντικό και πάλι δεν είναι τόσο πολύ τα fake news, δεν είναι ότι κάποιος είπε κάτι που δεν μας αρέσει ή που νομίζουμε ότι είναι λάθος, αλλά είναι η πολύ στοχευμένη και συντονισμένη δραστηριότητα, την οποία έχουμε τεκμηριώσει σε πολλές περιπτώσεις και μπορούμε να την καταλογίσουμε σε κρατικούς φορείς, αλλά υπάρχουν και μη κρατικοί φορείς, επίσης και τρομοκρατικοί μηχανισμοί. Για αυτό χτίζουμε μια κοινωνία όλο και πιο ανθεκτική απέναντι σε αυτό.
— Δηλαδή τι κάνει η ΕΕ γι' αυτό; Τι γνωρίζετε σήμερα από τις έρευνες που έχετε και που δεν γνωρίζατε πριν από 2 χρόνια;
Μία από τις βασικές πτυχές της δουλειάς μας είναι να δείξουμε πραγματικά τι συμβαίνει, να το αποκαλύψουμε, να ρίξουμε φως στο ποιοι είναι οι φορείς, ποιες τεχνικές έχουν χρησιμοποιηθεί, πώς κατασκευάζεται μια αφήγηση και πώς ενισχύεται, πώς έχουν χρησιμοποιηθεί αυτά τα εργαλεία.
— Μπορείτε να μας πείτε γι' αυτά;
Μπορώ να σας πω μερικά πράγματα από το παρελθόν και από το παρόν. Νομίζω ότι η στιγμή που πραγματικά μας άνοιξε τα μάτια ήταν η πανδημία, όπου ξαφνικά είδαμε να παρεμβαίνουν στη συζήτησή μας για το θέμα αυτό, πολλοί εξωτερικοί παράγοντες και τώρα εσείς μπορείτε να αναρωτηθείτε για ποιο λόγο θα έπρεπε να παρεμβαίνει ένα άλλο κράτος”.
— Υπήρξαν στην Ελλάδα τέτοιες περιπτώσεις;
Στην Ελλάδα και σε πολλά άλλα κράτη άρχισαν να δημιουργούν ένα ψεύτικο περιεχόμενο, να παίρνουν τη μία πλευρά στη διαμάχη για την πανδημία, να προκαλούν σύγχυση και η ιδέα πίσω από αυτό ήταν- τουλάχιστον έτσι το αναλύσαμε, να δημιουργηθεί το αφήγημα ότι μια δημοκρατία, μια ανοιχτή δημοκρατία δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει αυτό το ζήτημα και ότι άλλες μορφές κράτους και ιδίως το αυταρχικό κράτος, θα είναι πολύ καλύτερο και έχουμε πολλά τέτοια παραδείγματα. Αυτή τη στιγμή το βλέπουμε αυτό στο πλαίσιο του πολέμου κατά της Ουκρανίας πολύ ξεκάθαρα. Ποια είναι η απειλή; Ποιος ξεκίνησε τον πόλεμο; Γιατί συνέβη; Έχουμε δει αρκετές αφηγήσεις για την Ουκρανία και τον πόλεμο, αλλά η αφήγηση που νομίζω ότι είναι η πιο επικίνδυνη αυτή τη στιγμή, δεν είναι κάποια από τις ψευδείς ειδήσεις, αλλά η προώθηση του αφηγήματος ότι για όλα τα προβλήματα και για όλα τα οικονομικά ζητήματα που έχουν προκύψει, φταίνε μόνο οι κυρώσεις και δεν έχει καμία ευθύνη η Ρωσία. Ότι δεν το ξεκίνησε η Ρωσία, αλλά είναι ένα πρόβλημα που δημιούργησε η Δύση. Αυτό υπάρχει σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση και πρόκειται για ένα δύσκολο είδος αντιπαράθεσης.
Υπάρχουν κι άλλες χώρες εκτός από τη Ρωσία και μη κρατικές δομές που παραπληροφορούν. Μια μεγάλη χώρα που γνωρίζουμε ότι εμπλέκεται σε αυτό, είναι η Κίνα. Είδαμε την Κίνα πολύ ενεργή κατά τη διάρκεια της πανδημίας, είτε θέτοντας τις δικές της αφηγήσεις είτε καταστέλλοντας φωνές.
