Το δημοψήφισμα ολοκληρώθηκε, τα αποτελέσματα είναι δεδομένα, αυτό που πλέον απασχολεί είναι η ερμηνεία και οι πιθανές συνέπειές τους. Ας επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε κάποια βασικά ερωτήματα που τίθενται.
- Μπορούμε να έχουμε σαφή εικόνα του τι θα γίνει από εδώ και μπρος;
Όχι. Το να επιχειρήσει κάποιος μια πλήρη αποτίμηση της κατάστασης αυτή την στιγμή είναι πρόωρο, καθώς δεν υπάρχει προηγούμενο εξόδου χώρας από την ΕΕ, ούτε γνωρίζει κανείς ποιες διαδικασίες θα ακολουθηθούν από εδώ και μπρος. Πάμε σε αχαρτογράφητα νερά.
Το βέβαιο είναι ότι θα μπούμε άμεσα σε διαπραγματεύσεις που θα διαρκέσουν έως και δυο χρόνια, αλλά στην παρούσα φάση είναι πολύ πρόωρο να εκτιμήσουμε πού θα καταλήξουν και ποια είναι η νέα σχέση που θα διαμορφωθεί. Πάντως θα υπάρξουν αναταράξεις, όσο οικονομικές (που αυτές τις πρώτες ώρες είναι και ορατές και δυνατές) όσο και πολιτικές.
Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και με την άνοδο νέων δυνάμεων και την ενίσχυση μεταναστευτικών ροών, πολλοί Ευρωπαίοι αισθάνονται πως απειλείται όχι μόνο το βιοτικό τους επίπεδο, αλλά και ότι διαταράσσονται οι κοινωνικές και πολιτιστικές σταθερές τους. Ο κόσμος όπως τον γνώρισαν και τον θέλουν. Αυτό τους οδηγεί ενστικτωδώς στο να αναζητούν ασφάλεια στην αγκαλιά του εθνικού κράτους.
- Η ΕΕ πώς θα αντιδράσει;
Η πρώτη αντίδραση της ΕΕ (με κοινή δήλωση της ηγεσίας της) θα είναι αυστηρή προς τη Βρετανία. Θα είναι του στυλ «ΟΚ, ψηφίσατε, κρίμα, αλλά το σεβόμαστε. Περάστε από το λογιστήριο το ταχύτερο να συνεννοηθούμε και να πάτε στο καλό». Και είναι απολύτως λογικό και αναμενόμενο να πράξουν έτσι, καθώς οι υπόλοιπες χώρες (και ειδικά αυτές του στενού πυρήνα) θα πρέπει να προστατεύσουν την Ένωση, τα δικά τους συμφέροντα και να βάλουν φρένο σε ένα πιθανό το ξήλωμα του πουλόβερ. Αυτό προϋποθέτει αυστηρή στάση έναντι των Βρετανών, τουλάχιστον αυτή την πρώτη φάση. Ο καθένας τα συμφέροντά του θα κοιτάξει. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι πέραν των άμεσων οικονομικών κραδασμών, υπάρχουν και άλλα κρίσιμα εκλογικά ορόσημα τον επόμενο χρόνο με τις εκλογές στη Γαλλία και στη Γερμανία. Αν η εντύπωση που περάσει είναι «δεν έγινε και τίποτα», αυτό μπορεί να προκαλέσει ντόμινο ανάλογων εξελίξεων και σε άλλες χώρες.
- Ποια ήταν τα δύο στρατόπεδα.
Και τα δύο στρατόπεδα ήταν εξαιρετικά ανομοιογενή.
Υπέρ του Remain ήταν σχεδόν όλη η πολιτική ηγεσία της χώρας, όλων των κομμάτων. Ήταν το Σίτυ μαζί με τα εργατικά συνδικάτα, από διαφορετική σκοπιά ο καθένας. Ήταν απλοί εργαζόμενοι και σουπερ σταρ τύπου Μπέκαμ και Κίρα Νάιτλυ.
