"Τα λάθη είναι αυτά που μας βοηθάνε να μάθουμε "
Ποια ανάγκη σου καλύπτει η φωτογραφία που δεν μπορείς να την καλύψεις αλλιώς;
Καμία. Είναι κάποιες καταστάσεις που δε μπορείς να σηκώσεις το δάχτυλό σου, να δείξεις και να πεις «αυτό». Δεν είναι ανάγκη μου η φωτογραφία. Φαντάζομαι κάπου και κάποτε έχω πει το κλασσικό «δε μπορώ να ζήσω χωρίς τη φωτογραφία». Είναι μια κενή, δανεισμένη ατάκα, από αυτές τις κλισέ δραματικές/ρομαντικές που πωλούνται με το κιλό διότι ταιριάζουν εύκολα και παντού. Κάτι σαν το «It was a dark and stormy night» στα μυθιστορήματα.
Αγαπάς το φιλμ. Τι είναι αυτό που προσφέρει σε ένα φωτογράφο το φιλμ ώστε να συνεχίσει να ασχολείται μαζί του μέσα στην ψηφιακή εποχή;
Δεν είναι θέμα αγάπης. Χρησιμοποιώ το φιλμ ως φωτογραφικό μέσο. Μου ταιριάζει καλύτερα σε συγκεκριμένες συνθήκες, και άρα με βοηθάει να «εκφράζομαι» καλύτερα. Για παράδειγμα, δε μπορώ να φανταστώ άλλο τρόπο για να φωτογραφίσω ένα τοπίο, όπως επίσης ξέρω ότι όταν κάνω πορτραίτα, το φιλμ μου δίνει ένα αποτέλεσμα πολύ πιο κοντά σε αυτό που έχω στο νου μου.
Από πολύ κόσμο το φιλμ θεωρείται ένα απαρχαιωμένο μέσο, αφού προϋπήρξε του ψηφιακού αισθητήρα και εν πολλοίς έχει αντικατασταθεί από αυτόν στις επαγγελματικές αλλά και στις ερασιτεχνικές εκφάνσεις της φωτογραφίας. Εκεί έγκειται το λάθος. Το φιλμ προσφέρει διαφορετικότητα. Χρησιμοποιώντας την χιλιοπαιγμένη παρομοίωση, το φιλμ είναι κάτι σαν το βινύλιο στη σύγχρονη εποχή: δεν έχει την πιστότητα του ψηφιακού, αλλά έχει τη δικιά του ξεχωριστή ατμόσφαιρα. Φυσικά είναι πιο ακριβό, πιο δύσκολο και πολύ πιο χρονοβόρο από την αντίστοιχη ψηφιακή λύση, χωρίς να δίνει εγγυημένο καλύτερο αποτέλεσμα. Αλλά μερικές φορές η διαδικασία είναι πιο σημαντική από το αποτέλεσμα. Και μερικές φορές το αποτέλεσμα εμπεριέχει αυτή τη «ζωντανή» ατμόσφαιρα.
Το φιλμ θα συνεχίσει να είναι μαζί μας για πολλά χρόνια και, όπως κάθε μέσο δημιουργίας, σε κάποιους ταιριάζει και σε κάποιους όχι. Κάποιους τους βοηθάει και κάποιους τους εμποδίζει. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η άμεση σύγκριση φιλμ και ψηφιακού είναι περιττή – ενώ θεωρητικά και τα δύο καταγράφουν εικόνες, ο τρόπος που το κάνουν είναι αρκούντως διαφορετικός ώστε να μπορούν να συνυπάρξουν στη σύγχρονη εποχή.
Επιπροσθέτως, θεωρώ το φιλμ καλύτερο εργαλείο μάθησης από μια ψηφιακή μηχανή. Μετά από 4 σερί σεζόν στον Φωτογραφικό Τομέα του Πολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου Αθηνών, έχω δει ότι όσοι δουλεύουν με φιλμ κατανοούν τις βασικές αρχές της φωτογραφίας πιο γρήγορα. Αυτό συμβαίνει διότι κάθε λήψη κοστίζει, και άρα υπάρχει περισσότερη σκέψη πριν από κάθε κλικ όσον αφορά ρυθμίσεις, θέμα, κάδρο, σύνθεση. Ταυτόχρονα, ο χρόνος που μεσολαβεί μέχρι την εμφάνιση του φιλμ βοηθάει στην συναισθηματική αποστασιοποίηση από την εικόνα, που είναι πάντα χρήσιμη όταν χρειάζεται όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική κριτική. Σε μια εποχή που όλοι μας έχουμε συνηθίσει να πατάμε ένα κουμπί , να έχουμε άμεση επισκόπηση της εικόνας και αμέτρητα δωρεάν κλικ για να διορθώσουμε οτιδήποτε μας φαίνεται στραβό, το παραπάνω ακούγεται παράδοξο, αλλά δεν είναι. Τα λάθη είναι αυτά που μας βοηθάνε να μάθουμε, και όσο πιο «ολέθρια», τόσο πιο πολύ μας επηρεάζουν.
