Θυμάμαι πως τα χρόνια που έκανα τουρκικές και οθωμανικές σπουδές ήταν διαδεδομένη η τάση να προσεγγίζουμε την πολιτική φυσιογνωμία του Ερντογάν και το πολιτικό Ισλάμ στην Τουρκία, πάντα σε αντιδιαστολή με το επίσημο δόγμα της κεμαλικής ιδεολογίας, μέσω της οδού του ετεροπροσδιορισμού. Η ηγεμονία του κεμαλικού αυταρχισμού και τα εγκλήματα που διέπραξε, σαν να ήταν η μοναδική πηγή όλων των δεινών της Τουρκίας που αυτομάτως λύτρωνε όλους τους υπόλοιπους ή τους δικαιολογούσε κιόλας. Με τις εξελίξεις που ακολούθησαν στην Τουρκία τα επόμενα χρόνια και αναλογιζόμενος την κρισιμότητα που συνεπάγεται το δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου για τη συνταγματική αναθεώρηση, αναγνωρίζω χίλια δίκια σε εκείνους τους τούρκους φίλους που όχι απλώς δεν εκθείαζαν τον Ερντογάν αλλά προειδοποιούσαν για τις πραγματικές του βλέψεις.
Ήταν η εποχή που μόλις είχε αποκαλυφθεί το σχέδιο Βαριοπούλα και η υπόθεση Ergenekon βρισκόταν σε εξέλιξη. Οι περισσότεροι φιλοκοσμικοί τούρκοι φίλοι, κεμαλιστές και μη, κατηγορούσαν τον Ερντογάν πως έχει κρυφή ισλαμική ατζέντα με απώτερο στόχο να καταλύσει τον κοσμικό χαρακτήρα της Τουρκικής Δημοκρατίας. Εμείς αποκλείαμε τις ανησυχίες τους ως υπερβολικές, αντίστοιχες των συνωμοσιολόγων και άλλων γραφικών.
Κι όμως, αν ο Ερντογάν επικρατήσει στο δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου, το πιο πιθανόν είναι οι ΄΄υπερβολικές΄΄ ανησυχίες των φίλων μας να αποδειχθούν αληθινές.
Οι Τούρκοι δεν παύουν ποτέ να εκπλήσσουν ευχάριστα ή δυσάρεστα τους εαυτούς τους και όλους τους υπόλοιπους. Συνεχώς αλλάζουν περιτύλιγμα αλλά στην ουσία το περιεχόμενο έχει σχεδόν την ίδια οσμή, εντονότερη ή ηπιότερη. Για αυτόν τον λόγο, η Τουρκία παρόλο που αποτελεί το πεδίο της επιστημονικής μου κατάρτισης, πολύ συχνά με απογοητεύει και άλλοτε με χαροποιεί, ακόμη και αν αυτές οι χαρές είναι ελάχιστες. Πολύ φοβάμαι πως μια ενδεχόμενη νίκη του ΄΄ΝΑΙ΄΄ θα αλλοιώσει αισθητά την εικόνα της χώρας ακόμη και στους ελάχιστους εναπομείναντες φίλους της.
Πλέον έχει διαμορφωθεί μια ισχυρή επιχειρηματική τάξη που δραστηριοποιείται σε πολλές πόλεις της κεντρικής και ανατολικής Τουρκίας. Η μεσαία τάξη των ισλαμιστών είναι εξίσου δυναμική και οι ισλαμιστές αποκτούν μεγαλύτερο μερίδιο παρουσίας στα μεγάλα αστικά κέντρα μέσω της αυξανόμενης αστυφιλίας.
