Ο δρόμος καταλήγει σε έναν χωματόδρομο που οδηγεί στην πόλη Σαν Φελίπε. Ανάμεσα στους ελάχιστους ανθρώπους που βρίσκονται στην κεντρική πλατεία, μια γυναίκα που κάθεται σε ένα παγκάκι κάτω από τη σκιά της ερειπωμένης εκκλησίας και μια ομάδα πέντε ανδρών που έχουν θρονιαστεί στη βεράντα ενός άλλοτε εντυπωσιακού αρχοντικού και προσπαθούν με ένα σφυρί να διορθώσουν ένα ποδήλατο. «Όλα είναι άδεια», λέει ένας από αυτούς. «Η Κούβα είναι άδεια».
Εξήντα έξι χρόνια αφότου οι αντάρτες, με επικεφαλής τον Φιντέλ Κάστρο, ανέτρεψαν τη βάναυση κυβέρνηση του Φουλχένσιο Μπατίστα, πολλοί Κουβανοί λένε ότι η ζωή τους είναι χειρότερη από ποτέ και ότι οι κομμουνιστές που κυβερνούν το νησί γίνονται όλο και πιο παρανοϊκοί και καταπιεστικοί.
Αυτήν τη φορά η απειλή για την κουβανική επανάσταση δεν είναι μια αμερικανική εισβολή ή η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά η αργή εξαφάνιση του μέλλοντος της Κούβας, καθώς οι νέοι την εγκαταλείπουν. Για δεκαετίες, οι Κουβανοί έπρεπε να ζητούν άδεια για να βγουν από τη χώρα, αλλά από το 2013 αυτοί οι περιορισμοί έχουν αρθεί.
Μεταξύ 2022 και 2023, ένας στους δέκα Κουβανούς −σχεδόν ένα εκατομμύριο άνθρωποι− εγκατέλειψε το νησί με προορισμό κυρίως τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε μικρές πόλεις όπως το Σαν Φελίπε, που βρίσκεται μιάμιση ώρα μακριά από την Αβάνα και είχε πληθυσμό 2.000 κατοίκων πριν από την πανδημία, οι μόνοι που έχουν απομείνει είναι οι πολύ φτωχοί, οι άρρωστοι, οι ηλικιωμένοι και οι υπερπατριώτες.
Οι Κουβανοί γιατροί και το ιατρικό σύστημα της χώρας θεωρούνταν κορυφαία επί δεκαετίες. Πλέον, όσοι πολίτες πρόκειται να υποβληθούν σε σοβαρή χειρουργική επέμβαση πρέπει να φέρουν δικές τους βελόνες, κλωστή για τα ράμματα, βαμβάκι και χειρουργικές μάσκες.
Η «έξοδος» αυτή οφείλεται κυρίως στην οικονομική κρίση, που έχει εκτοξεύσει τις τιμές σε δυσθεώρητα ύψη –ένα πακέτο 2,5 κιλών χοιρινού κρέατος κοστίζει όσο ο μηνιαίος μισθός ενός γιατρού–, ενώ τα εισοδήματα παραμένουν απίστευτα χαμηλά. Θεσμοί όπως τα κάποτε φημισμένα συστήματα υγείας και εκπαίδευσης της Κούβας καταρρέουν υπό το βάρος των διεθνών κυρώσεων και της κρατικής κακοδιαχείρισης. Στις φυλακές του νησιού βρίσκονται εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι, ενώ όποιος ασκεί δημόσια κριτική στην κυβέρνηση, ακόμη και μέσω των social media, κινδυνεύει να βρεθεί πίσω από τα κάγκελα. Όπως δηλώνει ο αντιφρονών πολιτικός Γιουνιόρ Γκαρσία, ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα το 2021: «Η κουβανική επανάσταση έχει αποτύχει πλήρως και ο μόνος τρόπος για να παραμείνουν στην εξουσία είναι η χρήση βίας».