Έχεις πει: «Δεν είμαι σίγουρος τι είναι φωτογραφία αλλά νομίζω ότι σιγά σιγά σχηματίζω μία άποψη όσον αφορά το τι δεν είναι». Θα ήθελα να σε ρωτήσω τι δεν είναι κατά την γνώμη σου φωτογραφία;
Κατ’αρχάς, διαχωρίζουμε τη χρηστική φωτογραφία από τη φωτογραφία ως μορφή προσωπικής έκφρασης. Στη χρηστική φωτογραφία λογοδοτούμε σε ένα πελάτη, αυτός μας πληρώνει και άρα δικαιούται να μας καθοδηγήσει ως ένα βαθμό. Whoever pays the piper calls the tune. Η φωτογραφία ως μορφή έκφρασης όμως είναι μια άλλη ιστορία, αφού πελάτης είναι ο εαυτός μας, και άρα το μόνο που οφείλουμε είναι να προσπαθήσουμε να εκφραστούμε αληθινά.
Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, φωτογραφία δεν είναι η απλή αποτύπωση. Φωτογραφία δεν είναι η απεικόνιση μιας πραγματικότητας. Φωτογραφία, το είπε και ο William Eggleston, δεν είναι ένα ορθογώνιο πλαίσιο με ένα αναγνωρίσιμο θέμα στη μέση. Φωτογραφία δεν είναι κάτι που είδαμε και αποφασίσαμε να αντιγράψουμε. Η αντιγραφή στη φωτογραφία επιτρέπεται (και ενθαρρύνεται) ως μέσο μάθησης, αλλά κάποια στιγμή τελειώνει. Φωτογραφία δε μπορεί να είναι κάτι που δεν ζούμε, που δεν έχουμε μέσα μας. Η φωτογραφία, κατά τη λήψη της, δεν εμπεριέχει σκέψη. Η σκέψη έχει προηγηθεί, οι ζυμώσεις έχουν γίνει καιρό πριν, κατά τη διάρκεια της «εκπαίδευσης». Φωτογραφία δεν είναι μια «τέλεια» εικόνα. Οποιοσδήποτε μπορεί να κάνει μια τέλεια εικόνα. Οποιοσδήποτε μπορεί να κάνει τρεις και τέσσερεις και σαράντα τρομερές εικόνες. Φωτογραφία είναι όταν αυτές οι σαράντα εικόνες συνδέονται, επικοινωνούν, λειτουργούν ως ομάδα, το σύνολό τους μεγαλύτερο από το άθροισμα των μονάδων, και ανοίγουν ένα παράθυρο στο μυαλό και στην ψυχή του φωτογράφου.
Πότε το Photoshop κατά την γνώμη σου είναι αναγκαίο σε μια φωτογραφία;
Λέγοντας Photoshop, εννοούμε την μετέπειτα επεξεργασία της εικόνας, σε βαθμό αλλοίωσης της καταγεγραμμένης πραγματικότητας. Σε ένα πορτραίτο, το Photoshop είναι χρήσιμο όταν, πχ, χρειάζεται διόρθωση το μακιγιάζ, είτε επειδή δεν έγινε καλά, είτε επειδή δεν έγινε ποτέ. Για οποιοδήποτε άλλο θέμα, η γνώμη μου είναι ότι το Photoshop δεν έχει καμία χρησιμότητα, και σίγουρα δεν αντικαθιστά τη φωτογραφική σκέψη κατά τη στιγμή της λήψης. Αν κάτι δεν σου αρέσει στην εικόνα που τράβηξες, μπορείς να αλλάξεις τις συνθήκες και να την ξανατραβήξεις. Η φωτογραφία εξ ορισμού βασίζεται στο φως, και υπάρχουν δεκάδες τρόποι να το ελέγξεις ώστε να κολακεύσει το πρόσωπο, το σώμα, το τοπίο, τη στιγμή που φωτογραφίζεις. Η «εξαπάτηση» του θεατή μέσω οπτικών τρικ (σκιές, γωνία λήψης, καδράρισμα) δεν είναι απλά μέρος του παιχνιδιού, είναι ολόκληρο το παιχνίδι.
