ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΔΟΥΑΤΖΗ
— Το ότι σας αποδέχθηκαν άνθρωποι απ' όλους τους πολιτικούς χώρους τι σας λέει;
Οτι το δικό μας κήρυγμα ήταν καρπός συλλογικής επεξεργασίας. Ενιωθαν ότι πάνω από τις αντιθέσεις μας υπάρχει περιθώριο να συναντηθούμε. Αντί για το μίσος και την προσφυγή στη βία, να κατανοηθούμε. Υπάρχει λύση μέσα από το διάλογο. Υπάρχει ακόμα περιθώριο να συναντηθούμε.
— Μιλήσατε πολλές φορές σε χιλιάδες λαού. Τα λόγια σας ξεσήκωναν. Πώς νιώθατε τέτοιες στιγμές;
Χαρά, ικανοποίηση. Εβλεπα ότι σε κάτι συμβάλλω κι εγώ. Ημουν στο Σύνταγμα σε μια τεράστια συγκέντρωση, ασύμμετρη με τις πραγματικές δυνάμεις του ΚΚΕ εσωτερικού. Εβλεπα τις εκδηλώσεις του κόσμου και ένιωθα ότι υπάρχει ένας ρόλος παιδαγωγικός της πολιτικής ηγεσίας.
Στους νέους θα έλεγα «Βρε παιδιά, φυσικό είναι να σας βαραίνουν όλα τα αρνητικά που υπήρξαν, φανερώθηκαν και συζητιούνται. Μη χάνετε όμως την αισιοδοξία, τη δύναμη να τα κατανοήσετε και να τα υπερβείτε. Έχετε κριτική δύναμη, έφεση να δημιουργήσετε, είστε καλά καταρτισμένοι. Ριχτείτε στον αγώνα, γίνετε καλύτεροι και τα υπόλοιπα θα τα βρείτε».
— Ηταν δικαιολογία ύπαρξης αυτό;
Ναι. Υπήρχα. Όταν βλέπεις κόσμο να σου λέει σήμερα «εμείς μεγαλώσαμε μαζί σου», αυτό για μένα είναι μια μεγάλη ικανοποίηση.
— Το γύρισμα της πλάτης στα κόμματα από τους περισσότερους πολίτες, κυρίως τους νέους;
Είναι μια σαφώς πολιτική στάση. Πρέπει να αντληθούν συμπεράσματα. Υπάρχει μια εύλογη απορία στον πολύ κόσμο που λέει: «Μιλάτε για τομές, για ελπίδες εσείς; Εσείς δεν μπορείτε να τα βρείτε μεταξύ σας. Εχετε περιοριστεί όλοι σας σε ένα ρόλο καταγγελίας».
— Μπορεί να υπάρξει πάλι όραμα;
Πιστεύω ναι.
— Τι θα λέγατε σε ένα νέο, μια νέα;
Θα τους έλεγα, βρε παιδιά, φυσικό είναι να σας βαραίνουν όλα τα αρνητικά που υπήρξαν, φανερώθηκαν και συζητιούνται. Μη χάνετε όμως την αισιοδοξία, τη δύναμη να τα κατανοήσετε και να τα υπερβείτε. Έχετε κριτική δύναμη, έφεση να δημιουργήσετε, είστε καλά καταρτισμένοι. Ριχτείτε στον αγώνα, γίνετε καλύτεροι και τα υπόλοιπα θα τα βρείτε.
— Η κοινωνία μήπως προηγείται των κομμάτων;
Φοβούμαι πως όχι. Ζούμε μια περίοδο καθίζησης.
— Πού εστιάζεται η απαισιοδοξία σας;
Στο ότι πυκνώνουν τα προβλήματα και αργούν οι απαντήσεις. Περιοριζόμαστε σε μια ρητορεία και στο μεταξύ διαμορφώνονται πραγματικές καταστάσεις. Αν δει κανείς σε τι βαθμό έχουν συσσωρευτεί τα προβλήματα και η αγανάκτηση, ανησυχεί πραγματικά.
