Ένας Βαν Γκογκ που λεηλάτησαν οι ναζί, εκτίθεται στην Αθήνα: Οι κληρονόμοι μηνύουν το Met και το ίδρυμα Γουλανδρή
Νέα δικαστική διαμάχη έχει ξεσπάσει με φόντο έναν πίνακα του Βίνσεντ βαν Γκογκ που λεηλατήθηκε από τους ναζί, καθώς οι κληρονόμοι ενός Εβραίου συλλέκτη μηνύουν το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης και το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα, ζητώντας την επιστροφή του έργου «Η συγκομιδή της ελιάς».
Η αγωγή, που κατατέθηκε σε δικαστήριο της Καλιφόρνια, υποστηρίζει ότι το Met πούλησε κρυφά τον πίνακα το 1972 για να αποφύγει την επιστροφή του έργου στην Hedwig Stern, που το είχε ζητήσει. Τώρα, ο πίνακας του 1889 εκτίθεται στο μουσείο της Αθήνας που διαχειρίζεται το οικογενειακό ίδρυμα του εκλιπόντος Έλληνα μεγαλοεφοπλιστή Βασίλη Γουλανδρή και της συζύγου του, Ελίζας Γουλανδρή. Σύμφωνα με το Artnet.com, αναφορές για την αγωγή είχαν δημοσιευθεί αρχικά στο Courthouse News.
Η Stern, η οποία ήταν Εβραία, εγκατέλειψε το Μόναχο το 1936 και μετακόμισε με τον σύζυγό της και τα παιδιά της στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια για να γλιτώσει από τις διώξεις. Το ναζιστικό καθεστώς την εμπόδισε να πάρει μαζί της τη συλλογή έργων τέχνης της και, το 1938, ανέθεσε στον πρώην δικηγόρο της Stern, Kurt Mosbacher, να πουλήσει την περιουσία της, συμπεριλαμβανομένων πέντε πινάκων.
Η γκαλερί Thannhauser πέρασε στη σφαίρα επιρροής των ναζί, όταν ο Paul Roemer πήρε τα ηνία από τον Εβραίο πρώην ιδιοκτήτη, Justin Thannhauser. Πούλησε τον πίνακα του Βαν Γκογκ της Stern, μαζί με ένα έργο του Πιερ Ωγκύστ Ρενουάρ, στον Theodor Werner για 55.000 μάρκα. Η Stern δεν έλαβε ποτέ χρήματα από τη συναλλαγή.
Τα χρήματα, μπήκαν αρχικά σε έναν δεσμευμένο λογαριασμό, που ήταν ένας τρόπος των Ναζί για να αποκλείουν τους Εβραίους από την πρόσβαση στα περιουσιακά τους στοιχεία. Στη συνέχεια, η Γκεστάπο κατάσχεσε την περιουσία της Stern, συμπεριλαμβανομένου του περιεχομένου των τραπεζικών της λογαριασμών, το 1939. Έτσι τα χρήματα κατέληξαν στους ναζί.
Στον Werner είχε μείνει ένας πίνακας του Gustave Courbet που ανήκε στη Stern, τον οποίο επέστρεψε το 1955, όταν συνειδητοποίησε ότι η πώληση είχε γίνει με εξαναστικό τρόπο. Αλλά ήταν πολύ αργά για να επιστρέψει τον πίνακα του Βαν Γκογκ ή του Ρενουάρ, καθώς είχε ήδη επιστρατεύσει την Thannhauser για να πουλήσει τον Βαν Γκογκ στον συλλέκτη Βίνσεντ Άστορ στη Νέα Υόρκη το 1948. Στη συνέχεια, η Met τον αγόρασε από την γκαλερί Knoedler το 1956.
Οι δικηγόροι των κληρονόμων Stern επιχειρηματολογούν ότι η παρουσία του πίνακα στη Γερμανία κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου θα έπρεπε να αποτελεί από μόνη της «κόκκινο πανί» και ότι θα έπρεπε να είναι εύκολο για το Met να εντοπίσει την προέλευσή του.
Μια αναφορά που κατατέθηκε μαζί με την καταγγελία (γραμμένη από τον Τζόναθαν Πετρόπουλο, ειδικό σε θέματα λεηλασίας έργων τέχνης από ναζί, και καθηγητή ευρωπαϊκής ιστορίας στο Claremont McKenna College) υποστηρίζει ότι το μουσείο πούλησε το έργο «αθόρυβα» τη δεκαετία του '70 επειδή συνειδητοποίησε τις παράνομες συνθήκες της αρχικής πώλησης του πίνακα.
Η Stern, η οποία πέθανε το 1983, πέρασε χρόνια προσπαθώντας να ανακτήσει τα λεηλατημένα έργα τέχνης. Μεταξύ άλλων συναντήθηκε το 1951 με τον Lane Faison από το Τμήμα Μνημείων, Καλών Τεχνών και Αρχείων του αμερικανικού στρατού στο Μόναχο. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι "Monuments Men" εργάστηκαν για την προστασία και την ανάκτηση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς - και για την επιστροφή τους στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους.