Η συνταγματική αναθεώρηση θα ενισχύσει με περισσότερες νομοθετικές και εκτελεστικές εξουσίες το αξίωμα του Προέδρου, σε βαθμό που η Τουρκία θα κινδυνεύσει να μετατραπεί σε κράτος με απολυταρχικό πολίτευμα, παρόμοιο με εκείνο πολλών κρατών της Ευρασίας. Εκτός της καθιέρωσης ενός αυστηρά προσωποπαγούς καθεστώτος, η επαναφορά της θανατικής ποινής, η κατάλυση του κράτους δικαίου, οι διώξεις αντιφρονούντων και ο περιορισμός της ελευθερίας του λόγου θα στιγματίσουν ακόμη περισσότερο τη διεθνή εικόνα της Τουρκίας. Εκτός όλων αυτών, επανέρχεται η αρχική ανησυχία πως ένας ακλόνητος και ισχυρός Ερντογάν θα κατέχει διευρυμένες εξουσίες σε βαθμό που να καθορίσει και να δρομολογήσει ένα νέο κοινωνικό μετασχηματισμό, στηρίζοντας τον εξισλαμισμό του δημόσιου βίου και καταργώντας τα διαχωριστικά όρια μεταξύ πολιτείας και Ισλάμ.
Στην παρούσα δημοσίευση θα επικεντρωθώ στην καθόλου αβάσιμη προοπτική η Τουρκία να μετατραπεί σε κράτος που το σουνιτικό Ισλάμ θα ανακαταλάβει τη δεσπόζουσα θέση που διεκδικεί για το ίδιο, στις κρατικές δομές, τη δικαιοσύνη, τον πολιτισμό και την κοινωνική συμπεριφορά.
Από το 1923, όταν ιδρύθηκε η Τουρκική Δημοκρατία και μέχρι τις μέρες μας, το Ισλάμ στην Τουρκία χάραξε πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους μονοπάτια. Απομονώθηκε από τον δημόσιο βίο, κατηγορήθηκε και εκδιώχθηκε ως αναχρονιστικό και μεσαιωνικό, επανήλθε στη δημόσια σφαίρα, αργότερα κεμαλοποιήθηκε, συνδέθηκε με την τουρκική εθνική ταυτότητα στενότερα, συνεργάστηκε με την πραιτοριανή κοινωνία του Στρατού για να παταχθεί ο κομμουνιστικός κίνδυνος, εισέβαλλε στην πολιτική ζωή μέσω κεντροδεξιών κομμάτων και του πολιτικού Ισλάμ, επιβίωσε από εμφύλιες διενέξεις ισλαμικών αδελφοτήτων και τελικά στις μέρες μας, χαίρεται πανηγυρικά και χαιρέκακα για την αυξανόμενη παγίωση του χάρη στη χαρισματική αλλά και προβληματική προσωπικότητα του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Παρόλο που το θετικιστικό πνεύμα και η συμπόρευση με τη Δύση μονοπώλησαν στην Τουρκία τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1923, η ορθολογιστική αναδιαμόρφωση της τουρκικής κοινωνίας από μια εκσυγχρονιστική ελίτ απέτυχε σε σημαντικό βαθμό. Τόσο επειδή οι παραδοσιακές τάξεις των πόλεων και της υπαίθρου είχαν ριζωμένες τις αξίες του Ισλάμ, όσο και επειδή το ύφος των επιβαλλόμενων εκ των άνω μεταρρυθμίσεων, ήταν αυταρχικό και υποτιμητικό. Θεωρώ εξαιρετικής σημασίας την παρατήρηση πως ο κεμαλισμός έσφαλε δραματικά στην απόφασή του να εξαλείψει το λαϊκότροπο Ισλάμ. Εκτός του επίσημου Ισλάμ που εκφράζεται από την τάξη των νομομαθών θεολόγων Ουλεμά, στις λαϊκές τάξεις των πόλεων και κυρίως της υπαίθρου ήταν διάχυτο ένα ετερόδοξο Ισλάμ που συγκρουόταν σθεναρά με εκείνο των Ουλεμά. Αποτελεί ένα συνονθύλευμα λαϊκών δοξασιών, κατάλοιπων της προϊσλαμικής πίστης των τουρκικών φυλών, σαμανισμού, σουφισμού, αιρετικής προσέγγισης του Θείου και ισλαμοφανούς πίστεως. Η εμμονή του κεμαλισμού να εξαφανίσει το λαϊκότροπο Ισλάμ είχε τελικώς δυσμενέστερες συνέπειες για την ομαλή συνύπαρξη του με τις μεγάλες πληθυσμιακές μάζες, από ότι ο κρατικός έλεγχος επί της επίσημης εκδοχής του Ισλάμ. Απλούστατα διότι ο κόσμος εξέλαβε ως προσωπική επίθεση την κατάργηση μακραίωνων πρακτικών έκστασης, το κλείσιμο προσκυνηματικών τάφων σοφών αγίων της περιοχής τους και την απαγόρευση των φυλαχτών και άλλων μαγικών συμβόλων.