— Γιατί τόση ανησυχία;
Χάνουμε καιρό. Αυτό που μπορεί να γίνει σήμερα, δεν μπορεί να γίνει αύριο. Διότι στο μεταξύ διαμορφώνονται πραγματικές καταστάσεις. Εχουμε φτάσει σε ένα σημείο, όπου από τη μία πλευρά υπάρχει προκλητική συσσώρευση πλούτου και από την άλλη αυγαταίνει η ανεργία, η ακρίβεια και τα καθημερινά προβλήματα των ανθρώπων.
— Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα, ποιος ο ρόλος της Αριστεράς;
Δεν έχει προοπτική το κίνημα στην πατρίδα μας αν δεν μπορέσουν οι συντελεστές του, ΠΑΣΟΚ και Συνασπισμός, να συναντηθούν. Το ΠΑΣΟΚ σκέφτεται με όρους απορρόφησης. Αυτό αποκλείεται. Συνεπώς μιλάω για συνάντηση. Αυτό προϋποθέτει ότι και από τις δύο πλευρές θα καταβληθεί προσπάθεια να βρεθεί το σημείο της σύγκλισης. Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι μέγα κεντρικό θέμα πολιτικής επιλογής, για το οποίο ούτε ο Συνασπισμός ούτε το ΠΑΣΟΚ έχουν ωριμάσει.
— Αυτό το είπατε προ ετών και δεν εισακουστήκατε. Γιατί θα γίνει τώρα;
Το είπα από το 1993. Είναι θέμα πολιτικής ανάλυσης. Διαφορετικά, ο Συνασπισμός θα εξακολουθεί να πορεύεται σαν παρατηρητής, να μην μπορεί να μετάσχει ουσιαστικά στο πολιτικό παιχνίδι και να τον αποκλείουν οι άλλοι.
— Γιατί ένας ισχυρός οργανισμός σαν το ΠΑΣΟΚ να θέλει σύμπραξη με τον Συνασπισμό;
Την Αριστερά δεν πρέπει να την βλέπει κανείς με στατιστικά, ποσοτικά στοιχεία, αλλά με ποιοτικά. Η Αριστερά θα μπορούσε να εξάψει για άλλη μια φορά τη φαντασία και την ψυχή των ανθρώπων. Ένα λάθος που έκανε ο Συνασπισμός είναι ότι καταπολέμησε την ιδέα της Κεντροαριστεράς.
— Τόσο καθοριστική κρίνετε τη συνάντηση των δύο κομμάτων;
Πιστεύω ότι τις επόμενες εκλογές, που είναι σημαντικής σημασίας, τις έχουμε χάσει αν πάνε τα πράγματα ως έχουν. Μόνο μια συνάντηση των δύο δυνάμεων μπορεί να εμπνεύσει το λαό. Να βγάλει τον κόσμο από τα σπίτια του, να κάνει την απογοήτευση αισιοδοξία και να δημιουργήσει μια καινούργια ορμή.
— Μήπως είναι ανέφικτη μια τέτοια σύγκλιση;
Θα απαντήσω με μια σελίδα της πολιτικής μας ιστορίας, στις εκλογές το 1964. Τότε η ηγεσία της Αριστεράς απέσυρε τους υποψηφίους της από είκοσι τέσσερις περιοχές αν θυμάμαι καλά και έδωσε τη δυνατότητα να εκλεγούν εκεί υποψήφιοι της Ενωσης Κέντρου. Αυτό άλλαξε τον πολιτικό χάρτη και έδωσε πολύ μεγάλη ώθηση. Το καθοριστικό δεν ήταν οι ψήφοι που δόθηκαν τότε στο Κέντρο, το ποσοτικό στοιχείο, αλλά το ποιοτικό. Η από κοινού συνάντηση δημιούργησε ένα ισχυρότατο πολιτικό ρεύμα.
«Η Χούντα μάς έπιασε στον ύπνο»
— Να μείνουμε λίγο στο παρελθόν. Πότε αμφισβητήσατε τον λεγόμενο υπαρκτό σοσιαλισμό;
Ήμουν μάλλον από τους φιλοσοβιετικούς στο ρεύμα μας. Ταράχτηκα με την Ουγγαρέζικη επανάσταση και κυρίως το 1968, με την εισβολή των σοβιετικών τανκς στην Τσεχοσλοβακία, την οποία δεν μπορούσα με κανένα τρόπο να ερμηνεύσω. Παρακολουθούσα τις εξελίξεις μέσα από τη φυλακή με αγωνία.