Το βιοτικό επίπεδο στην Κούβα εδώ και καιρό έχει μείνει πίσω σε σχέση με εκείνο άλλων χωρών της περιοχής. Πρόκειται για μια καταστροφή που από πολλές απόψεις μειώνει όλα όσα προηγήθηκαν. Ο καθηγητής Οικονομίας Ομάρ Έβερλενι Πέρες Βιγιανουέβα από την Αβάνα περιγράφει την κατάσταση ως εξής: «Τη δεκαετία του 1990, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, υπήρχε τουλάχιστον η ελπίδα ότι όλα θα καλυτερεύσουν. Τώρα μας τέλειωσε και αυτό. Δεν ανακάμψαμε, βρισκόμαστε εδώ και χρόνια σε κρίση».
Η κουβανική κυβέρνηση συνεχίζει να προβάλλει στον έξω κόσμο την αποστειρωμένη εικόνα ενός σοσιαλιστικού παραδείσου, ενός τόπου όπου τα ερειπωμένα αρχοντικά της Αβάνας είναι ένα shabby-chic σκηνικό για τις αναρτήσεις των τουριστών στο Instagram και όχι ένα σημάδι απελπιστικής φτώχειας∙ όπου τα επαναστατικά συνθήματα στους τοίχους εξακολουθούν να εμπνέουν και δεν αποτελούν κούφιες προτροπές ενός άκαμπτου καθεστώτος.
Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για μια χώρα στην οποία οι άνθρωποι πεινάνε. Τα ράφια των φαρμακείων είναι άδεια και οι γιατροί δεν έχουν άλλη επιλογή από το να λένε στους ασθενείς τους να αγοράζουν φάρμακα στη μαύρη αγορά, σε τιμές που λίγοι μπορούν να αντέξουν οικονομικά. Οι χειρουργοί δουλεύουν σε μαγαζιά της γειτονιάς επειδή εκεί βγάζουν περισσότερα χρήματα από ό,τι στα νοσοκομεία. Συνταξιούχοι διπλωμάτες και καθηγητές βασίζονται στα χρήματα που τους στέλνουν τα παιδιά τους που ζουν στο εξωτερικό για να φάνε. Συνταξιούχοι που δεν μπορούν να επιβιώσουν με τον μισθό του μήνα κάθονται στους δρόμους της παλιάς Αβάνας με τα άδεια δελτία τροφίμων στις τσέπες τους και ζητιανεύουν από τους τουρίστες, που κι αυτοί όλο και λιγοστεύουν. Τα σχολεία στέλνουν τα παιδιά πίσω στα σπίτια τους επειδή δεν υπάρχουν αρκετοί δάσκαλοι. Και τα Σαββατοκύριακα γίνονται λιγότερα πάρτι από ό,τι παλιά, επειδή οι νέοι φεύγουν.
Όπως εξηγεί ο 34χρονος Γιάσελ Μπερόα, DJ της afrohouse, «ο κόσμος σκέφτεται περισσότερο το φαγητό παρά τη διασκέδαση». Η πολυκατοικία όπου μεγάλωσε στην Αβάνα είναι σχεδόν άδεια, ενώ όλοι του οι φίλοι έχουν φύγει για τις ΗΠΑ. Εξαιτίας των νέων περιορισμών του Τραμπ, εκείνος αναγκαστικά θα προσπαθήσει να πάει στο Ντουμπάι. Σε αντίθεση με τη γενιά των γονιών του, που μεγάλωσαν υποστηρίζοντας την επανάσταση, οι νεότεροι στην Κούβα ζητούν περισσότερα. Όπως λέει: «Είναι ειρωνικό ότι τόσο πολλοί από όσους πολέμησαν και υπερασπίστηκαν τη χώρα έχουν τόσο πολλά μετάλλια αλλά άδεια ψυγεία. Έρχεται η στιγμή που ακόμη και οι συνομήλικοί μου που υποστηρίζουν την κυβέρνηση συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να βγάλουν έξω τις φίλες τους, ότι δεν έχουν χρήματα για να κάνουν τίποτα».
Η οικονομική ύφεση των τελευταίων ετών προήλθε από μια «πολυκρίση» που προκλήθηκε από τον πληθωρισμό, την πανδημία (η οποία μείωσε τα απελπιστικά αναγκαία τουριστικά δολάρια) και τις κακοσχεδιασμένες προσπάθειες μεταρρύθμισης της οικονομίας ώστε να επιτρέπει κάποια ιδιωτική επιχειρηματικότητα, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις του οικονομικού αποκλεισμού των ΗΠΑ, ο οποίος εμποδίζει τις αμερικανικές επιχειρήσεις να δραστηριοποιηθούν στο εμπόριο με την Κούβα.