Μια σειρά σημαντικών παραγόντων κάλεσαν το Ισλάμ να πρωτοστατήσει στη δημόσια ζωή τις επόμενες δεκαετίες. Η κατάργηση του μονοκομματισμού επανέφερε το Ισλάμ καθώς τα πολιτικά κόμματα ανέπτυξαν έντονη ρητορική υπέρ της θρησκευτικής ταυτότητας για λόγους ψηφοθηρικούς. Η πρόσδεση της Τουρκίας στη Δύση και η συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ υπερτόνισαν τον ρόλο της στην καταπολέμηση του κομμουνισμού και το Ισλάμ διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην εξέλιξη αυτή. Για να αποφευχθεί η διαρροή της νεολαίας προς την κομμουνιστική πτέρυγα, το Ισλάμ εργαλειοποιήθηκε και απέκτησε επίσημο ρόλο συμπαρασύροντας στις δικές του πτέρυγες τους νέους της Τουρκίας. Με το πραξικόπημα του 1980, η αποστολή αυτή έλαβε ακόμη ισχυρότερο τόνο μέσω της τουρκοϊσλαμικής συνθέσεως, ιδεολογίας που προώθησαν οι πραξικοπηματίες θέτοντας το τουρκικό Ισλάμ στην υπηρεσία του κεμαλισμού για την ενδυνάμωση του έθνους κατά του κομμουνισμού. Ακολούθως, ο κατακερματισμός των φιλοκοσμικών, κεμαλικών κομμάτων, η επιδείνωση της οικονομίας, η διαπλοκή και η τεράστια διαφθορά της πολιτικής τάξης επέτρεψαν στο πολιτικό Ισλάμ να διακριθεί μεταξύ όλων των άλλων και να στηρίξει κυβερνήσεις συνεργασίας μιας και το μίσος ανάμεσα στα πολυδιασπασμένα κοσμικά κόμματα ήταν άσβεστο.
Γιατί όμως οι Τούρκοι πολίτες να ψηφίσουν υπέρ μιας συνταγματικής αναθεώρησης που θα μετατρέψει τη χώρα τους σε δικτατορία; Εκείνοι που θα στηρίξουν τον Ερντογάν δεν ξεχνούν τα πολιτικά του επιτεύγματα των πρώτων θητειών που ομολογουμένως είναι σπουδαία. Ο Ερντογάν εργάστηκε πολύ σκληρά και αποτελεσματικά για την οικονομική άνθηση δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα σε κέντρα της Ανατολίας που οι Κεμαλιστές απεχθάνονταν. Βελτίωσε κατά πολύ το βιοτικό επίπεδο των πληθυσμών αυτών και κατασκεύασε σημαντικά δημόσια έργα. Ο κόσμος ένιωσε πως ένας πολιτικός αναγνωρίζει την αξία τους καθώς δημιουργεί καλύτερες συνθήκες διαβίωσης για αυτούς . Εκείνοι με τη σειρά τους, έγιναν θαυμαστές του.
Ο Ερντογάν λοιπόν μπορεί να βασίζεται σε ένα τμήμα της τουρκικής κοινωνίας που αποτελεί όμως διαφορετική κοινωνία καθώς οι καταβολές και τα σημεία αναφοράς της διαφέρουν από κείνα των Κεμαλιστών της Άγκυρας, Κωνσταντινούπολης και των παράκτιων επαρχιών στο Αιγαίο. Πλέον έχει διαμορφωθεί μια ισχυρή επιχειρηματική τάξη που δραστηριοποιείται σε πολλές πόλεις της κεντρικής και ανατολικής Τουρκίας. Η μεσαία τάξη των ισλαμιστών είναι εξίσου δυναμική και οι ισλαμιστές αποκτούν μεγαλύτερο μερίδιο παρουσίας στα μεγάλα αστικά κέντρα μέσω της αυξανόμενης αστυφιλίας.