— Και πώς οργανώνουν τις επιθέσεις παραπληροφόρησης αυτές οι ξένες δυνάμεις;
Χρησιμοποιούν πολλαπλά μέσα παράλληλα και αυτό είναι πολύ σημαντικό να το καταλάβουμε. Χρησιμοποιούν πολύ κλασικά εργαλεία, όπως τα κρατικά μέσα ενημέρωσης που μπορούμε εύκολα να εντοπίσουμε, αλλά και άλλα…
— Εννοείτε τα δικά τους κρατικά μέσα ενημέρωσης;
Τα δημόσια ΜΜΕ τους, που είναι παρόντα και στη δική μας αγορά, διαδίδουν το περιεχόμενό τους και συνδέονται με άλλες δομές εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που είναι πολύ ορατό, αλλά και πολύ προβληματικό επίσης.
Υπάρχει ένα δεύτερο μέρος, που είναι πραγματικά απαραίτητο να κατανοήσουμε, στο οποίο έχουμε μια μεγάλη πληθώρα από λεγόμενες πύλες πληροφόρησης στο διαδίκτυο και έχουμε εντοπίσει ότι κάποιες από αυτές που δεν είναι πραγματικές ιστοσελίδες, δεν υπάρχουν για τις ειδήσεις, αλλά για να προκαλέσουν προβλήματα, να χειραγωγήσουν, να επηρεάσουν και μερικές φορές συνδέονται με τις μυστικές υπηρεσίες. Και μετά έχουμε το τρίτο μέρος, που είναι οι πραγματικά συγκαλυμμένες επιχειρήσεις. Υπάρχουν δίκτυα που δημιουργούνται στα σόσιαλ μίντια με μη πραγματικά πρόσωπα και με φάρμες τρολ. Δεν είναι μόνο ένα πρόβλημα των σόσιαλ μίντια, αλλά επεκτείνεται και στα πιο κλασικά και παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης.
— Ένα βασικό εργαλείο για τη διάδοση της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης είναι όντως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και γνωρίζουμε ότι υπάρχουν φάρμες τρολ, για παράδειγμα στο Twitter. Πώς όμως μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτό, αφού πρόκειται για ιδιωτικές πλατφόρμες; Ο Elon Musk δήλωσε πρόσφατα ότι το Twitter είναι “η πλατεία της πόλης”, αλλά σαφώς το Twitter δεν είναι μια δημόσια περιοχή.
Το σημαντικότερο είναι ότι τώρα έχουμε καταλάβει πώς χρησιμοποιήθηκαν αυτές οι πλατφόρμες για την συγκρότηση αυτών των δικτύων και τη διάδοση των αφηγημάτων τους.
— Στην Ελλάδα έχουμε ρωσικά τρολ;
Νομίζω ότι έχετε και στην Ελλάδα. Δεν ξέρω λεπτομέρειες συγκεκριμένα, επειδή μερικές φορές λειτουργούν πολύ τοπικά. Αυτό που κάναμε είναι ότι αρχίσαμε να βάζουμε πολύ πιο αυστηρούς κανόνες για τις πλατφόρμες. Έχουμε τον νέο νόμο που ξέρετε, τον "νόμο για τις ψηφιακές υπηρεσίες" ο οποίος είναι αρκετά ακριβής και ως προς τα καθήκοντα που έχουν οι πλατφόρμες για να αντιμετωπίσουν αυτά τα ζητήματα και αν πάρω μόνο μία από τις πλατφόρμες μία από τις μεγαλύτερες, το Facebook για παράδειγμα, έχουν δημιουργήσει πραγματικές ομάδες που είναι εκεί για να αποκαλύπτουν αυτές τις δραστηριότητες.
Το πρόβλημα μιας κατάστασης χωρίς κανόνες παιχνιδιού είναι ότι στην πραγματικότητα θα κάνουμε ένα βήμα πίσω. Η άποψή μου είναι ότι οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης δημιούργησαν τόσες πολλές θαυμάσιες ευκαιρίες για να εκφράσουν και να δώσουν φωνή σε ανθρώπους που δεν είχαν, αλλά έχουμε υποτιμήσει τη δύναμη της χειραγώγησης και τους πολλούς κινδύνους για το πως μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν κάποιοι- αυτό το βλέπουμε και στον πόλεμο στην Ουκρανία πάλι.
