Ένας αόρατος εχθρός. Μια πανδημία. Αυστηροί περιορισμοί, ακινησία και φόβος. Μια εκκωφαντική ησυχία. Εποχή απαγορεύσεων και μετακινήσεων. Ερημωμένες πόλεις. Μια καθημερινότητα που εκτυλίσσεται μεταξύ πραγματικότητας και επιστημονικής φαντασίας. Μια απέραντη κοινωνική απομόνωση και ένας αποστειρωμένος κόσμος. Εγκλεισμός υποχρεωτικός. Ο κορωνοϊός δημιουργεί ένα κλίμα ανησυχίας και αβεβαιότητας.
Όλα συνέβησαν με τρομακτική ταχύτητα. Τι είναι αυτό που ζούμε; Ποιες οι προεκτάσεις του; Γι' αυτό αναζήτησα για μια εκτενή συζήτηση τον συγγραφέα και καθηγητή Φιλοσοφίας, γνωστό και ως «αναρχικό φιλόσοφο», Στέφανο Ροζάνη.
Ο Στέφανος Ροζάνης σπούδασε Mαθηματικά και Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αλλά και Φιλοσοφία στο Καθολικό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Αργότερα, δίδαξε Φιλοσοφία σε διάφορες πόλεις του εξωτερικού, όπως το Βερολίνο και η Βηρυτός, στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου καθώς και στο Πανεπιστήμιο της Νέας Σορβόννης. Επιπλέον, για δέκα χρόνια δίδασκε στο τμήμα Μέσων Επικοινωνίας και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου και έχει συγγράψει δεκάδες βιβλία.
Κατά το παρελθόν καταπιάστηκε με τις Θεωρίες του Χρόνου. Όπως μου λέει στην αρχή της συνομιλίας μας, παραμένει κλεισμένος στο σπίτι του, στο κέντρο της Αθήνας. «Δυστυχώς, έχω τη συνήθεια του καπνίσματος και είναι άκρως περίεργο, όταν θέλω να μετακινούμαι μέχρι το περίπτερο για να αγοράσω τσιγάρα, το να έχω τον μπάτσο να μου ζητά βεβαίωση» λέει με μειλίχιο ύφος και μια δόση ειρωνείας. Πρόκειται για έναν στοχαστή που δεν διστάζει να εκφράσει τις αντισυμβατικές και αιρετικές απόψεις του για όλες τις πτυχές της νέας πραγματικότητας.
Ο έρωτας έχει εξοριστεί από τη ζωή μας διά παντός. Τον έχουμε εξαφανίσει από τον κόσμο μας. Άραγε, ποιον έρωτα; Η καραντίνα και ο αποκλεισμός είναι μια ταφόπλακα του ανθρώπινου εαυτού, όχι του «εγώ». Διότι το «εγώ» μας θα επιζήσει με χίλια δύο επινοήματα.
Σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του μιλά ανοιχτά για το αγεφύρωτο ρήγμα στην εργασία, τις πολιτικές ηγεσίες και τις ανθρώπινες σχέσεις. Για τα δικαιώματα, την ελευθερία, την Εκκλησία, τη μοναξιά, την τηλεζωή και τον παρατεταμένο χωρισμό που βιώνουμε όλοι.
— Ζούμε σκοτεινές μέρες;
Δεν θα το έλεγα. Η πανδημία που «χτύπησε» τελευταία οικουμενικά, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πάντα υπήρχε στην ιστορική διαδρομή του ανθρώπου. Ας μην ξεχνάμε τεράστιες πανδημίες, όπως ο Μαύρος Θάνατος κατά τον Μεσαίωνα, την πανούκλα ή την ισπανική γρίπη. Είναι, λοιπόν, ένα σύνηθες φαινόμενο στη διάρκεια της Ιστορίας.
Αυτό που συμβαίνει σήμερα, ωστόσο, διαφέρει κατά πολύ ως προς τη δομή, η οποία είναι εγκατεστημένη στον σύγχρονο κόσμο. Μέσα σε αυτήν ενυπάρχουν δύο διακλαδώσεις: αφενός η κοινωνιολογική, με τη μορφή της παγκοσμιοποίησης, αφετέρου η τραγική επέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον και, κατά συνέπεια, η αλλοίωσή του. Νομίζω ότι η τραγική θέση του σημερινού ανθρώπου δεν οφείλεται στις επιδημίες ή πανδημίες αλλά κυρίως στο περιβάλλον, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και συναισθηματικό.