Κι όμως προμαχώνας του σταδιακού εξισλαμισμού της δημόσιας ζωής στην Τουρκία δεν ήταν άλλος από τον παραπλανητικό χαρακτηρισμό ΄΄μετριοπαθές΄΄ πολιτικό Ισλάμ. Όταν το ΄΄μετριοπαθές΄΄ Ισλάμ στην Τουρκία αντίκρισε τις κατάλληλες συνθήκες για να καταπολεμήσει τη διαφορετική γνώμη και να εξασφαλίσει το μονοπώλιο παρουσίας στα δημόσια δρώμενα, απέδειξε πόσο αδιάλλακτο και αλαζονικό είναι στην ουσία του. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο κίνδυνος ενός ισλαμικού ολοκληρωτισμού έστω και με πολύχρωμες μαντήλες, είναι τόσο πιθανός την επομένη επικράτησης του Ερντογάν στο δημοψήφισμα. Είχαν παρουσιάσει παρόμοια δείγματα αυταρχικής συμπεριφοράς οι ισλαμιστές στο παρελθόν;
Φυσικά, αλλά όπως προανέφερα, οι καταγγελίες προέρχονταν από κοσμικούς κεμαλιστές που είχαν ήδη αμαυρώσει την εικόνα τους και για αυτό κανείς δεν τους έπαιρνε στα σοβαρά. Στο σημείο αυτό, δεν μπορώ παρά να θίξω τον ρόλο των ΄΄Δεύτερων Δημοκρατικών΄΄ (İkinci Cumhurriyetçiler). Πρόκειται για μια μεγάλη ομάδα τούρκων διανοουμένων που ήταν ήδη πολύ ενεργοί από την εποχή του Πραξικοπήματος του 1997. Διανοούμενοι, δημοσιογράφοι και κεντρώοι ισλαμιστές θεωρούσαν πως είναι εφικτή η μετριοπαθής σύνδεση του Ισλάμ και της σύγχρονης ζωής, πιστεύοντας πως η σύνδεση αυτή εμποδίζεται από το καταπιεστικό, κοσμικό καθεστώς. Στην ίδια πτέρυγα είχαν προσχωρήσει αρκετοί εξωτερικοί αναλυτές, ξένοι δημοσιογράφοι και ακαδημαϊκοί, διπλωμάτες και αξιωματούχοι της Ε.Ε.. Με την πραξικοπηματική ανατροπή της κυβέρνησης Ερμπακάν – Τσιλέρ το 1997, αποκήρυξαν τη βία και απάντησαν στους φιλοκοσμικούς πως δεν θα ήταν ανησυχητική η εξέλιξη η Τουρκία να μετατραπεί σε ένα μετριοπαθές ισλαμικό κράτος. Η άποψή τους αυτή βασιζόταν στη θέση ότι η αρχική επιβολή των κεμαλικών μεταρρυθμίσεων ήταν αυταρχική, επομένως η μαζική και ειρηνική ανατροπή τους θα ήταν ωφέλιμη για την τουρκική κοινωνία.
Πέραν όμως του υποχθόνιου ρόλου των Δεύτερων Δημοκρατικών που λειτούργησαν ως Δούρειος Ίππος για τους ισλαμιστές, οι ίδιοι οι ισλαμιστές είχαν εκδηλώσει πολλές φορές τις αληθινές τους προθέσεις.