Η κατάσταση γιγαντώθηκε από τη γεωπολιτική. Για δεκαετίες μετά την επανάσταση, η οικονομία της Κούβας κρατήθηκε όρθια με τη βοήθεια χωρών που ήταν προσκείμενες στην ΕΣΣΔ. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο Κάστρο έκλεισε συμφωνία με τη σοσιαλιστική Βενεζουέλα για εισαγωγή πετρελαίου με αντάλλαγμα Κουβανούς γιατρούς (οι μισθοί των οποίων θα πήγαιναν σε μεγάλο βαθμό στα κρατικά ταμεία). Τώρα η Βενεζουέλα περνάει τη δική της οικονομική κρίση, η Ρωσία βρίσκεται σε πόλεμο με την Ουκρανία και η Κούβα έχει μείνει ουσιαστικά μόνη της.
Ενεργειακό χάσμα
Η Κούβα καταναλώνει περισσότερη ενέργεια από όση παράγει, με αποτέλεσμα να εξαρτάται όλο και περισσότερο από τις εισαγωγές. Οι διακοπές ρεύματος μαστίζουν τη χώρα. Πέρυσι ολόκληρη η χώρα βυθίστηκε στο σκοτάδι για αρκετές ημέρες, εξαιτίας της διακοπής λειτουργίας του μεγαλύτερου εργοστασίου ηλεκτροπαραγωγής της. Οι ουρές για βενζίνη διαρκούν ώρες και τα λεωφορεία, που έτσι κι αλλιώς είναι εξαιρετικά αναξιόπιστα λόγω της έλλειψης ανταλλακτικών, αποτελούν όλο και πιο σπάνιο θέαμα.
Πριν από μερικά χρόνια, υπήρξαν μέρες που ήταν σχεδόν αδύνατο να βρεις ορισμένα είδη τροφίμων −αυγά, γάλα, αλεύρι− ακόμη κι αν είχες χρήματα. Τώρα, τα καταστήματα που άνοιξαν στο πλαίσιο της πρόσφατης χαλάρωσης των περιορισμών στις ιδιωτικές επιχειρήσεις διαθέτουν βασικά προϊόντα, αλλά οι τιμές για τους περισσότερους Κουβανούς είναι απλησίαστες. Σε ένα κατάστημα της παλιάς Αβάνας την περασμένη εβδομάδα, μια σοκολάτα κόστιζε το μισό της μηνιαίας σύνταξης ενός δημοσίου υπαλλήλου.
Πληθωρισμός στην Κούβα
Το αποτέλεσμα ήταν ο πληθυσμός της Κούβας να χωριστεί σε δύο κατηγορίες. Η μία αποτελείται από ανθρώπους που λαμβάνουν χρήματα από το εξωτερικό ή που έχουν επιτυχημένες επιχειρήσεις στο νησί (τα λόμπι στις ΗΠΑ μιλάνε για δεσμούς με το καθεστώς). Αυτοί έχουν την οικονομική δυνατότητα να αγοράζουν τρόφιμα σε υπερβολικά διογκωμένες τιμές.
Έπειτα υπάρχουν εκείνοι που εργάζονται για το κράτος και προσπαθούν να ζήσουν με τα δελτία τροφίμων, εμμένοντας στα σοσιαλιστικά ιδεώδη της επανάστασης με τα οποία μεγάλωσαν. Αυτοί δεν έχουν την πολυτέλεια να τρώνε.
Πριν από δέκα χρόνια τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Μέσα σε ένα κύμα αισιοδοξίας, οι Πρόεδροι των ΗΠΑ και της Κούβας, Μπαράκ Ομπάμα και Ραούλ Κάστρο, αδελφός του Φιντέλ, ανακοίνωσαν ένα σχέδιο για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων. Λίγο μετά, οι ΗΠΑ χαλάρωσαν τους περιορισμούς για τους πολίτες τους που ταξίδευαν στην Κούβα και για τις αμερικανικές εταιρείες που δραστηριοποιούνταν εκεί (αν και το Κογκρέσο εμπόδισε τον Ομπάμα να τερματίσει το οικονομικό εμπάργκο του 1962).