Οι New York Times είχαν αποκαλύψει τη μυστική πώληση το 1972, κάνοντας λόγο για "ασυνήθιστη κίνηση" και αναφέροντας ότι ο αγοραστής ήταν ο Gianni Agnielli, ένας «Ιταλός βιομήχανος» και συνεργάτης της Marlborough Gallery. Το Met ισχυρίστηκε ότι πούλησε λιγότερο σημαντικά έργα για να καλύψει πιο σημαντικά κενά στις συλλογές του.
«Ανταλλάξαμε αδύναμα έργα σύγχρονων δασκάλων με δυνατά, παλαιών δασκάλων» είχε δηλώσει στους Times ο τότε διευθυντής Thomas Hoving.
Όμως η πώληση άφησε το Met χωρίς έναν από τους 15 πίνακες ελαιοδέντρων που είχε φιλοτεχνήσει ο Βαν Γκογκ κατά τη διάρκεια της θεραπείας του στο ψυχιατρείο Saint-Rémy κοντά στην Αρλ. Το 2002, το Met δέχτηκε ένα κληροδότημα από τον Walter Annenberg που περιλάμβανε μία από τις δύο μεταγενέστερες εκδοχές του έργου, που ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε στο εργαστήριό του και όχι με θέα το τοπίο.
Η μεταπώληση του έργου, αποτελούσε μέρος μιας «πολυσυζητημένης προσπάθειας μεγαλύτερης κλίμακας να συγκεντρωθούν κεφάλαια», είχε απαντήσει το Met στο Artnet News σε ένα email. Η πώληση του πίνακα «πληρούσε τα αυστηρά κριτήρια του μουσείου» αφού καταγράφηκε ότι το έργο θεωρήθηκε κατώτερης ποιότητας από άλλα παρόμοια έργα στη συλλογή. Αν και το Met εμμένει με σεβασμό στη θέση του ότι το έργο αυτό εισήλθε στη συλλογή νόμιμα και εντός όλων των κατευθυντήριων γραμμών και πολιτικών, το μουσείο «καλωσορίζει και θα εξετάσει κάθε νέα πληροφορία που θα έρθει στο φως».
Όταν ο τότε επικεφαλής επιμελητής του Met, Θίοντορ Ρουσό, πέθανε λίγους μήνες μετά την πώληση, η νεκρολογία του στους Times ανέφερε ότι ο Βαν Γκογκ και άλλα έργα είχαν πωληθεί σε ιδιώτες εμπόρους «για ποσό που, όπως είπαν εξοργισμένοι ειδικοί της τέχνης, ήταν το μισό της αξίας τους». Υπάρχουν αντικρουόμενες αναφορές σχετικά με την πραγματική αξία του πίνακα, αλλά το 2018, σε επικήδειο της εφημερίδας για έναν άλλο πρώην επιμελητή του Met, η εκτίμηση ήταν μόλις 250.000 δολάρια.
«Ο μόνος λόγος που μου φαίνεται λογική η απόφαση του Ρουσό και του Met να πουλήσουν τον πίνακα το 1972, είναι ότι ο ίδιος ή κάποιοι άλλοι στη διοίκηση του Met γνώριζαν ότι επρόκειτο για τέχνη λεηλατημένη από ναζί, έγραψε ο Πετρόπουλος. «Η γκαλερί Marlborough Fine Art, με τα διεθνή υποκαταστήματά της, ήταν σε θέση να μεταχειριστεί τον πίνακα διακριτικά».
Το Ίδρυμα Γουλανδρή δεν απάντησε σε αίτημα για κάποιο σχόλιο. Η ιστοσελίδα του δεν αναφέρει τον Stern στην προέλευση του πίνακα, αναφέροντας μόνο τον προηγούμενο ιδιοκτήτη, τον Alfred Wolff του Μονάχου, και στη συνέχεια τους Thannhauser, Astor, Knoedler, Met και τέλος την γκαλερί Marlborough. Αναφέρει ότι βρίσκεται σε «ιδιωτική συλλογή» από το 1972.
Πριν από τα εγκαίνια του μουσείου του Ιδρύματος Γουλανδρή στην Αθήνα το 2019, όπου τα Ελαιόδεντρα αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της γκαλερί, ήταν δύσκολο για τους κληρονόμους του Stern να εντοπίσουν την ακριβή τοποθεσία του πίνακα.
Οι πολύπλοκες οικονομικές συναλλαγές της οικογένειας, λεπτομέρειες των οποίων αποκαλύφθηκαν στη διαρροή των Panama Papers, περιλαμβάνουν υπεράκτιους λογαριασμούς και τη μεταφορά των πινάκων σε εταιρείες-βιτρίνες.
Οι κληρονόμοι του Stern ζητούν την επιστροφή του πίνακα, τα έσοδα από την πώληση του έργου από το Met το 1972, καθώς και αποζημίωση στο ύψος της εύλογης αγοραίας αξίας του πίνακα.
Πηγή: Artnet