Στις 6 Οκτωβρίου 1979, το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας του Νετζμεττίν Ερμπακάν πραγματοποίησε μεγάλη διαδήλωση στο Ικόνιο ζητώντας την επιστροφή στη σαρία και αρνήθηκαν να απαγγείλουν τον τουρκικό εθνικό ύμνο. Το 1990 δύο επιφανή στελέχη του κοσμικού κράτους, ο Μουαμέρ Ακσοΰ (Πρόεδρος του τουρκικού δικαστικού συλλόγου) και η Μπαχριέ Ουτσόκ (Καθηγήτρια στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Άγκυρας και Βουλευτής) δολοφονήθηκαν από ισλαμιστές. Το 1993, ο διασημότερος δημοσιογράφος της Τουρκίας Ουούρ Μουμτζού δολοφονήθηκε από έκρηξη παγιδευμένης βόμβας στο αυτοκίνητό του. Ο ίδιος είχε αποκαλύψει με εκτενή ρεπορτάζ και αδιάσειστα στοιχεία τις διασυνδέσεις των τούρκων ισλαμιστών με το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία. Τον ίδιο χρόνο, οι ισλαμιστές ξέσπασαν στο Φεστιβάλ των Αλεβιτών της Σεβάστειας. Σε ξενοδοχείο της πόλης πραγματοποιούταν εκδήλωση λαογραφικού ενδιαφέροντος και είχε προσκληθεί σε αυτήν ο άθεος συγγραφέας Αζίζ Νεσίν που είχε μεταφράσει μέρος του βιβλίου ΄΄Σατανικοί Στίχοι΄΄ του Σαλμάν Ρουσντί. Οι ισλαμιστές της πόλης έβαλαν φωτιά στο ξενοδοχείο καίγοντας ζωντανούς 37 ανθρώπους.
Η απροκάλυπτη πεποίθηση των ισλαμιστών να κυριαρχήσει το Ισλάμ σε όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου έγινε ισχυρότερη με την έλευση στην εξουσία του Κόμματος Ευημερίας του Νετζμεττίν Ερμπακάν το 1995. Το Κόμμα της Ευημερίας ίδρυσε 70 νέα ιεροδιδασκαλεία τη διετία 1996-97, πολλά μέλη του κόμματος εκφωνούσαν πύρινους λόγους δημοσίως κατηγορώντας ως αμαρτωλές τις γυναίκες που δεν φορούσαν μαντήλα και ζητώντας κυρώσεις κατά αυτών. Ο ισλαμιστής δήμαρχος του Ικονίου επέβαλε τη ξεχωριστή χρήση σχολικών λεωφορείων για τους μαθητές και τις μαθήτριες, κατασκεύασε νοσοκομειακή μονάδα όπου οι εργαζόμενοι και οι ασθενείς ήταν αποκλειστικά γυναίκες και έκλεισε όλους τους νόμιμους οίκους ανοχής στα περίχωρα της πόλης, θέτοντας την πορνεία υπό τον έλεγχο της κουρδικής μαφίας. Αντιστοίχως, αποκρουστικές απόψεις ακούστηκαν και από άλλα στελέχη της κυβέρνησης όπως από κορυφαίο βουλευτή του Κόμματος Ευημερίας που πρότεινε την κατεδάφιση των βυζαντινών τειχών της Κωνσταντινούπολης και τη μετατροπή της ιστορικής δεξαμενής Yerebatan σε υπόγειο χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων.
Ως συμπέρασμα εννοώ την προϊστορία που διαθέτει σε επικίνδυνες για τη δημοκρατία και την ελευθερία δράσεις ο ισλαμιστικός χώρος στην Τουρκία. Η εμφάνιση του πολιτικού Ισλάμ δεν λειτούργησε ευνοϊκά για τον θρησκευτικό πλουραλισμό της Τουρκίας, ούτε για τον αναγκαίο διαχωρισμό πολιτείας – θρησκείας. Τουναντίον, απειλεί τον πολυσύνθετο χαρακτήρα της τουρκικής κοινωνίας και ζητά από τον Ερντογάν ως νέο Ατατούρκ την αναβίωση και ισχυροποίηση της μουσουλμανικής κοινότητας, Umma, της αδιαίρετης Πολιτείας, Θρησκείας και Εξουσίας.
Θα είναι η χειρότερη συνέπεια αν νικήσει το ‘’ΝΑΙ’’.
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΗ
Μια σειρά άρθρων του Νικόλα – Νταμόν Παπαδημητρίου στη LifO για την Ιστορία και τον πολιτισμό της Ανατολής
48 ΑΡΘΡΑ
σχόλια