Ουσιαστικά, η διαφορά που παρατηρούμε εντοπίζεται στο περιβάλλον και όχι στην ίδια τη μορφή του ιού. Αυτό που ζούμε τώρα και το χαρακτηρίζω θλιβερό είναι όταν ακούω τη φράση «πώς θα αντέξει η οικονομία;». Εάν δείτε τους νόμους και τους περιορισμούς που έχουν επιβληθεί, θα διαπιστώσετε ότι προφανώς και δεν έχουν τεθεί για την προστασία του ανθρώπου αλλά για τη διάσωση της οικονομίας. Ο άνθρωπος έχει μπει εδώ και δεκαετίες σε δεύτερη μοίρα. Η οικονομία προηγείται των πάντων. Ακούμε εμφατικά: «Όσο λιγότερες ανθρώπινες απώλειες έχουμε, τόσο καλύτερα για την οικονομία».
Μάλιστα, παρακολουθώ αυτές τις μέρες κάποιες αξιοθρήνητες στατιστικές οι οποίες συγκρίνουν τους νεκρούς κάθε χώρας, αυτήν τη λεγόμενη καμπύλη, όπως την ονομάζουν οι ειδικοί, η οποία εμπεριέχει αρκετό ψεύδος. Είναι απορίας άξιον. Πάντως, αν και έγκλειστος, δεν φοβάμαι τόσο τις επιδημίες ή τις πανδημίες όσο τους ίδιους τους ανθρώπους.
— Πιστεύετε ότι στην εποχή μας δοκιμάζονται ηγεσίες και ιδεολογίες;
Οι ιδεολογίες έχουν δοκιμαστεί ήδη από το παρελθόν. Όσον αφορά τις ηγεσίες, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι τα ηγετικά πρότυπα στις μέρες μας δεν ανήκουν στον οραματικό τύπο αλλά στον διαχειριστικό. Οι ηγεσίες, πλέον, είναι λογιστικές. Γι' αυτό και δεν υπάρχουν οραματιστές πολιτικοί. Έχουμε ηγέτες-λογιστές που ακολουθούν συγκεκριμένους οικονομίστικους κανόνες. Συνεπώς, οι ηγεσίες μού είναι αδιάφορες. Χάσαμε και δυστυχώς χάνουμε συνέχεια την έννοια του ηγέτη, εκείνου που είχε όραμα και όνειρα.
— Την ίδια στιγμή θεωρείτε ότι τα δικαιώματα και οι ελευθερίες δοκιμάζονται;
Δικαίωμα και ελευθερία είναι συνάδουσες έννοιες. Δεν μπορεί να σταθεί η μία χωρίς την άλλην. Η ελευθερία την εποχή του σύγχρονου αρπακτικού καπιταλισμού έχει μετοικήσει εις τους ουρανούς. Δεν υπάρχει ελευθερία. Βέβαια, θα μου πείτε ότι φιλοσοφικά, όπως έλεγε ο Μπερντιάεφ, η ελευθερία δεν ανήκει στην Ιστορία. Η Ιστορία είναι μια εναλλαγή μορφών δουλείας. Όμως, το φάντασμα της ελευθερίας έχει πάψει να πλανάται πάνω από τον κόσμο. Ποια ελευθερία μού στερούν εμένα σήμερα, που βρίσκομαι έγκλειστος στο σπίτι μου; Αυτήν που δεν έχω; Η ελευθερία έχει καταντήσει ένα κουρέλι, παίγνιο στα χέρια των διαχειριστών. Και για ποια ελευθερία να παλέψω; Η τελευταία φορά που συνέβη μια τέτοια πάλη ήταν τον Μάη του '68. Από τότε έχει χαθεί το παιχνίδι, όχι διά παντός αλλά σίγουρα για κάποιες γενιές.
— Είμαστε κοντά στο τέλος του καταναλωτικού καπιταλισμού;
Ο καταναλωτικός καπιταλισμός έχει γίνει πια ένα τραγικό παρελθόν μπροστά στη νεότερη εξέλιξή του, που είναι ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός. Σήμερα, εν καιρώ πανδημίας, τα πάντα είναι κλειστά, όχι όμως οι τράπεζες. Και δεν μιλώ για τις απλές συναλλαγές του πολίτη αλλά για τον τραπεζικό υπάλληλο, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να εργάζεται.