— Η Αριστερά ποδηγετούσε τότε την πνευματική ζωή.
Με ευθύνη των Σοβιετικών, δόθηκε στους πνευματικούς ανθρώπους η αντίληψη του περίφημου σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Σε αυτό υποτάχτηκε όλη η ελευθερία της δημιουργίας. Μεγάλοι ποιητές όπως ο Μαγιακόφσκι έφτασαν σε απελπισία και αυτοκτόνησαν. Και δεν ήταν ο μόνος. Ηταν εποχή όπου το αμείλικτο πνεύμα μιας σιδερένιας ιδεολογίας δεν άφηνε περιθώρια στους ανθρώπους να δημιουργήσουν. Χωρίς ελευθερία δεν υπάρχουν δημιουργοί, ούτε τέχνη.
— Η αποκάλυψη της σκοτεινής πλευράς αναίρεσε το όραμα του σοσιαλισμού;
Όχι φυσικά. Πιστεύω ότι είναι υφασμένο αυτό που λέμε σοσιαλισμός με τη δημοκρατική του διάσταση. Μιλάω για σοσιαλισμό με δημοκρατία και ελευθερία. Αυτό ήταν το κήρυγμα του ΚΚΕ εσωτερικού.
Μας ψιθύριζε το Πολιτικό Γραφείο, μη μιλάτε για δικτατορία διότι οι μάζες στρέφονται προς την Ενωση Κέντρου. Ετοιμάζονταν για τις εκλογές του Ιουνίου του '67 και για σύγκρουση με την Ενωση Κέντρου.
— Πάμε στο 1967. Οσμιστήκατε την έλευση της δικτατορίας;
Ήμουν από αυτούς που ανησυχούσαν για τον εκφυλισμό της πολιτικής ζωής και τον κίνδυνο δικτατορίας. Είχαμε ενδείξεις. Τότε αρθρογραφούσε ανοιχτά στο «Βήμα» ο στρατηγός Ιωαννίδης, υπηρετούσε στο ΝΑΤΟ, που ήταν ο πρώτος ο οποίος έφερε τον όρο Χούντα και επέστησε τον κίνδυνο μιας εκτροπής.
— Παρά ταύτα δεν λάβατε μέτρα πρόνοιας.
Μας έπιασαν όλους στον ύπνο.
— Γιατί, αφού υπήρχαν ενδείξεις;
Είχαμε έντονες διαφωνίες. Ενώ όλα έδειχναν ότι οδεύουμε σε μια βίαιη κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών, το ΚΚΕ πρόβαλλε ως άμεσο αίτημα τη νομιμοποίησή του. Κανένας από τις άλλες δημοκρατικές δυνάμεις δεν άκουγε το σύνθημα αυτό με συμπάθεια. Κι ενώ έπρεπε να επιχειρήσουμε την πλατύτερη δυνατή ενότητα και να οργανώσουμε τις θέσεις μας εν όψει του κινδύνου πραξικοπήματος, αυτή η γραμμή διέλυε τις ενωτικές προσπάθειες.
— Τι οδηγίες έδινε η ηγεσία του κόμματός σας;
Μας ψιθύριζε το Πολιτικό Γραφείο, μη μιλάτε για δικτατορία διότι οι μάζες στρέφονται προς την Ενωση Κέντρου. Ετοιμάζονταν για τις εκλογές του Ιουνίου του '67 και για σύγκρουση με την Ενωση Κέντρου.
— Θα απέτρεπε τη δικτατορία μια άλλη στάση;
Ίσως θα μπορούσε να εγερθεί ένας αποφασιστικός φραγμός με την πραγματοποίηση του αιτήματος της ΕΔΑ για πανδημοκρατική συσπείρωση.
— Σας συνέλαβαν…
Στη μιάμιση το πρωί, εδώ στο σπίτι, στην Καλλιδρομίου.
— Μόλις τους είδατε, τι σκεφτήκατε;
Πάλι τα ίδια, σκέφτηκα. Διότι δεν καταφέραμε να οργανώσουμε κάποια μορφή αντίδρασης. Δεν είχαμε ετοιμάσει μηχανισμό, σε περίπτωση δικτατορίας να έχουμε κανάλια επικοινωνίας με τον κόσμο. Εστω μια προκήρυξη, μια μικρή διαδήλωση. Μας πήγανε στα έμπεδα των εφέδρων αξιωματικών στου Γουδή.