Οι Αμερικανοί τουρίστες συνέρρεαν στην Αβάνα, αφήνοντας άφθονα δολάρια σε φιλοδωρήματα για υπερτιμημένα ντάκιρι στο Floridita, το μπαρ όπου κάποτε τα έπινε ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ. Οι Ευρωπαίοι, παρακινούμενοι από τον φόβο ότι γιγάντιοι αμερικανικοί ξενοδοχειακοί όμιλοι θα αποίκιζαν σύντομα το νησί, αφαιρώντας του τον «χαρακτήρα» του, κατέφθασαν ακόμη πιο γρήγορα.
Στη συνέχεια, το 2017, ο Τραμπ ήρθε στην εξουσία, υποστηριζόμενος από Κουβανοαμερικανούς ψηφοφόρους στη Φλόριντα που ήταν ενάντια στον Κάστρο. Επανέφερε τους ταξιδιωτικούς και εμπορικούς περιορισμούς −αργότερα χαρακτήρισε την Κούβα κρατικό χορηγό της τρομοκρατίας− και περιόρισε το ποσό των χρημάτων που μπορούσαν να σταλούν στο νησί, σε μια προσπάθεια, όπως είπαν οι αξιωματούχοι, να σταματήσει η ροή χρημάτων στα κρατικά ταμεία.
Όταν ο Τζο Μπάιντεν κέρδισε τις εκλογές, ακύρωσε ορισμένα από αυτά τα μέτρα, αν και τον επίσημο χαρακτηρισμό της Κούβας ως υποστηρίκτριας της τρομοκρατίας τον απέσυρε μόλις την τελευταία εβδομάδα της θητείας του. Αφού επέστρεψε στην εξουσία τον Ιανουάριο, ο Τραμπ τον επανέφερε αμέσως, και επιδιώκει να καταργήσει την προστασία που παρέχεται στους Κουβανούς που ζητούν άσυλο στις ΗΠΑ.
Επιστροφή των περιορισμών
Τώρα, ο «χαρακτήρας» είναι το μόνο που έχει απομείνει στην Κούβα. Εδώ και μήνες, ισχυροί Κουβανοαμερικανοί λομπίστες έχουν ζητήσει από τον Τραμπ και τους συμμάχους του να σταματήσουν τις καθημερινές εμπορικές πτήσεις προς το νησί και να μειώσουν περαιτέρω τα εμβάσματα που μπορούν να αποστέλλονται από τις ΗΠΑ στην Κούβα. Αυτό θα στερήσει μια σανίδα σωτηρίας για τις κουβανικές οικογένειες και θα προκαλέσει ορδές από απελπισμένους άπορους. Μπορεί το καθεστώς του νησιού να καταγγέλλει τις ΗΠΑ ως ιμπεριαλιστική δύναμη, αλλά τα αμερικανικά χρήματα −που αποστέλλονται από το Μαϊάμι ή τη Νέα Υόρκη στους παππούδες, τις μητέρες και τα ξαδέλφια στο νησί− κρατούν τη χώρα ζωντανή.
Στις ΗΠΑ ζουν περίπου 2,3 εκατομμύρια άνθρωποι κουβανικής καταγωγής και τουλάχιστον το ένα τρίτο των Κουβανών έχει στενούς συγγενείς που ζουν στο εξωτερικό. Τα εμβάσματα από το εξωτερικό φτάνουν τα 3 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως και θεωρείται ότι είναι από τα μεγαλύτερα έσοδα της χώρας σε συνάλλαγμα, μετά τον τουρισμό.
Η 70χρονη Μαρία Αντόνιο Μαρτίνεζ είναι μία από τις τυχερές, καθώς ο γιος της που ζει στις ΗΠΑ τής στέλνει χρήματα για να συμπληρώσει την πενιχρή σύνταξή της. Χωρίς αυτά τα χρήματα δεν θα είχε να φάει. «Φυσικά οι νεότεροι άνθρωποι περνούν πολύ δύσκολα εδώ και θέλουν να φύγουν. Τους καταλαβαίνω. Γνωρίζω ανθρώπους που δεν έχουν χρήματα για να φάνε τίποτα το πρωί. Φτιάχνουν απλώς ένα αφέψημα από φύλλα. Οι Κουβανοί είναι καταβεβλημένοι από την ανάγκη να επιβιώσουν, δεν υπάρχει τίποτα άλλο», λέει.