Υπέρ του Leave συγκροτήθηκε μια άλλη, ακόμα πιο ετερόκλητη συμμαχία μεταξύ κλασικών ευρωσκεπτικιστών, παραδοσιακών ρομαντικών βρετανών που ήθελαν "τον έλεγχο πίσω", Libertarians που θεωρούν ότι η απεμπλοκή από την ΕΕ θα απελευθερώσει οικονομικά τη Βρετανία, επίσης σούπερ σταρ τύπου Μικ Τζάγκερ και Τζον Κλίζ. Αλλά και ξενοφοβικών ομάδων, ρατσιστικών συνδέσμων (όπως αυτή στην οποία ανήκε ο δολοφόνος της Κοξ), ριζοσπαστικοποιημένων ψηφοφόρων που ήθελαν απλώς «να την πουν» στις ελίτ, ηλικιωμένων που ανησυχούσαν για τις αλλαγές γύρω μας, αλλά κυρίως και εργατικών στρωμάτων που έχουν πλήρως αυτονομηθεί από την πολιτική τους καθοδήγηση, και αγωνιούν για το τι θα σημαίνει η παραμονή σε ένα πολυεθνικό, ανοιχτό σύστημα. Η ανάλυση αποτελεσμάτων στις πιο λαϊκές ηλικίες έδειξε ότι αυτοί οι ψηφοφόροι ήταν και οι πιο καθοριστικοί.
- Πού κυρίως οφείλεται το αποτέλεσμα;
Από τη στιγμή που τα στρατόπεδα ήταν ανομοιογενή, είναι δύσκολο να δείξεις τον ένα λόγο που έκρινε την αναμέτρηση. Καταγράφοντας και ιεραρχώντας τους βασικότερους θα λέγαμε:
- Πρώτος και βασικότερος η διάκριση συστημικό/αντισυστημικό, ο οποίος στις μέρες μας αποτελεί ένα από τα πλέον καθοριστικά σημεία πολιτικού αυτοπροσδιορισμού. Η τάση αυτή είναι βαθύτερη, εκδηλώνεται σε παγκόσμια κλίμακα ολοένα και συχνότερα και υποδηλώνει μια σαφή κρίση αντιπροσωπευτικότητας της σύγχρονης δημοκρατίας.
Τα δε δημοψηφίσματα αποτελούν τον προνομιακό χώρο έκφρασης της «αντισυστημικής» διαίρεσης καθώς επιτρέπουν ετερογενείς συγκλίσεις. Αυτό που εν τέλει ένωνε τα δύο τόσο ετερόκλητα στο εσωτερικό τους στρατόπεδα ήταν η τοποθέτηση απέναντι σε αυτό που ο καθένας εκλαμβάνει ως status quo (κατεστημένο). Η μία πλευρά ήθελε να διατηρηθεί ή να αλλάξει ομαλά, η άλλη ήθελε να διατρανώσει την αντίθεσή της σε αυτό. Στις περιπτώσεις αυτές κατά κανόνα ευνοούνται όσοι συνασπίζονται γύρω από την άρνηση, καθώς ο ετεροπροσδιορισμός αρκεί και απλουστεύει τα πράγματα
- Επιπροσθέτως, ο καλπάζων ευρωσκεπτικισμός και εθνοκεντρισμός σε όλη την Ευρώπη, ο οποίος ήρθε να προστεθεί στην παραδοσιακά επαμφοτερίζουσα στάση της Βρετανίας στην ΕΕ. Και ως προς αυτόν, είναι σημαντικό να δει κανείς τα αίτια του. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και με την άνοδο νέων δυνάμεων και την ενίσχυση μεταναστευτικών ροών, πολλοί Ευρωπαίοι αισθάνονται πως απειλείται όχι μόνο το βιοτικό τους επίπεδο, αλλά και ότι διαταράσσονται οι κοινωνικές και πολιτιστικές σταθερές τους. Ο κόσμος όπως τον γνώρισαν και τον θέλουν. Αυτό τους οδηγεί ενστικτωδώς στο να αναζητούν ασφάλεια στην αγκαλιά του εθνικού κράτους. Κάτι τέτοιο φαίνεται να συνέβη και στη Βρετανία, αν ληφθεί υπ' όψιν ότι το Brexit το στήριξαν κατά τεκμήριο άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, χαμηλότερης μόρφωσης και τα πιο ασθενή οικονομικά στρώματα, δηλαδή οι ομάδες εκείνες που αισθάνονται πλέον ευάλωτες στις αλλαγές αυτές.
