Ένας από τους κορυφαίους αρχαιολόγους στον κόσμο, που εργάστηκε επί μακρόν και στην Ελλάδα, με την οποία ανέπτυξε ιδιαίτερους δεσμούς, μας άφησε σε ηλικία 87 ετών. Ο λόγος για τον Κόλιν Ρένφριου, καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, πρώην διευθυντή και τα τελευταία χρόνια στενό συνεργάτη του Ινστιτούτου Αρχαιολογικής Έρευνας McDonald, με λαμπρές επιδόσεις στη ραδιοχρονολόγηση, την παλαιοντολογία, την προϊστορία των γλωσσών, την αρχαιογενετική και τη νευροαρχαιολογία. Επιπλέον είχε δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πάταξη της αρχαιοκαπηλίας και την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς, συμμετέχοντας σε διάφορα ιδρύματα, οργανισμούς και φορείς. Κατέχοντας τον τίτλο του λόρδου του Κέιμστχορν, ο Ρένφριου θήτευσε επίσης για μια εικοσαετία (1991-2021) στη Βουλή των Λόρδων, όπου είχε εκλεγεί με τους Συντηρητικούς.
Η σχέση του με την Ελλάδα ξεκινά το 1972, με τις ανασκαφές που πραγματοποιεί στον οχυρωμένο νεολιθικό οικισμό της Φυλακωπής στη Μήλο καθώς επίσης στους Σιταγρούς Δράμας σε αντίστοιχη θέση, την ίδια περίοδο με τη Λιθουανή αρχαιολόγο Μαρίγια Γκιμπούτας. Τον επόμενο χρόνο εκδίδει ένα από τα γνωστότερα συγγράμματά του, το «Before Civilisation: The radiocarbon revolution and prehistoric Europe».
Ο Ρένφριου, ο οποίος εκτιμά ότι η Κέρος αποτελεί το πρώτο θαλάσσιο ιερό σε ολόκληρο τον πλανήτη, θεωρεί ότι τα ειδώλια μεταφέρονταν εκεί όχι ως αναθηματικά αφιερώματα αλλά με σκοπό ακριβώς την τελετουργική τους καταστροφή.
Το 1980 εκλέγεται μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας και το 1987 εκδίδει το «Archaeology and Language: The puzzle of Indo-european origins», όπου αναπτύσσει τη «θεωρία της Ανατολίας», σύμφωνα με την οποία η Ανατολία (στον όρο αυτό περιλαμβάνει την κοιλάδα του Ινδού, το ιρανικό οροπέδιο, τη Μέση Ανατολή και τη Μικρασία) ήταν η βάση των Πρωτο-ινδοευρωπαίων, προτού αρχίσουν κάπου 9.000 χρόνια πριν να μεταναστεύουν προς την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Νότια Γαλλία και την Ιβηρική, με πρώτους σταθμούς την παραλιακή ζώνη και τα νησιά της Μεσογείου, φέρνοντας μαζί τους εξελιγμένες γεωργικές τεχνικές· ένα δεύτερο «κύμα» κατευθύνθηκε προς την κεντρική και τη βόρεια Ευρώπη μέσω των υδάτινων οδών του Δούναβη και του Ρήνου. Ταυτόχρονα με αυτές τις μετακινήσεις αρχίζει να εξαπλώνεται η ινδοευρωπαϊκή ομάδα γλωσσών από την οποία προέρχονται οι περισσότερες γλώσσες που μιλιούνται μέχρι σήμερα σε αυτές τις περιοχές.
Το 1987 «επιστρέφει» στην Ελλάδα όπου μέχρι το 1981 θα συνδιευθύνει τις ανασκαφές στη Μαρκιανή της Αμοργού και στο νησάκι Δασκαλιό δίπλα στην Κέρο, με την οποία ήταν ενωμένο στα προϊστορικά χρόνια. Η Κέρος και το Δασκαλιό υπήρξαν σημαντικά θρησκευτικά κέντρα αλλά και εμπορικοί σταθμοί του Αιγαίου την Εποχή του Χαλκού, θεωρούνται από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές θέσεις στη Μεσόγειο και το ενδιαφέρον γι’ αυτές παραμένει αμείωτο. Την περίοδο 2006-2008 και έχοντας ήδη ανακηρυχθεί από το 1991 επίτιμος διδάκτορας του ΕΚΠΑ (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), διηύθυνε νέες ανασκαφές στην Κέρο και στο Δασκαλιό (θέση Κάβος), παραμένοντας έκτοτε συνδιευθυντής των εκεί ερευνών.