— Είδατε τον Γεώργιο Παπανδρέου εκεί;
Ήταν στο διπλανό θάλαμο. Μια στιγμή που χαλάρωσε η προσοχή του φρουρού χώθηκα στο θάλαμό του και έκατσα στο κρεβάτι του. Μου λέει: «Γεια σου Λεωνίδα. Εγώ καλά τα πήγαινα με τον διμέτωπο, ο οποίος αντιμετώπισε τις ανησυχίες άλλων κύκλων. Αλλά από τη στιγμή που αποφασίσατε με τον Ανδρέα να φτιάξετε το καινούργιο ΕΑΜ, η υπόθεση ήταν χαμένη».
— Με τον Ανδρέα το γιο του εννοούσε;
Ναι. Ο αντικομμουνισμός του και η άρνηση κάθε συνεργασίας, ακόμα και εκείνη τη στιγμή, ήταν απίστευτα πράγματα. Είπα, «ακόμα και τώρα, αδιόρθωτος ο Γέρος».
— Ποιες οι μνήμες σε προσωπικό επίπεδο; Επιμένω, διότι ό,τι και να σας ρωτάω εσείς μόνο για πολιτική μιλάτε.
Αυτή ήταν η ζωή μου… (γέλια)
— Συζητώντας με τον εαυτό σας τις νύχτες στη φυλακή;
Μαύρες σκέψεις με κύκλωναν. Κυριαρχούσαν τα προσωπικά και τα οικογενειακά. Τι θα γινόταν το σπίτι μου, η Καλή, η γυναίκα μου, τα παιδιά μου. Αγωνία για το οικονομικό, ήταν επί ξύλου κρεμάμενοι. Δούλευε η Καλή, αλλά είχε και κλονισμένη υγεία. Ως πότε θα εργαζόταν; Ολα με βάραιναν.
— Ο αντίποδας σε αυτή τη μαυρίλα;
Η αισιοδοξία, η πίστη για το αύριο. Και η αλληλεγγύη, η φροντίδα του ενός για τον άλλον. Αυτό μας έσωσε όλους. Οι κρατούμενοι έδειξαν καταπληκτική αντοχή, σπάνιες αρετές.
«Το '89 κινδυνέψαμε με εθνικό διχασμό»
— Με την απόσταση του χρόνου, πώς κρίνετε την περίοδο της συγκυβέρνησης και της δίωξης του Ανδρέα Παπανδρέου;
Η συγκυβέρνηση ήταν σωστή. Η παραπομπή του Ανδρέα ήταν λάθος.
— Γιατί λάθος;
Τότε κινδυνεύαμε με εθνικό διχασμό. Ενας κόσμος ολόκληρος, δεν μπορούσε να πιστέψει ότι το είδωλό του, ο Ανδρέας, θα μπορούσε να δείχνει τέτοια ανοχή σε θέματα διαφθοράς.
— Γιατί ήταν σωστή η συγκυβέρνηση;
Ήταν μια αναγκαιότητα. Το σκάνδαλο Κοσκωτά δεν μπορούσε να λυθεί παρά μόνο μέσα από το δικαστικό δρόμο. Αυτό έγινε δυνατό μόνο με τη σύμπραξη Ν.Δ. και Συνασπισμού. Υπήρχε νόμος της Χούντας που έλεγε ότι αν δίωξη υπουργών δεν συντελεστεί στη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου της Βουλής, τότε η επόμενη θα μπορεί να παραγράψει τα εγκλήματα. Υπήρχε κίνδυνος παραγραφής.
Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος. Παίζονται παιχνίδια για τα οποία δεν έχουμε πληροφόρηση. Ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκύψουν εντάσεις με εξελίξεις, που θα θέλαμε να αποφύγουμε. Μια κρίση με την Τουρκία. Είναι ένα στοιχείο που προσδιορίζεται από τις βουλές τρίτων. Οχι από εμάς ή τους Τούρκους.