- Και φυσικά, η ίδια η ΕΕ που ως θεσμός και όραμα έχει ξεθωριάσει. (Γι’ αυτό γράφουμε πιο κάτω)
- Τι ρόλο έχουν παίξει σε όλα αυτά η οικονομική κρίση
Έχει παίξει, αλλά όχι τον βασικότερο, όπως διάφοροι ισχυρίζονται. Η Βρετανία δεν είναι στην Ευρωζώνη. Δεν μετείχε στα προγράμματα στήριξης των αδύναμων χωρών, ώστε να στηριχθεί σε αυτό ο εγχώριος δημαγωγικός λόγος. Επίσης δεν αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα, καθώς είχε σταθερά θετικό ρυθμό ανάπτυξης, τα τελευταία χρόνια. Χώρες όπως η Αυστρία, η Φινλανδία, η Ολλανδία, που έχουν ισχυρά ευρωσκεπτικιστικά κόμματα είναι οι ισχυρότερες οικονομίες στην Ευρώπη. Η οικονομία δεν εξηγεί τα πάντα. Αντιθέτως, αυτό που συστηματικά υποτιμούν αυτές οι αναλύσεις είναι η έννοια του έθνους ως ιδεολογικού θεμελίου και συστατικού στοιχείου των ευρωπαϊκών κρατών. Η έννοια αυτή παραμερίστηκε κάπως από τις γενιές αμέσως μετά τον πόλεμο, καθώς και τα πρώτα χρόνια της φιλοευρωπαϊκής ευφορίας, αλλά προφανώς δεν εξαλείφθηκε από το συλλογικό φαντασιακό των ευρωπαϊκών λαών που συχνά αναζητούν καταφυγή σε αυτό.
Η ΕΕ δεν δημιουργήθηκε για να αποφασίζεται κεντρικά πώς θα συσκευάζεται ο σολωμός και οι... ζελεδομπουκίτσες! Δημιουργήθηκε για να αποτελέσει ένα χώρο ελευθερίας, συνεργασίας, ειρήνης και σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων.
- Ποιες προβλέπεται να είναι οι εξελίξεις στη Βρετανία;
Η Βρετανία θα πρέπει να διαχειριστεί μια σοβαρή οικονομική κρίση σε συνθήκες μεγάλης πολιτικής αστάθειας. Όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης (Εργατικοί, Φιλελεύθεροι, Σκωτσέζοι και Ιρλανδοί εθνικιστές) ήταν υπέρ της παραμονής. Ο πρωθυπουργός που θα διαδεχθεί τον Κάμερον (πιθανότατα ο Μπόρις Τζόνσον ή ο Μάικλ Γκόουβ) θα πρέπει να ηγηθεί του βαθειά διχασμένου και τραυματισμένου Συντηρητικού κόμματος του οποίου η πλειοψηφία των Βουλευτών είχε στηρίξει τον Κάμερον και προφανώς δεν είναι χαρούμενοι με την όλη εξέλιξη. Την ίδια ώρα που οι Εργατικοί φάνηκαν επίσης αδύναμοι να απευθυνθούν πειστικά στο δικό τους ακροατήριο (τα προπύργιά τους πήγαν επίσης με το Leave), με μια ηγεσία που επίσης έχει αρχίσει να αμφισβητείται.
