Είναι η πιο διάσημη δίαιτα στον κόσμο. Είναι όμως και η πιο παρεξηγημένη; Αν συγκρίνει κανείς τη σύγχρονη ιταλική διατροφή με την αρχική ιδέα της Μεσογειακής Διατροφής, φτάνει σε ένα δυσάρεστο αλλά αναπόφευκτο συμπέρασμα: η Μεσογειακή Διατροφή, όπως την ξέραμε, δεν υπάρχει πια. Πώς, όμως, φτάσαμε ως εδώ;
Η ιστορία ξεκινά τη δεκαετία του 1950, όταν ο Άνσελ Κις, Αμερικανός φυσιολόγος, και η σύζυγός του Μάργκαρετ, χημικός, πέταξαν στη Νότια Ιταλία αναζητώντας την απάντηση σε ένα ιατρικό μυστήριο: Γιατί οι εργάτες της Νάπολης ζούσαν περισσότερο και υπέφεραν λιγότερο από καρδιακά νοσήματα σε σύγκριση με τους μεσήλικες Αμερικανούς επιχειρηματίες;
Οι μετρήσεις που έκαναν στους κατοίκους της Νικότερα, μιας παραλιακής πόλης στη νότια Ιταλία, έδειξαν ότι είχαν χαμηλή χοληστερόλη και σπάνια εμφάνιζαν καρδιοπάθειες. Για να το επιβεβαιώσουν, κατέγραψαν τι έτρωγαν οι κάτοικοι για τρία χρόνια.
Η διατροφή τους βασιζόταν σε «cucina povera» (φτωχική κουζίνα):
- Τοπικά, βιολογικά προϊόντα
- Ελάχιστο κρέας και γαλακτοκομικά
- Άφθονα φρούτα, λαχανικά και δημητριακά
- Λίγο ελαιόλαδο και κρασί
- Σχεδόν μηδενική κατανάλωση ζάχαρης και αλατιού
Με βάση αυτά τα δεδομένα, επιστήμονες οργάνωσαν τη διάσημη μελέτη «Seven Countries Study», τη μεγαλύτερη επιδημιολογική έρευνα στην ιστορία, που περιλάμβανε 12.000 άνδρες από τρεις ηπείρους. Η επιτυχία της μελέτης μετέτρεψε το ζευγάρι Κις σε διεθνείς διατροφικούς αστέρες, οδηγώντας τους στη συγγραφή πολλαπλών best-seller βιβλίων μαγειρικής.
Το «How to Eat Well and Stay Well the Mediterranean Way» εκδόθηκε το 1975, φέρνοντας μια πληθώρα παραδοσιακών μεσογειακών συνταγών στα τραπέζια της υπερσιτισμένης βιομηχανικής Αμερικής.
Το ειδυλλιακό αφήγημα της Μεσογειακής Διατροφής αποδείχθηκε καταλυτικό για την επιτυχία του βιβλίου, βοηθώντας στη διάδοση της έννοιας του «la dolce vita» πέρα από τον Ατλαντικό. Αυτό συνέβαλε σε σημαντική μείωση των καρδιακών προσβολών, σώζοντας χιλιάδες ζωές και οδηγώντας στη ραγδαία παγκόσμια άνοδο της ιταλικής κουζίνας.
Υπάρχει όμως και μια διαφορετική ερμηνεία. Ο Ιταλός ιστορικός Αλμπέρτο Γκράντι ισχυρίζεται ότι οι Κις δεν κατέγραψαν απλώς τη διατροφή της εποχής, αλλά επινόησαν ένα ιδανικό μοντέλο για να βοηθήσουν τους Αμερικανούς να τρέφονται πιο υγιεινά. «Οι Ιταλοί δεν ακολούθησαν ποτέ τη Μεσογειακή Διατροφή. Ο Keys δημιούργησε ένα φανταστικό μοντέλο διατροφής», λέει ο Γκράντι.