— Εκτιμάτε ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου γνώριζε την ύπαρξη διαφθοράς;
Νομίζω ναι. Την ανέχθηκε. Από τότε υπήρξαν τα σπέρματα μιας γενικευμένης διαφθοράς. Οχι ότι δεν υπήρχε και πριν, αλλά πήρε μια υπόσταση ευρύτερη μέχρι σήμερα.
— Τι σας λέει αυτή η σήψη;
Οτι φτάσαμε σε έναν μιθριδατισμό. Να θεωρούμε περίπου φυσιολογικά όσα συμβαίνουν. Κι εδώ είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος.
— Ίσως οι επερχόμενοι καθαρίσουν την κόπρο…
Δεν έχω καμία αισιοδοξία.
— Τι διαβλέπετε για το μέλλον της χώρας;
Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος. Παίζονται παιχνίδια για τα οποία δεν έχουμε πληροφόρηση. Ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκύψουν εντάσεις με εξελίξεις, που θα θέλαμε να αποφύγουμε. Μια κρίση με την Τουρκία. Είναι ένα στοιχείο που προσδιορίζεται από τις βουλές τρίτων. Οχι από εμάς ή τους Τούρκους. Σκεφτείτε τις ιλιγγιώδεις δαπάνες και των δύο χωρών για τους εξοπλισμούς. Κάποιοι επωφελούνται από αυτές τις δαπάνες, οι οποίες δικαιολογούνται μέσα από τις κρίσεις μεταξύ των δύο χωρών. Χρειάζεται ακρότατη επαγρύπνηση, ώστε να καταλαγιάζει η ευκολία με την οποία εξάπτεται ο εθνικισμός.
— Όπως με το όνομα των Σκοπίων;
Ήταν μεγίστη ευθύνη του Παπανδρέου ότι προχώρησε ακόμα και στο εμπάργκο σε βάρος των Σκοπίων, χωρίς μάλιστα να έχει συζητηθεί το θέμα στο Υπουργικό του Συμβούλιο. Αφησε ανοιχτό το θέμα της τακτοποίησης του ονόματος, που δεν λέω ότι είναι εύκολο, αλλά είχαν προσφερθεί λύσεις, οι οποίες έπρεπε να έχουν μελετηθεί και προωθηθεί.
— Ποια στιγμή πολιτικής αγωνίας θυμάστε;
Όταν έσβησε το κόκκινο αστέρι από το σήμα του Κρεμλίνου. Δεν το περίμενα αυτό. Είχα χαιρετίσει με ενθουσιασμό το ρόλο του Γκορμπατσόφ. Περίμενα ότι το πείραμά του μπορούσε να ανανεώσει το σοσιαλισμό, δίνοντας τη διάσταση που του έλειπε, της Δημοκρατίας. Συγκλονίστηκα επίσης, όταν σε ένα ταξίδι στην Πολωνία είδα στο παζάρι ένα τραπεζάκι όπου πουλούσε κάποιος παράσημα στρατηγών, αντί πέντε δραχμών. Αυτά τα φορούσαν άνθρωποι που αντιμετώπισαν τα τανκς των Γερμανών, που έπαιξαν τη ζωή τους…
— Μέρος της Αριστεράς υποστηρίζει ότι η αστική τάξη στην Ελλάδα δεν είχε ποτέ εθνική συνείδηση.
Δεν το δέχομαι αυτό.
— Οι πρωτοπόροι στην Αριστερά ήταν κυρίως διανοούμενοι που προέρχονταν από αστικές οικογένειες;
Eίναι αλήθεια. Hταν διεθνές φαινόμενο.
— Η έννοια πατρίδα;
Με συγκινεί μέχρις υπερβολής. Οταν κέρδισε η εθνική μας μπάσκετ στην Ιαπωνία και έπαιξαν τον εθνικό ύμνο, σηκώθηκα όρθιος. Βούρκωσα.
— Αγαπάτε την κλασική μουσική.
Μου αρέσει. Κάποτε στις μεγάλες συγκεντρώσεις του ΚΚΕ εσωτερικού, είχα καθιερώσει ως ύμνο μας την «Ωδή στη χαρά» από την Ενάτη του Μπετόβεν. Οταν τους το είπα, αντέδρασαν. Τους είπα μετά την ιστορία και πείστηκαν.