Τα περί απόσχισης της Σκωτίας, της Ιρλανδίας, κ.λπ. σε αυτή τη φάση στερούνται σοβαρότητας. Πριν δούμε προς τα πού πάνε οι διαπραγματεύσεις με την ΕΕ και ποιες θα είναι οι επιπτώσεις του Brexit είναι πρόωρο να διακινούνται και να αναλύονται τέτοια σενάρια.
- Υπάρχουν κίνδυνοι για την Ελλάδα από το Brexit;
Ναι. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι όλα τα mainstream ελληνικά κόμματα ήταν κατά του Brexit. Κυρίως τρεις κίνδυνοι υπάρχουν. Πρώτον οι οικονομικές αναταράξεις σε όλη την ΕΕ που θα πλήξουν ασφαλώς και την Ελλάδα. Δεύτερον, η ενίσχυση λαϊκιστικών-ευρωσκεπτικιστικών φωνών και στη χώρα μας, κάτι που θα γύριζε την Ελλάδα πίσω, σε μια στιγμή που κάποιες βασικές παραδοχές σε σχέση με την συμμετοχή μας στην Ευρωζώνη μοιάζουν να εμπεδώνονται. Τρίτον, η ενίσχυση των δυνάμεων εκείνων στην υπόλοιπη Ευρώπη που θέλουν τη διαμόρφωση ενός πιο στενού πυρήνα ισχυρών χωρών, αποκλείοντας τους οικονομικά πιο αδύναμους, όπως η Ελλάδα.
- Είναι αυτή η μεγαλύτερη κρίση στην πορεία της ΕΕ;
Αναμφίβολα ναι. Και η καταψήφιση του Ευρωσυντάγματος το 2005 στα δημοψηφίσματα της Γαλλίας και της Ολλανδίας ήταν, καθώς ανέκοψαν μια πορεία ολοκλήρωσης που τότε έμοιαζε να έχει ισχυρή δυναμική, αλλά το σημερινό είναι πολύ σοβαρότερο πλήγμα. Εξ ου και οι παραδοχές πρέπει να είναι ειλικρινείς. Το αφήγημα της ΕΕ έχει κουράσει, καθώς η σχέση της με τους ευρωπαίους πολίτες έχει καταστεί απόμακρη και ανολοκλήρωτη. Επιπλέον κάποια λάθη αποδεικνύονται καθοριστικά. Η διεύρυνση πριν την εμβάθυνση, όπως συνέβη με την μεγάλη διεύρυνση του 2004 αποδεικνύεται ότι μάλλον έβλαψε την ΕΕ καθώς δημιούργησε μια πραγματική Βαβέλ. Η διαρκής επέκταση αρμοδιοτήτων της βρυξελλιώτικης γραφειοκρατίας, δημιουργεί εντάσεις και προκαλεί ενστάσεις σχετικά με το δημοκρατικό έλλειμμα στη λήψη αποφάσεων. Η ΕΕ δεν δημιουργήθηκε για να αποφασίζεται κεντρικά πώς θα συσκευάζεται ο σολωμός και οι… ζελεδομπουκίτσες! Δημιουργήθηκε για να αποτελέσει ένα χώρο ελευθερίας, συνεργασίας, ειρήνης και σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων. Για να μπορέσουν οι Ευρωπαϊκές χώρες να επουλώσουν πληγές του παρελθόντος και ενώνοντας δυνάμεις να αντεπεξέλθουν στον ανταγωνισμό απέναντι σε αναδυόμενες δυνάμεις. Οι λόγοι που δημιούργησαν την ΕΕ υπάρχουν ακόμα και ειδικά σήμερα είναι πιο ισχυροί από ποτέ. Γι αυτό και εκείνο που πρωτίστως σήμερα χρειάζεται είναι ένας επαναπροσδιορισμός του ρόλου της ώστε να κερδίσει ξανά τους πολίτες της πείθοντάς τους ότι δεν είναι ένα τεχνικό πρότζεκτ, αλλά μια ένωση αξιών που μπορεί να κάνει καλύτερη τη ζωή τους.
σχόλια