Σύμφωνα με τον ιστορικό, οι άνθρωποι στη Νότια Ιταλία της δεκαετίας του 1950 πεινούσαν. «Όταν ο Keys επισκεπτόταν τα σπίτια τους, ντρέπονταν και του έλεγαν ‘Έλα αύριο, γιατί σήμερα δεν έχουμε τίποτα να φάμε’», υποστηρίζει. Αντί για μια συνειδητή, υγιεινή διατροφή, η λιτότητα των γευμάτων τους ήταν αποτέλεσμα φτώχειας.
Η Μεσογειακή Διατροφή δεν ανακαλύφθηκε – εφευρέθηκε. Και η λεπτή σιλουέτα των κατοίκων της Νικότερα δεν οφειλόταν στη διατροφή, αλλά στην πείνα. «Ο Keys πήγαινε στα σπίτια των ανθρώπων και εκείνοι ντρέπονταν. Του έλεγαν ‘Έλα αύριο, γιατί σήμερα δεν έχουμε τίποτα να φάμε’ ή είχαν μόνο πολέντα και αλεύρι από κάστανα», υποστηρίζει ο Γκράντι.
Το να υποστηρίζει κανείς ότι αυτοί οι άνθρωποι απολάμβαναν κάποιον αρχαίο γαστρονομικό παράδεισο είναι «προσβλητικό για τη μνήμη των παππούδων και των προπαππούδων μας. Γιατί εκείνοι πεινούσαν».
Η Μεσογειακή Διατροφή γίνεται brand
Αν και αμφιλεγόμενη, η θεωρία του Γκράντι εξηγεί τη μεταμόρφωση της Μεσογειακής Διατροφής σε ένα εμπορικό προϊόν. Αρχικά, οι πλούσιοι Ιταλοί του Βορρά κορόιδευαν την ιδέα να μιμηθούν τις διατροφικές συνήθειες του φτωχού Νότου. Όμως, τη δεκαετία του 1990, το κίνημα Slow Food και η παγκόσμια αναγνώριση της Μεσογειακής Διατροφής έδωσαν άλλη διάσταση στο αφήγημα. Το 2010, η UNESCO αναγνώρισε τη Μεσογειακή Διατροφή ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας.
Αν και δεν προοριζόταν για εμπορική χρήση, στην πράξη έγινε το τέλειο εργαλείο marketing. Η Μεσογειακή Διατροφή έγινε συνώνυμο της «Μεσογειακής Κουζίνας», σαν ό,τι έτρωγαν οι Ιταλοί να ήταν αυτόματα υγιεινό.
Το 2010, οι ιταλικές εξαγωγές τροφίμων άγγιζαν τα 27 δισ. ευρώ, με τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά στην κορυφή.
Το 2023, οι εξαγωγές τριπλασιάστηκαν στα 70 δισ. ευρώ, αλλά η σύνθεση τους αντιστράφηκε:
- Το κρασί (8 δισ.) ξεπέρασε τα φρούτα και τα λαχανικά
- Τα ζυμαρικά, τα γαλακτοκομικά και τα αλλαντικά απογειώθηκαν
- Το ελαιόλαδο και οι επεξεργασμένες σάλτσες αντικατέστησαν τα φρέσκα προϊόντα
- Οι αλλαγές αυτές αντικατοπτρίζονται και στις διατροφικές συνήθειες των Ιταλών.
Η Τζόρτζια Μελόνι αξιοποίησε τη γαστρονομία στην πολιτική της, όπως ο Μπερλουσκόνι χρησιμοποίησε το ποδόσφαιρο. Κατηγόρησε την ΕΕ για «διακρίσεις κατά του κρέατος», ενώ πολέμησε την ετικέτα Nutri-Score που προωθούσε υγιεινές επιλογές. Σύμφωνα με το Politico, η Ιταλία άσκησε πιέσεις στις Βρυξέλλες για να εμποδίσει την εφαρμογή του Nutri-Score, με τη Μελόνι και τους υποστηρικτές της να ισχυρίζονται ότι συγκρούεται με τη Μεσογειακή Διατροφή. «Ήταν η οικειοποίηση της Μεσογειακής Διατροφής», δήλωσε ο Serge Hercberg, καθηγητής στη Σορβόννη και δημιουργός του Nutri-Score.