— Είναι όλα τα κράτη μέλη εξίσου προστατευμένα και θωρακισμένα έναντι της παραπληροφόρησης;
Όχι, υπάρχουν μεγάλες διαφορές και εξαρτάται από τη δική τους ευαισθητοποίηση, από τη δική τους εμπειρία φυσικά. Αν πάρετε για παράδειγμα τα κράτη της Βαλτικής, που είναι εκτεθειμένα σε αυτό το θέμα εδώ και πολύ καιρό, έχουν αρκετά σημαντικές δομές σε κρατικό επίπεδο, αλλά και πιο σημαντικές σε κοινωνικό επίπεδο. Υπάρχουν πρωτοβουλίες για την επαλήθευση πληροφοριών, οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν για το ζήτημα αυτό, έχουν αντανακλαστικά στον τρόπο με τον οποίο κάνουν ρεπορτάζ. Είναι αρκετά, προστατευμένοι είναι μια μεγάλη κουβέντα, αλλά είναι αρκετά ενήμεροι για το θέμα αυτό.
Βλέπουμε, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ότι η ευαισθητοποίηση αυξάνεται, έχουν δημιουργηθεί δομές, έχουν δημιουργηθεί επίσης φορείς, ο οργανισμός μου φυσικά, συνεργάζεται πολύ στενά με τα κράτη-μέλη, φέρνοντάς τα σε επαφή και δημιουργήσαμε αυτό που ονομάζουμε σύστημα ταχείας προειδοποίησης, έτσι ώστε αν δούμε μια εκστρατεία που διαπερνά τις χώρες, να μπορούμε να αλληλοενημερωθούμε, να συζητήσουμε ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος προσέγγισης και πώς θα ανταποκριθούμε σε αυτή την απειλή.
Θέλουμε να αφαιρέσουμε την επιρροή των μέσων, όχι τις απόψεις των ανθρώπων, οι απόψεις είναι απολύτως εντάξει. Αν υπάρχει μια γνήσια γνώμη ενός πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι ο Πούτιν κάνει κάτι σωστό το οποίο βέβαια δεν απαγορεύεται, είναι απολύτως εντάξει να υπάρχει αυτή η γνώμη ακόμα και αν δεν συμφωνούμε ή αν πονάει.
— Πώς μπορεί η ΕΕ να συμβάλει στην αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, χωρίς να παρεμποδίζει την ελευθερία του λόγου, διότι η ελευθερία του λόγου αποτελεί πρωταρχική δυτική φιλελεύθερη ευρωπαϊκή αξία και βασικό χαρακτηριστικό της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας;
Είναι απολύτως σωστό ότι η ελευθερία του λόγου είναι ένα πολύ πολύ υψηλό αγαθό και δεν πρέπει να αντιμετωπίσουμε την παραπληροφόρηση ως, κατά κάποιο τρόπο, περιορισμό της ελευθερίας του λόγου. Στην πραγματικότητα θα ήθελα να προβάλω ένα άλλο επιχείρημα και στη συνέχεια θα σας πω τι κάνουμε στην πραγματικότητα, αλλά το επιχείρημα είναι ότι πρέπει να σκεφτείτε λίγο σαν καταναλωτές. Πηγαίνετε σε ένα σούπερ μάρκετ για να αγοράσετε προϊόντα. Αν είστε καταναλωτής και πηγαίνετε στο σούπερ μάρκετ, θέλετε να ξέρετε ότι τα αγαθά που αγοράζετε είναι καλής ποιότητας σε γενικές γραμμές. Κάποια είναι φθηνότερα, κάποια είναι ακριβότερα, κάποια είναι πιο ιδιαίτερα κ.λπ. αλλά εξακολουθείτε να προστατεύεστε από απάτες, από παραπλανητικά θέματα κ.λπ.
Αυτή είναι η ιδέα για το πως πρέπει να αντιμετωπίσουμε την παραπληροφόρηση. Δεν πρόκειται για τον περιορισμό του λόγου, όσο για την προστασία της ποιότητας των πληροφοριών που κυκλοφορούν εκεί έξω. Δεν πρόκειται για συγκεκριμένο περιεχόμενο που δεν μας αρέσει ή που θεωρούμε πολύ επικριτικό κ.λπ.
Κάθε κοινωνία, κάθε δημοκρατία πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει ακόμα και εξωφρενικές απόψεις, ακόμη και ψέματα, αλλά πρέπει να είναι γνήσιες, να προέρχονται από πραγματικούς ανθρώπους, από πραγματικούς πολιτικούς παράγοντες και όχι να δημιουργούνται από έξω. Και ως εκ τούτου, θα έλεγα ότι η αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος της χειραγώγησης της πληροφορίας, είναι στην πραγματικότητα η προστασία της ελευθερίας του λόγου.
— Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, πρότεινε πρόσφατα την απαγόρευση τριών επιπλέον ρωσικών κρατικών ραδιοτηλεοπτικών οργανισμών στην Ευρώπη. Θεωρείτε ότι αυτή είναι μια κατάλληλη και αποτελεσματική κίνηση για την καταπολέμηση της ρωσικής παραπληροφόρησης; Ποιος είναι ο κίνδυνος από αυτά τα κανάλια, από τη στιγμή που οι Ευρωπαίοι πολίτες γνωρίζουν ότι πρόκειται για τις ρωσικές θέσεις; Πιστεύετε ότι αυτά είναι τα ισχυρά όπλα της Ρωσίας για να επηρεάσει τους πολίτες στην ΕΕ; Αφού είναι ορατό περί τίνος πρόκειται;
Είναι ορατά και οι άνθρωποι -όσοι πηγαίνουν σκόπιμα σε αυτά- ξέρουν τι είναι αυτό που παίρνουν, αυτό δεν είναι το πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι ότι σε αυτά τα μέσα , δεν κάνουν αυτό που κάνετε εσείς εδώ, με συντακτική ελευθερία, με διάλογο, με τη δική σας γνώμη και τις απόψεις των συναδέλφων. Εμείς τους βλέπουμε ως κρατικά εργαλεία που δεν είναι πραγματικά μέσα ενημέρωσης, αλλά είναι περισσότερο μέσα του ρωσικού κράτους για να επηρεάζουν στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.
— Αυτό είναι το σκεπτικό;
Αυτή είναι πραγματικά η αντίληψη και η άλλη μας άποψη είναι φυσικά, ότι πρόκειται για κυρώσεις, οπότε δεν τους απαγορεύουμε με την έννοια ότι δεν ανακαλείται η άδεια εργασίας των δημοσιογράφων. Οι δημοσιογράφοι μπορούν να εξακολουθούν να πιστεύουν σε αυτά, απλά θέλουμε να επιβάλουμε κυρώσεις σε αυτά τα μέσα, ως τέτοια. Ποιος είναι ο κίνδυνος από αυτά; Δεν είναι μόνο αυτό που μεταδίδουν, αλλά και ότι παράγουν πολύ περιεχόμενο για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έτσι ώστε να μην μπορείς να δεις πια από πού προέρχεται και το παράγουν, το διαδίδουν, το προπαγανδίζουν και στη συνέχεια είναι κάπως απροσδιόριστο και αυτό είναι ακριβώς αυτό που βλέπουμε αυτή τη στιγμή να κάνουν.
Αλλά εξακολουθώ να είμαι πεπεισμένος ότι οι κυρώσεις μας, στο RT για παράδειγμα, προκάλεσαν μια δραματική πτώση στην πρόσληψη αυτού του περιεχομένου, νομίζω ότι είναι αποτελεσματικές, είναι δικαιολογημένες και βασίζονται σε ένα πολύ σαφές νομικό έδαφος. Δεν υπάρχει καμία λογοκρισία από την Ευρώπη ή από τις κυβερνήσεις κ.λπ. απλά εξηγεί ότι αν ως μέσο υποστηρίζετε αυτούς τους παράνομους στόχους, αυτόν τον πόλεμο στην Ουκρανία, και αυτό βασικά έκαναν, τότε δεν μπορείτε να το μεταδίδετε πλέον.
— Γιατί πρέπει να εξηγηθούν όλα αυτά;
Διότι υπάρχει ο κίνδυνος αυτό να εκληφθεί ως λογοκρισία, ενώ δεν είναι. Θέλουμε να αφαιρέσουμε την επιρροή των μέσων, όχι τις απόψεις των ανθρώπων, οι απόψεις είναι απολύτως εντάξει. Αν υπάρχει μια γνήσια γνώμη ενός πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι ο Πούτιν κάνει κάτι σωστό το οποίο βέβαια δεν απαγορεύεται, είναι απολύτως εντάξει να υπάρχει αυτή η γνώμη ακόμα και αν δεν συμφωνούμε ή αν πονάει. Αλλά αν αυτό παράγεται και τροφοδοτείται από ένα μέσο που θέλει να χτίσει ακριβώς αυτή την υποστήριξη, τότε έχουμε μια πολύ διαφορετική κατάσταση.