Ποια είναι η γνώμη σου για το instagram;
Το instagram συντελεί στην αλλαγή της σχέσης της φωτογραφίας με τη σύγχρονη κοινωνία. Τα smartphones και το διαδίκτυο δημιούργησαν μια μικρή επανάσταση, αφού πλέον βομβαρδιζόμαστε καθημερινά με εκατοντάδες εικόνες, στις οποίες αφιερώνουμε ελάχιστα δευτερόλεπτα. Αυτό σημαίνει ότι για να ξεχωρίσει πλέον μια εικόνα, πρέπει να είναι αρκούντως εντυπωσιακή ώστε να αποτυπωθεί στο μυαλό του θεατή. Μπορεί να έχει εντυπωσιακό θέμα, μπορεί να έχει σπάνιο θέμα, μπορεί να έχει δημοφιλές θέμα, μπορεί να μεταφέρει μια σημαντική πληροφορία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η εικόνα αυτή αξίζει και σαν «καλλιτεχνική» φωτογραφία, σαν έργο τέχνης. Η φωτογραφία παραμένει μια παρεξηγημένη τέχνη, διότι συγχέεται με την απεικόνιση. Είναι διαφορετικό πράγμα η απεικόνιση, που έχει χρηστική αξία (όπως προαναφέρθηκε, περιέχει χρήσιμες πληροφορίες), από τη φωτογραφία, που (μπορεί να) έχει καλλιτεχνική αξία. Διακινδυνεύοντας να μεταφέρω τη συζήτηση σε μια τεράστια έρημο χωρίς νερό, θα επιχειρήσω να ορίσω την καλλιτεχνική αξία μιας φωτογραφίας λέγοντας ότι όταν αυτό που απεικονίζεται είναι πιο σημαντικό από τον τρόπο με τον οποίο απεικονίζεται, η καλλιτεχνική αξία μειώνεται. Εν συνεχεία, θα ρίξω τη συζήτηση μέσα σε μια πυκνή αμμοθύελλα, αναφέροντας ότι αν ένας φωτογράφος δημιουργήσει ικανό αριθμό φωτογραφιών που απεικονίζει οτιδήποτε με παρόμοιο τρόπο, η καλλιτεχνική αξία του συνόλου αυξάνεται.
Αφού λοιπόν βρεθήκαμε στη Σαχάρα, και επειδή αυτή η κουβέντα μπορεί να διαρκέσει μέχρι την εποχή που το instagram θα μεταφέρει την έδρα του στην Ελλάδα, θα ανακαλέσω όλο το προηγούμενο και θα προτιμήσω να απαντήσω στην αρχική ερώτηση. Είναι ωραίο το instagram. Το χρησιμοποιώ. Δε μου αρέσουν τόσο τα φίλτρα του, και το γεγονός ότι σώνει και καλά πρέπει να είναι τετράγωνη η εικόνα.
Φωτογραφίζεις εδώ και χρόνια συναυλίες. Αν ήταν να δώσεις μια συμβουλή σε κάποιον που σκέφτεται να ασχοληθεί με αυτό το είδος της φωτογραφίας, ποια θα ήταν;
Κατ’αρχάς, ένα ζευγάρι καλές ωτασπίδες. Δεύτερον, κάμποσα χιλιάρικα σε εξοπλισμό. Τρίτον, καμία αυταπάτη όσον αφορά την επιστροφή της οικονομικής επένδυσης – δεν θα έρθει ποτέ.