Για όσους δεν έχουν συγγενείς στο εξωτερικό να τους στέλνουν χρήματα, η πείνα είναι μόνιμη κατάσταση. Οι μερίδες βασικών αγαθών, όπως ρύζι, φασόλια, λάδι και ζάχαρη, υποτίθεται ότι παρέχονται στα κρατικά bodegas την πρώτη κάθε μήνα, αλλά έχουν περάσει χρόνια από την τελευταία φορά που το σύστημα λειτούργησε με συνέπεια. Σύμφωνα με το δελτίο τροφίμων της συνταξιούχου λογίστριας Αρμπέλα Ράμος Γκονζάλες, τον Ιανουάριο έλαβε μόνο 1 κιλό ζάχαρη∙ τίποτα άλλο. Λέει χαρακτηριστικά: «Δεν υπάρχει ούτε ρύζι, ούτε πρωτεΐνες. Έχουμε άπειρα προβλήματα με τις μεταφορές».
Όπως και πολλοί άλλοι, κατηγορεί τις ΗΠΑ για το εμπάργκο στην Κούβα. Υπάρχουν διάχυτοι φόβοι ότι υπό τον Τραμπ, και ιδιαίτερα υπό τον υπουργό Εξωτερικών του, Μάρκο Ρούμπιο, ο οποίος έχει κουβανικές ρίζες και είναι ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στο καθεστώς, το αμερικανικό εμπάργκο, που σχεδιάστηκε για να συντρίψει την επανάσταση, θα γίνει τώρα πιο αυστηρό.
Ο Κάρλος Αλγκουγκαράι Τρέτο, πρώην διπλωμάτης και καθηγητής πανεπιστημίου που ασκεί κριτική τόσο στην κουβανική κυβέρνηση όσο και στο εμπάργκο, λέει: «Βρισκόμαστε σε μια πολύ τεταμένη κατάσταση. Περιμένουμε ότι ανά πάσα στιγμή ο Τραμπ θα στραφεί εναντίον μας και δεν ξέρουμε τι είδους μέτρα θα λάβει. Είναι πραγματικά πολύ ανόητο να λέμε ότι τα μέτρα που λαμβάνει η κυβέρνηση των ΗΠΑ στρέφονται μόνο κατά της κουβανικής κυβέρνησης. Ας σοβαρευτούμε. Κάνουν τη ζωή των Κουβανών δύσκολη για να ανατρέψουν την κυβέρνησή τους. Περί αυτού πρόκειται. Όμως δεν είμαστε ηλίθιοι. Γιατί να ανατρέψουμε αυτούς που εσείς θέλετε να ανατρέψουμε, όταν μας τιμωρείτε;».
Ωστόσο, η γενική διαπίστωση που προέκυψε μετά από μια εβδομάδα συνεντεύξεων στην Κούβα με κορυφαίους οικονομολόγους, διπλωμάτες και ιστορικούς, είναι ότι ενώ ο εμπορικός πόλεμος των ΗΠΑ στραγγάλιζε επί δεκαετίες την οικονομική ανάπτυξη του νησιού, αυτήν τη στιγμή οι ευθύνες πέφτουν τουλάχιστον εξίσου στην κυβερνητική κακοδιαχείριση. Αν και πολλοί προβλέπουν ότι έρχονται δύσκολες ώρες, κανείς από όσους μας μίλησαν δεν πιστεύει ότι το καθεστώς θα καταρρεύσει. Μετά από δεκαετίες επιβίωσης υπό απομόνωση και πίεση, το κουβανικό σύστημα είναι ανυποχώρητο.