Η συνεισφορά του στην έρευνα και την ανάδειξη του κυκλαδικού πολιτισμού, με τη στενή συνεργασία της Λίλας Μαραγκού και του Χρίστου Ντούμα, υπήρξε τεράστια. Θεμελιώδης θεωρείται η συμβολή του και στη χρήση των αρχαιολογικών αρχείων ως βάσης για την κατανόηση του πώς σκέφτονταν και ενεργούσαν οι αρχαίοι στο πλαίσιο της επιστήμης της εξελικτικής γνωσιακής αρχαιολογίας, την οποία ο Ρένφριου και ο Έλληνας μαθητής του Λάμπρος Μαλαφούρης, γνωστικός αρχαιολόγος ερευνητής στην Οξφόρδη σήμερα, βάφτισαν «νευροαρχαιολογία» – ο όρος είναι δικής τους επινόησης. Το 1996 διατύπωσε το λεγόμενο «παράδοξο του Sapient», προσπαθώντας να δώσει μια εξήγηση στο γιατί μεσολάβησε τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ της εμφάνισης των γενετικά και ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων (200-100.000 χρόνια π.Χ.) και της ανάπτυξης πολύπλοκων συμπεριφορών και κατά συνέπεια πολιτισμών, που αρχίζουν να ανιχνεύονται μετά το 12.000 π.Χ.
Ο Ρένφριου συνέγραψε πολλά ακόμα βιβλία, συγγράμματα, μελέτες και άρθρα, ενώ στο YouTube μπορεί κανείς να βρει ομιλίες και συνεντεύξεις του. Ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη νεολιθική περίοδο στην Ελλάδα, μεγάλο ενδιαφέρον όμως εκδήλωνε και για τη νεότερη, για τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις και τον τρόπο ζωής των σύγχρονων ανθρώπων στα μέρη όπου έκανε ανασκαφές. Θυμάμαι ότι τον είχα δει και απολαύσει στο ωραίο ντοκιμαντέρ της Αντριάνας Παρασκευοπούλου «Το αίνιγμα της Κέρου» που συμμετείχε στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (2020) – προβλήθηκε επίσης στην EΡT. Εκεί μιλούσε διεξοδικά για ένα μυστήριο η λύση του οποίου απασχολούσε για δεκαετίες την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα: σ’ αυτό το μικρό, άγονο, ακατοίκητο σήμερα νησί των Κυκλάδων έχουν βρεθεί εκατοντάδες θραύσματα από σπασμένα κυκλαδικά ειδώλια, που όμως δεν ενώνονται μεταξύ τους.
Ο Ρένφριου, ο οποίος εκτιμά ότι η Κέρος αποτελεί το πρώτο θαλάσσιο ιερό σε ολόκληρο τον πλανήτη, θεωρεί ότι τα ειδώλια μεταφέρονταν εκεί όχι ως αναθηματικά αφιερώματα αλλά με σκοπό ακριβώς την τελετουργική τους καταστροφή. Στο ντοκιμαντέρ παρουσιάζονται τα κυριότερα ευρήματα και ο πολύπλοκος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του Δασκαλιού που μαρτυρά έναν εξελιγμένο οικισμό της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, εφάμιλλο μ’ εκείνον της Κνωσσού στην Κρήτη την ίδια περίοδο. Τη δεκαετία του ’50 συντελέστηκε στην Κέρο μία από τις μεγαλύτερες υποθέσεις λαθρανασκαφής παγκοσμίως. Το μεγαλύτερο μέρος των κλεμμένων μαρμάρινων κυκλαδικών ειδωλίων που βρέθηκαν εκεί κατέληξε σε προσωπικές συλλογές. Δεκαετίες αργότερα πουλήθηκε μια πλούσια συλλογή με τον τίτλο «Ο θησαυρός της Κέρου», ενώ, έπειτα από πολλές δημοπρασίες, τα περισσότερα αρχαία της συλλογής μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Το Αίνιγμα της Κέρου (Ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ - Ά Τηλεοπτική μετάδοση)
Ο καθηγητής Κόλιν Ρένφριου για την θησαυρό της Κέρου και τους αρχαιοκάπηλους