— Ποια ιστορία;
Ήμουν κρατούμενος στις φυλακές Χαλκίδας και επέτρεψαν στη γυναίκα μου να φέρει ένα πικάπ. Εφερνε και δίσκους και ρωτούσε ο διευθυντής: Ποιος το έγραψε αυτό; Ο Μπετόβεν, απαντούσε η γυναίκα μου. Να περάσει. Αυτό; Ο Τσαϊκόφσκι. Ρώσικο όνομα. Απαγορεύεται, έλεγε ο διευθυντής. Από τότε η «Ωδή στη χαρά» με συνόδευε. Οταν ήμουν στην απομόνωση έβαζα το κεφάλι στο παράθυρο της πόρτας και τη σφύριζα. Μάθαιναν έτσι οι συγκρατούμενοί μου ότι ήμουν καλά. Θυμάμαι στη Χαλκίδα, είχα συγκάτοικο ένα πολύ γενναίο παλικάρι, τον Αργύρη Μάρα. Εδειξε απίστευτη αντοχή στα βασανιστήρια. Οταν τον πιάσανε του έσπασαν το χέρι και όταν άρχισε να φτιάχνει το χέρι του, το ξαναέσπασαν στο ίδιο σημείο και πάλι άντεξε. Λέξη δεν έβγαλε.
— Έσπασαν το χέρι του ανθρώπου, βασάνιζαν… Πώς αντιμετωπίζατε βασανιστές;
Στη Μακρόνησο στο διαβόητο τρίτο τάγμα που ήταν το χειρότερο από πλευράς βασανιστηρίων, ήταν διοικητής ένας λοχαγός τότε που προήχθη αργότερα σε στρατηγό. Μέγας βασανιστής. Εφεύρισκε τρόπους για να βασανίζει κρατουμένους. Γι' αυτόν τον άνθρωπο, όταν έγραφα για την ιστορία του Μακρονησιού, πιάστηκε το χέρι μου, δεν έγραψα το όνομά του. Να πώς τους αντιμετώπιζα.
— Φυσαρμόνικα;
Έπαιζα από μικρός.
— Κάποια στιγμή παίξατε δημόσια;
Η Μαρία Ρεζάν όταν τελειώσαμε μια συνέντευξη στο ραδιόφωνο, μου είπε «έμαθα ότι σφυρίζεις θαυμάσια, θα μου σφυρίξεις ένα κομμάτι;» Αλλο που δεν ήθελα εγώ, της σφυρίζω το τέλος από την έκτη συμφωνία του Μπετόβεν. Την άλλη μέρα πάω στο κόμμα να δω τι εντύπωση τους δημιούργησε. Σε άλλους άρεσε, σε άλλους είδα κατεβασμένα μούτρα. «Γιατί το 'κανες αυτό;», μου λένε. Επρεπε να είσαι σοβαροφανής, γιατί αυτή ήταν η συνολική αντίληψη. Δεν μπορούσες να παίξεις φυσαρμόνικα, να σφυρίξεις και λοιπά. Ωσπου ήρθε ο Κλίντον και έπαιξε σαξόφωνο, για να νομιμοποιηθεί στη σκέψη πολλών ανθρώπων, ότι μπορεί και ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, πολύ περισσότερο ένας βουλευτής του ΚΚΕ εσωτερικού, να επιτρέψει στον εαυτό του να επικοινωνήσει με αυτό τον τρόπο.
— Ζήσατε μια γεμάτη ζωή.
Ναι. Γεμάτη ζωή. Αυτό είναι το πιο σημαντικό.
— Το μεγάλο σας όνειρο;
Να πεθάνω με αξιοπρέπεια. Να δω γύρω μου να ανθούν τα παιδιά μου. Και σε πολιτικό επίπεδο, να πραγματοποιηθεί αυτή η συνάντηση για την οποία μίλησα.
«Είμαι περήφανος που δεν έμεινα αμέτοχος»
— Έλλειψη ελευθερίας.
Η στέρηση της ελευθερίας είναι βασανιστήριο εξίσου φοβερό με τα σωματικά βασανιστήρια.
— Το μεγαλύτερο λάθος.