Το 2010, οι ιταλικές εξαγωγές αγροδιατροφικών προϊόντων ανέρχονταν σε 27 δισεκατομμύρια ευρώ.Κορυφαία προϊόντα ήταν τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά (πάνω από 4 δισεκατομμύρια ευρώ σε αξία), τα οποία ισοδυναμούσαν περίπου με τις συνολικές εξαγωγές κρέατος, τυριού και επεξεργασμένων ζυμαρικών.
Πάνω από δέκα χρόνια αργότερα, οι εξαγωγές έχουν τριπλασιαστεί, ξεπερνώντας τα 70 δισεκατομμύρια ευρώ το 2023.
Η σύσταση των εξαγωγών, όμως, έχει αλλάξει ριζικά.
- Το κρασί κυριαρχεί με εξαγωγές αξίας 8 δισεκατομμυρίων ευρώ.
- Ακολουθούν τα ζυμαρικά και τα προϊόντα ζύμης (7 δισ.), τα γαλακτοκομικά προϊόντα (6 δισ.) και τα επεξεργασμένα λαχανικά (π.χ. σάλτσες ντομάτας).
- Τα φρέσκα προϊόντα έχουν αυξηθεί, αλλά όχι όσο τα αλλαντικά και το ελαιόλαδο, που πλέον αντιπροσωπεύουν δισεκατομμύρια ευρώ σε εξαγωγές.
Η ίδια τακτική χρησιμοποιήθηκε και στο αλκοόλ: Η Ιταλία κατάφερε να σταματήσει τις προειδοποιήσεις για τον καρκίνο στο κρασί, υποστηρίζοντας ότι παραβιάζουν τη Μεσογειακή Διατροφή.
Αυτή η εξέλιξη στις εξαγωγές αντικατοπτρίζει και μια ευρύτερη μεταβολή στις διατροφικές συνήθειες των Ιταλών. Τα ράφια των ιταλικών σούπερ μάρκετ έχουν κατακλυστεί από επεξεργασμένα σνακ και σάλτσες, οδηγώντας σε κρίση παχυσαρκίας. Οι κάτοικοι του Νότου και τα παιδιά έχουν πληγεί ιδιαίτερα. Σύμφωνα με τις στατιστικές, τα παιδιά στην Ιταλία είναι τα δεύτερα πιο παχύσαρκα στην Ευρώπη — πίσω μόνο από τα παιδιά της Κύπρου και λίγο μπροστά από εκείνα της Ελλάδας, της Κροατίας και της Ισπανίας.
Είναι εύκολο να κατηγορήσει κανείς την παχυσαρκία στις ξένες εισαγωγές, αλλά σύμφωνα με το Ιταλικό Στατιστικό Ινστιτούτο, οι κάτω των 18 ετών είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές κρέατος, γαλακτοκομικών, ζυμαρικών και επιδορπίων, ενώ είναι οι λιγότερο προσεκτικοί με την υπερκατανάλωση αλατιού και οι λιγότερο πρόθυμοι να καταναλώσουν φρούτα και λαχανικά.
Τα πιάτα των παιδιών της Νικότερα σήμερα είναι πιο πιθανό να περιέχουν παγωτό παρά ντομάτα.Κι όμως, αυτό δεν έχει εμποδίσει τις εταιρείες να προβάλλουν τη Μεσογειακή Διατροφή ως εργαλείο προώθησης προϊόντων που οι παππούδες τους δεν θα αναγνώριζαν καν.
Η Μεσογειακή Διατροφή δεν υπάρχει πια. Κάποιος να το πει στους Ιταλούς, καταλήγει το δημοσίευμα του Politico.