Αυτές που μου αρέσουν περισσότερο από τις φωτογραφίες των συναυλιών είναι οι φωτογραφίες του κοινού. Έχω την εντύπωση ότι καταφέρνεις να πεις μια ιστορία. Όπως στο φετινό Plissken που δυο κυρίες μεγάλης ηλικίας είναι ανάμεσα στο κοινό και η μια κρατάει την μέση της. Ή στην Monika όπου καθώς ανεβαίνει τα σκαλιά του Ηρωδείου μια γυναίκα από την κοινό την κοιτάει με ένα βλέμμα «Τι θες τώρα εσύ εδώ;». Με ποια κριτήρια επιλέγεις το πότε θα στρέψεις τον φακό σου στο κοινό μια συναυλίας;
Προσπαθώ να καταγράφω το κοινό όσο περισσότερο γίνεται, αφού για εμένα είναι εξίσου σημαντικό όσο και οι φωτογραφίες των μουσικών. Μια συναυλία δεν είναι απλά ο τραγουδιστής, ο κιθαρίστας και ο ντράμερ. Είναι και το κοινό που έχει έρθει να τους ακούσει, οι αντιδράσεις του, η ατμόσφαιρα που επικρατεί. Έτσι, όπου μπορώ, φωτογραφίζω περισσότερο το κοινό απ’ότι τους μουσικούς, και μετά προσπαθώ να αντιπαραθέτω τις καλύτερες στιγμές τους.
Υπήρξε μια στιγμή σε συναυλία που κατέβασες την μηχανή γιατί αυτό που γινόταν στην σκηνή ήθελες να το ζήσεις και όχι να το φωτογραφήσεις; (εάν ναι ποια μπάντα ή καλλιτέχνης ήταν)
Ένα σχετικά άγνωστο γεγονός για τη συναυλιακή φωτογραφία είναι ότι υπάρχει χρονικός περιορισμός. Μας επιτρέπεται να φωτογραφίσουμε μόνο κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων τραγουδιών της συναυλίας – δηλαδή περίπου 10 λεπτά. Μετά αποχωρούμε από το photo-pit, και συνήθως έχουμε το ελεύθερο να δούμε την υπόλοιπη συναυλία (χωρίς να φωτογραφίζουμε). Έτσι μπορούμε και να κάνουμε τη δουλειά μας αλλά και να χαρούμε τη συναυλία. Πέρα από αυτό, υπάρχει μια μπάντα που σε δύο σερί συναυλίες μου έχει ζητήσει να πάω αλλά να μη φωτογραφήσω, γιατί ήθελε να περάσω καλά και όχι να δουλεύω. Αυτή η μπάντα είναι οι Vodka Juniors. Και τις δύο φορές τους απάντησα ότι περνάω καλά όταν δουλεύω, αλλά ήταν ανένδοτοι. Οι VJ παραμένουν η μόνη μπάντα που δεν έχω ούτε μια φωτογραφία τους.
Ποια είναι η πρώτη συναυλία που παρακολούθησες στην ζωή σου και τι θυμάσαι από αυτή;
Φυσικά και δεν θυμάμαι ποια ήταν η πρώτη συναυλία που παρακολούθησα. Αντ’αυτού θα αναφερθώ σε υπέροχες συναυλιακές στιγμές: στο stage-diving του Iggy Pop το 2007 στο Gagarin Open Air Festival, όταν προσγειώθηκε μπροστά μου. Στο πανό «Αστέρας Εξαρχείων» που σηκώθηκε στους Black Angels στo Primavera του 2011. Στις φανταστικές εικόνες των απανταχού ελλήνων metalheads – το πιο φωτογενές κοινό που υπάρχει. Στα crowdsurfing των παιδιών του φετινού Heavy by the Sea, που με είχαν ενημερώσει από πριν πότε θα βουτήξουν. Στο meet’n’greet στους Kasabian, και τη χαρά που είχαν όλοι οι φαν που βρεθήκανε backstage δίπλα στα ινδάλματά τους. Στο Nick Cave και στο Mark Lanegan, παντού και πάντα.
Δώσε μου ένα top5 αγαπημένων κομματιών που θα άκουγες με ευχαρίστηση ξανά και ξανά μόνος στο σπίτι.
Αυτή η ιστορία με τα «top X» δεν θα γίνει ποτέ κουραστική; Γιατί πρέπει όλα να μπαίνουν σε λίστες; Λίστες μουσικής, λίστες βιβλίων, λίστες ταινιών, λίστες τηλεοπτικών σειρών. Έχω καλύτερη σχέση με το χάος και την παρεξήγηση τον τελευταίο καιρό. Έτσι, αφού ψιθυρίσω «…Like Clockwork - Queens of the Stone Age», θα κάνω ότι διάβασα άλλη ερώτηση: «δώσε μου ένα top 5 αγαπημένων φωτογραφικών λευκωμάτων που θα μπορούσες να ξεφυλλίζεις με ευχαρίστηση ξανά και ξανά μόνος στο σπίτι». Η απάντηση, σε χρονολογική σειρά, είναι: «William Eggleston’s Guide», «Stephen Shore – Uncommon Places», «Joel Sternfeld – American Prospects», «Alec Soth – Sleeping by the Mississippi», «Todd Hido – House Hunting». Με αστερίσκο προσθέτω το Exiles του Josef Koudelka, το οποίο επανακυκλοφορεί αυτό το μήνα, μετά από πολλά χρόνια που βρισκόταν εκτός κυκλοφορίας.