Άργησα να συνειδητοποιήσω ότι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στις Ανατολικές Χώρες, συνοδεύονταν από μια οικτρή καταπίεση των ανθρώπων, από τη στέρηση της προσωπικότητάς τους, που οδήγησε σε εγκλήματα. Αυτό το καταλογίζω στον εαυτό μου. Οτι δεν είδα έγκαιρα τις δίκες της Μόσχας, τη δολοφονία του Τρότσκι που ήταν ένα συνταρακτικό γεγονός. Στοιχεία - σημάδια ότι κάτι βαθύ, ανώμαλο, υπήρχε σε όλη αυτή την ιστορία.
Υπέφεραν εξαιτίας μου σε σημαντικό βαθμό οι δικοί μου. Έλειψα από τα παιδιά και τη γυναίκα μου. Και όταν μου πετούν μια πικρή κουβέντα, το αισθάνομαι πολύ αυτό.
— Κάνοντας απολογισμό, περήφανος;
Ναι για μια ζωή με συνέχεια αγωνιστική. Δεν ήμουν παρατηρητής, αμέτοχος. Ημουν συμμέτοχος σε όλες τις μεγάλες εξελίξεις. Το ότι δεν ήμουν απών, με γεμίζει ικανοποίηση.
— Μίσος;
Ποτέ.
— Αγάπη;
Στην οικογένεια. Πολύτιμος θεσμός. Φτάνεις μια διαδρομή ζωής με συζυγική αγάπη. Φτάνεις σε ομοιότητα. Μοιάζω στον πατέρα μου, μου μοιάζει ο γιος μου. Μεγάλη χαρά αυτή.
— Φιλία;
Πολύτιμη. Γνώρισα πολύ κόσμο στις φυλακές και τις εξορίες, στη διαδρομή των κοινών αγώνων. Οι περισσότεροι από τους φίλους μου δεν υπάρχουν πια και μου λείπουν. Τους αναζητώ και τους ψάχνω…
— Απώλεια.
Πολύ οδυνηρό συναίσθημα.
— Ανθρωποι - σημάδια ζωής;
Αρχικά ο πατέρας μου, που ήταν ένας αστός δημοκράτης συνεπής στον εαυτό του και στις ιδέες του. Πολέμησε από τα χρόνια του Μεταξά, πέρασε από το Μακρονήσι, από βασανιστήρια και απομόνωση. Μου έδωσε δημοκρατική διαπαιδαγώγηση και ορίζοντες στη σκέψη μακριά από φανατισμούς.
— Πρώτη πολιτική πράξη;
Η άρνησή μου να μπω στην ΕΟΝ, την οργάνωση νεολαίας της δικτατορίας Μεταξά. Ημουν στην πέμπτη γυμνασίου, δεκαεφτάχρονος. Είπα στον γυμνασιάρχη μου ότι δεν μπορώ να μπω στην ΕΟΝ με πατέρα εξόριστο.
— Χαρά;
Η μεγαλύτερη, όταν γεννήθηκαν τα παιδιά μου. Ενα πλασματάκι να έρχεται στον κόσμο, να είναι κατά κάποιο τρόπο η συνέχειά σου να το πιάνεις στα χέρια και να ξέρεις ότι θα αντρωθεί…
— Αν ζούσατε δεύτερη φορά;
Την ίδια πορεία θα είχα. Σε αυτό το κίνημα που δίνει τη δυνατότητα να ανθήσει η προσωπικότητα, όταν δεν υπάρχουν η βία και η καταστολή των μηχανισμών.
— Ενοχές;
Υπέφεραν εξαιτίας μου σε σημαντικό βαθμό οι δικοί μου. Έλειψα από τα παιδιά και τη γυναίκα μου. Και όταν μου πετούν μια πικρή κουβέντα, το αισθάνομαι πολύ αυτό.
— Απόγνωση;
Ποτέ. Σε δυναμώνει το πέρασμα από την Αριστερά. Δώδεκα χρόνια στις φυλακές και τις εξορίες, είδα την απερίγραπτη ομορφιά της συλλογικής ζωής. Ο άνθρωπος πλάθεται και βεβαιώνεται μέσα στην κοινωνία.
*Διαβάστε επίσης: Το βιωματικό κείμενο του Άρη Δημοκίδη Το καλύτερο δώρο γονιών σε παιδί (μετά τη ζωή και την αγάπη). Εις μνήμην Λεωνίδα Κύρκου.
_________
Η συνέντευξη είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Κ της Καθημερινής
σχόλια