Καθώς η Κούβα καταρρέει, καταρρέουν και οι πιο περίφημοι θεσμοί της. Οι Κουβανοί γιατροί και το ιατρικό σύστημα της χώρας θεωρούνταν κορυφαία επί δεκαετίες. Σήμερα, ορισμένα από τα πιο βασικά φάρμακα διατίθενται μόνο στη μαύρη αγορά (είτε εισάγονται λαθραία από το εξωτερικό είτε γίνονται αντικείμενο κλοπής από τα νοσοκομεία και μεταπωλούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε υπερβολικά διογκωμένες τιμές). Όσοι πρόκειται να υποβληθούν σε σοβαρή χειρουργική επέμβαση πρέπει να φέρουν δικές τους βελόνες, κλωστή για τα ράμματα, βαμβάκι και χειρουργικές μάσκες.
Μια γιατρός εξηγεί κλαίγοντας ότι δεν μπορούσε να φύγει από τη χώρα λόγω των ηλικιωμένων γονιών της. Δουλεύει σε μια κλινική της Αβάνας και ξέρει ότι δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα στη μικρή της κόρη. Λέει: «Είναι τόσο δύσκολο. Λέμε στους ασθενείς μας ότι χρειάζονται φάρμακα, αλλά ότι πρέπει να τα βρουν στη μαύρη αγορά μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Και ξέρουμε ότι δεν μπορούν να το αντέξουν οικονομικά. Ακόμη και εγώ, όταν χρειάζομαι φάρμακα για τον εαυτό μου, πρέπει να τα αγοράσω από το διαδίκτυο».
Η οργή έχει ξεσπάσει. Το 2021, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, χιλιάδες διαδηλωτές βγήκαν στους δρόμους σε όλη τη χώρα, ζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Η αντίδραση της κυβέρνησης ήταν άμεση και σκληρή. Εκατοντάδες συνελήφθησαν και η εξέγερση κατεπνίγη.
Ο εξόριστος Γιουνιόρ Γκαρσία λέει ότι η καταστολή έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, εν μέρει λόγω του γεγονότος ότι το καθεστώς «έχει χάσει τον έλεγχο της πληροφόρησης» μέσω της καθυστερημένης άφιξης του διαδικτύου στο νησί και της διάδοσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, που διευκόλυναν την οργάνωση της κοινωνίας των πολιτών. Λέει: «Η κυβέρνηση [...] στάθηκε ανίκανη να επανεφεύρει τον εαυτό της και να διατηρήσει μια συνεκτική αφήγηση. Η έλευση στην εξουσία μιας γενιάς γραφειοκρατών χωρίς χάρισμα, η αύξηση της διαφθοράς στις υψηλότερες σφαίρες του κόμματος, η επιδείνωση της οικονομικής κρίσης, η μαζική φυγή των επαγγελματιών, καθώς και ο παρωχημένος πολιτικός διάλογος, αποδεικνύουν ότι η κουβανική επανάσταση έχει αποτύχει πλήρως».
Δεν υπάρχει ελευθερία του Τύπου στην Κούβα και οι λίγοι ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι δέχονται συχνά επιθέσεις από την κυβέρνηση. Οι δημόσιες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας κατά του καθεστώτος απαγορεύονται και όλες οι μορφές πολιτικής διαφωνίας καταστέλλονται. Ωστόσο, καθώς οι περισσότεροι πολίτες συνδέονται μέσω smartphone με τους συγγενείς τους που ζουν από το Μαϊάμι μέχρι την Ισπανία, η κυβέρνηση δεν μπορεί να αποκρύψει το χαμηλό βιοτικό επίπεδο της χώρας. Οι νέοι της Κούβας βλέπουν τι υπάρχει εκεί έξω και ψηφίζουν με τα πόδια τους. Φεύγουν με πτήσεις για τη Νικαράγουα ή την Ουρουγουάη, απ' όπου ξεκινούν το μακρύ ταξίδι προς τις ΗΠΑ, ή ξυπνούν πριν από την αυγή για να πάρουν ένα (παράνομο) ταχύπλοο για τη Φλόριντα, που βρίσκεται 90 μίλια μακριά.
«Νομίζω ότι η γενιά των γονιών μου είχε μια αίσθηση καθήκοντος απέναντι στην επανάσταση», λέει ένας νεαρός καλλιτέχνης. «Πέρασαν τόσο πολλά που ένιωθαν ότι όφειλαν να της είναι αφοσιωμένοι. Τώρα κάτι τέτοιο δεν υπάρχει. Θέλουμε απλώς να ζήσουμε όπως όλοι οι άλλοι».