To 2012 έκανες μια έκθεση παρουσιάζοντας φωτογραφίες σου από τα χωρίς πρόγραμμα ταξίδια σου στην Ελλάδα. Ποια ανάγκη σε έσπρωξε στο δρόμο;
Η ανάγκη του να μην έχω πρόγραμμα. Ήθελα απλά να οδηγάω χωρίς προορισμό, να σταματάω οπουδήποτε μου αρέσει χωρίς να σκέφτομαι ότι καθυστερώ, να δω τα διάφορα τοπία της Ελλάδας χωρίς να βιάζομαι. Δεν ασχολήθηκα όμως με τη φυσική ομορφιά – με ενδιαφέρουν περισσότερο τα διάφορα στοιχεία του περιβάλλοντος που το μάτι χρησιμοποιεί ως «απόδραση» όταν βρίσκεται στο δρόμο. Αυτά που παρατηρείς ενώ ταξιδεύεις σε μια φαινομενικά βαρετή διαδρομή. Ξεχωριστές εικόνες, παράδοξες καταστάσεις, ανθρώπινες κατασκευές που τις θυμάσαι απλά και μόνο διότι είναι το μοναδικό «διαφορετικό» πράγμα για πολλά χιλιόμετρα. Παλιά εργοστάσια, βενζινάδικα στη μέση του πουθενά, παρατημένες οικοδομές, ένα πολεμικό αεροπλάνο, ένα αμάξι χωρίς ρόδες, οτιδήποτε αποτυπώνεται στο μυαλό σου. Οι απόμακρες εικόνες μιας νεοελληνικής επαρχίας που εγώ, ως παιδί της πόλης, είχα συνηθίσει να βλέπω μόνο μέσα από το τζάμι του αυτοκινήτου, στις καλοκαιρινές οικογενειακές διαδρομές ανά τη χώρα.
Μίλησε μου για την καινούρια σειρά με φωτογραφίες τοπίων που ετοιμάζεις
Είναι η φυσική συνέχεια της προηγούμενης σειράς, που θεωρητικά δεν έχει τελειώσει αλλά πρακτικά έχει μπει στο ράφι για χάρη της νέας. Συνεχίζω να ταξιδεύω στην Ελλάδα, αλλά αυτή τη φορά προσπαθώ να ξετρυπώσω «εξωτικές» εικόνες, τοπία και καταστάσεις που βρίσκονται στην Ελλάδα αλλά δεν συνάδουν με το ελληνικό τοπίο, όπως το έχουμε καταχωρημένο στη συλλογική μας μνήμη. Κινούμαι περισσότερο με το ένστικτο παρά με πρόγραμμα, και η έλλειψη χρόνου σε συνδυασμό με την ομολογουμένως καλή σχέση που έχω με το χάος σημαίνουν ότι υπάρχει κίνδυνος και για αυτό το πρότζεκτ να μείνει λειψό, οπότε παρακαλώ αν κάποιος από το Guggenheim διαβάσει αυτή τη συνέντευξη, ας μου χαρίσει μια υποτροφία.
Τι είναι αυτό που δεν θα μπορούσες με τίποτα να φωτογραφήσεις;
Μια κηδεία. Μια πολύ προσωπική στιγμή όπου νιώθω ότι προσβάλλω την ιδιωτικότητά της. Οποιονδήποτε μου ζητήσει να μην τον φωτογραφήσω, ακόμα και αν μπορώ να κερδίσω πολλά χρήματα από μια δημοσίευση.
Τι σου έμαθε για την ζωή η ενασχόληση σου με την φωτογραφία;
Η φωτογραφία με έμαθε να εκτιμάω το φως και τις στιγμές που δεν έχω λόγο να έχω μαζί μου φωτογραφική μηχανή.
________________
Περισσότερα για τον Θοδωρή Μάρκου και την δουλειά του εδώ
σχόλια