Στην κοινωνική ψυχολογία, όταν λέμε ότι ένα άτομο παρουσιάζει γνωστική ασυμφωνία (cognitive dissonance) εννοούμε ότι βρίσκεται σε μία κατάσταση όπου η πραγματικότητα αντιφάσκει με βασικές πεποιθήσεις μέσω των οποίων κατανοεί το περιβάλλον του. Σκεφτείτε για παράδειγμα το μέλος κάποιας χιλιαστικής σέκτας που περιμένει το τέλος του κόσμου να συμβεί την πρωτοχρονιά του έτους 2011. Όταν αυτή η ημερομηνία περάσει και το τέλος δεν επέλθει, αντί να αποκηρύξει την πίστη του, τη μεταβάλλει με τρόπο που να δικαιολογεί τη συνέχιση της ζωής του (π.χ. ότι σώθηκε για να γίνει απόστολος της πίστης του, ότι έγινε κάποιο λάθος στον υπολογισμό κλπ.) Κλασικό δε παράδειγμα από την αρχαιότητα είναι ο μύθος του Αισώπου με την αλεπού και τα ξινά σταφύλια.
Το υποκείμενο λοιπόν που βρίσκεται σε γνωστική ασυμφωνία ζει μία δυσάρεστη κατάσταση και προσπαθεί να την αλλάξει. Ως εκ τούτου, εισάγει νέα γνωστικά στοιχεία στην κοσμοθεωρία του, έτσι ώστε να επανέλθει στην πρότερη ισορροπία. Δεν ξέρω αν ήδη χτύπησαν μερικά καμπανάκια μέσα σας, αλλά η θεωρία αυτή ταιριάζει γάντι στην ψυχοσύνθεση του μέσου Έλληνα εν καιρώ κρίσης.
Ο Έλληνας βλέπει καθημερινά την ισορροπία να χάνεται και τις «παλιές, καλές μέρες» να ξεμακραίνουν, αλλά αδυνατεί να δεχθεί ότι η κατάρρευση του κόσμου του αποτελεί φυσικό επακόλουθο μίας σειράς πολιτικών αποφάσεων των τελευταίων δεκαετιών (που ο ίδιος στήριζε με την ψήφο του), καθώς και της εν γένει νοοτροπίας της οποίας ήταν κι ο ίδιος κοινωνός. Για να αποδιώξει τα δυσάρεστα συναισθήματα που προκαλεί η ασυμφωνία πεποιθήσεων και πραγματικότητας εφευρίσκει φανταστικούς εχθρούς, η παρέμβαση των οποίων μπορεί κάλλιστα να ξεθωριάσει τις δικές του ευθύνες, κατασκευάζοντας ένα αφήγημα όπου για τα δεινά των Ελλήνων υπεύθυνοι είναι οι Γερμανοί, το ΔΝΤ, ο Τόμσεν, η Goldman Sachs και ο προδότης τέως υπουργός Οικονομικών. Πολιτισμικά στοιχεία του συλλογικού υποσυνείδητου που αντλούν από την ιστορία του έθνους διευκολύνουν την κατασκευή τέτοιων μύθων. Με τον τρόπο αυτόν, αποκαθίσταται η ζεστασιά της πίστης στον αγνό και αμόλυντο σκληρά εργαζόμενο ελληνικό λαό που πολιορκείται διαρκώς από ξένες δυνάμεις οι οποίες θέλουν να τον “φτωχοποιήσουν” για να έλθουν αργότερα ως κατακτητές και να “αγοράσουν κοψοχρονιά” την πολύτιμη ελληνική γη.
Όλα αυτά είναι ενδιαφέροντα, αλλά ο δράκος του παραμυθιού έχει μείνει από καύσιμα και δεν ξερνάει πια φωτιές. Είναι καιρός να περάσουμε στην επόμενη φάση, την εποικοδομητική, όπου θα αποδομηθούν οι κατεστημένοι μύθοι και θα γίνει κοινή συνείδηση η σκληρή πραγματικότητα: ότι όσο μεγάλη ιστορία και να έχει ένα έθνος, είναι πάντα εφικτό μέσα από μία σειρά λαθών να αποτύχει οικτρά και να κάνει πολλά βήματα πίσω πριν καταφέρει εκ νέου να ορθοποδήσει. Αν τελικά δηλαδή ορθοποδήσει. Όσο πιο γρήγορα γίνει αυτό αντιληπτό, τόσο το καλύτερο για όλους μας.