— Όταν μιλάτε για ξένες δυνάμεις που παραπληροφορούν, εννοείτε μόνο τη Ρωσία ή και άλλες χώρες;
Υπάρχουν κι άλλες χώρες και μη κρατικές δομές. Μια μεγάλη χώρα που γνωρίζουμε ότι εμπλέκεται σε αυτό, είναι η Κίνα. Είδαμε την Κίνα πολύ ενεργή κατά τη διάρκεια της πανδημίας, είτε θέτοντας τις δικές της αφηγήσεις είτε καταστέλλοντας φωνές. Αν όταν συζητάτε ως δημοσιογράφος, επικρίνετε την Κίνα, θα δείτε πολύ γρήγορα ότι υπάρχουν διαφορετικές τεχνικές για να διασφαλιστεί ότι αυτή η συζήτηση δεν θα κερδίσει έδαφος. Εκεί αισθανόμαστε ότι οι διαφορετικές τεχνικές που έχουν χρησιμοποιηθεί, εκφοβισμός, τρολ, άλλες μορφές χειραγώγησης, είναι κάτι που πρέπει να παρακολουθήσουμε πολύ προσεκτικά. Δεν είναι παραπληροφόρηση με την παλιά έννοια, αλλά είναι χειραγώγηση της πληροφορίας με την έννοια που περιέγραψα προηγουμένως και εκεί είναι που επανερχόμαστε. Είναι περισσότερο η προστασία του δημόσιου χώρου μας από αυτού του είδους τις παρεμβάσεις.
— Όπως έχουν παρατηρήσει κάποιοι Ευρωπαίοι τον τελευταίο καιρό, οι αυταρχικοί ηγέτες χρειάζονται τους εχθρούς σαν το οξυγόνο και συχνά το κάνουν κατασκευάζοντας τους με επιθέσεις παραπληροφόρησης. Αυτό το κάνει συχνά και η Τουρκία με την Ελλάδα. Για την Ελλάδα αυτό είναι ένα παλιό πρόβλημα καθώς υπάρχει επίσημη απειλή πολέμου από την Τουρκία εναντίον της και ο Ερντογάν είναι επίσης ένας αυταρχικός ηγέτης που χρησιμοποιεί αυτά τα μέσα. Πώς μπορεί η ΕΕ να προστατεύσει την Ελλάδα;
Έχουμε πολλές αυταρχικές δομές παγκοσμίως και νομίζω ότι θα ήταν πολύ δύσκολο να σταματήσουμε κάθε αυταρχικό. Πιθανότατα δεν έχουμε κανένα εργαλείο για αυτό.
Αλλά τη στιγμή που μπορούμε να αποδείξουμε ότι χειραγωγούν, επειδή δημιουργούν φάρμες τρολ, πράκτορες που κατά κάποιο τρόπο το διαδίδουν αυτό, πληρώνουν συγκεκριμένα μέσα ενημέρωσης, ο κατάλογος είναι μακρύς από αυτά τα πράγματα, τότε πρώτα απ' όλα πρέπει να δράσουμε και να αποκτήσουμε εργαλεία τώρα. Για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης το πιο σημαντικό όσον αφορά την Τουρκία είναι η διαφάνεια, επειδή δεν έχουμε δει πολύ καθαρά ότι αυτά ήταν τα τουρκικά κρατικά μέσα ενημέρωσης, αλλά ήταν ακόμα πολύ ασαφές το πόσο αλληλεπιδρούν με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οπότε για εμάς, παρεμπιπτόντως, είναι επίσης ένα θέμα που εξετάζουμε πολύ προσεκτικά.
— Θα ήθελα να σας ρωτήσω επίσης, ο λαϊκισμός και η έλλειψη αξιοπιστίας των πολιτικών δεν συμβάλλουν επίσης στη διάδοση της παραπληροφόρησης;
Ναι, με διάφορες μορφές. Υπάρχει παραπληροφόρηση και αποπληροφόρηση.
— Υπάρχουν τα εργαλεία για να κάνουμε παντού επαλήθευση των πληροφοριών;
Νομίζω ότι πρέπει να υποστηρίξουμε περισσότερες πρωτοβουλίες επαλήθευσης πληροφοριών. Ο έλεγχος των γεγονότων μπορεί να είναι πολύ ισχυρός ως εργαλείο για την αποδόμηση της παραπληροφόρησης ειδικότερα, αλλά χρειαζόμαστε επίσης έλεγχο των γεγονότων σε άλλο επίπεδο. Δηλαδή όχι μόνο τι είναι αλήθεια και τι ψέμα, τι μπορεί να επαληθευτεί και τι όχι, αλλά και να αποκαλύψουμε ποιες είναι οι τεχνικές, ποιοι είναι οι χορηγοί αυτών λαϊκιστών. Η αποδόμηση της στρατηγικής νομίζω ότι είναι πολύ, πολύ, σημαντική και δεν γίνεται αρκετή δουλειά πάνω σε αυτό αυτή τη στιγμή.