— Τι θα μας αφήσουν ο εγκλεισμός και η κοινωνική απομόνωση;
Ένα από τα προτάγματα του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού είναι ακριβώς το απομονωμένο άτομο. Ζούμε σε σύγχρονα κελιά, όπως σωστά αναφέρουν πολλοί στον διεθνή Τύπο. Όταν καπνίζω, κάνω κακό στον εαυτό μου. Προφανώς, δεν είμαι γιατρός και δεν τους αμφισβητώ. Ωστόσο, δείτε το παράδειγμα του αντικαπνιστικού νόμου, τον οποίο επέβαλαν αιφνιδίως με σκοπό να προφυλαχτεί ο πολίτης από τις βλαβερές συνέπειες του καπνού. Μα όχι, στη ρίζα του έχει να σπάσει αυτό που παραδοσιακά λέγαμε «η παρέα». Στόχος του αντικαπνιστικού νόμου ήταν να διαλυθεί η συναναστροφή. Και για να θυμηθώ τη θεολογική μου καταγωγή, όπως έλεγε και ο Απόστολος Παύλος: «Πού συζητητής του αιώνος τούτου». Κατά συνέπεια, επιθυμούν να τελειώσουν διά παντός με τον συνομιλητή.
— Μετά απ' όλο αυτό που ζούμε, τι θεωρείτε ότι θα αλλάξει;
Καταρχάς, τίποτα δεν θα είναι όπως πριν. Το συναισθηματικό στρες η καχυποψία προς τον πλησίον έχει εξαπλωθεί με ραγδαίο ρυθμό. Μια φίλη μου βγήκε χθες να κάνει μια βόλτα στο στενό του σπιτιού της και στα είκοσι μέτρα εμφανίστηκε μια κυρία η οποία, όταν την είδε, φόρεσε μάσκα και οπισθοχώρησε. Τι κόσμος είναι αυτός λοιπόν;
— Ο φόβος πού θα μας οδηγήσει;
Στην πλήρη αποκοινωνικοποίηση του ανθρώπου. Άνθρωπος μη κοινωνικοποιημένος δεν είναι άνθρωπος αλλά λύγκας πάνω στα δάση.
—Συμφωνείτε ότι τα μπαλκόνια είναι τα νέα χαρακώματα;
Κατά τη γνώμη μου, τα μπαλκόνια σήμερα είναι μια μορφή απελπισίας του ατόμου. Είναι η απόγνωση του μεμονωμένου και έγκλειστου ανθρώπου. Ήμασταν ήδη έγκλειστοι πριν αυτό συμβεί με τη σφραγίδα του νόμου. Απλώς η απαγόρευση είναι μια τυπική επικύρωση του κοινωνικού αποκλεισμού μας.
—Κάποιοι, όμως, τονίζουν ότι είναι μια ευκαιρία να στραφούμε στον εαυτό μας.
Ω, Θεέ μου! Κανένας άνθρωπος δεν στρέφεται στον εαυτό του παρά μόνο μέσω της ύπαρξης του άλλου. Έλεγε ο Νίτσε: «Αν δεν είσαι σταυραετός, μη στέκεσαι πάνω από τον γκρεμό». Και οι άνθρωποι δεν είναι σταυραετοί. Μόνο μέσω των άλλων βλέπουμε τον εαυτό μας.
Να σας πω τη δική μου εμπειρία αυτές τις μέρες. Δεν μπορώ να διαβάσω πάνω από μισή ώρα, φεύγει το μυαλό μου. Ανοίγω τις σημειώσεις μου προκειμένου να εκπληρώσω μια υποχρέωση και σε λίγα λεπτά οι σκέψεις μου παγώνουν. Παύω να είμαι εγώ. Αυτές είναι οι τραγικές επιπτώσεις. Δεν έχουμε κανένα σημείο αναφοράς. Άρα, για ποιον εαυτό μιλάμε;
— Πλέον, κυριαρχούν η τηλεζωή, οι τηλεσχέσεις, οι τηλε-έρωτες. Τι απαντάτε;
Όλα αυτά δεν είναι ζωή. Η τηλεζωή είναι μια αντίφαση. Όταν υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει «τηλέ-» και το αντίθετο. Ένας από τους μεγαλύτερους εγκλεισμούς εδώ και πολλά χρόνια είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα τσατ, το Skype και οι διαδικτυακοί έρωτες. Αυτός είναι ο πραγματικός εγκλεισμός. Εκφράζουν την απόλυτη εξόντωση της προσωπικότητάς μας. Όταν βλέπω, αγγίζω. Αν δεν αγγίξω, δεν μπορώ να δω.
Η τηλεζωή είναι μια αντίφαση. Όταν υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει «τηλέ-» και το αντίθετο. Ένας από τους μεγαλύτερους εγκλεισμούς εδώ και πολλά χρόνια είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα τσατ, το Skype και οι διαδικτυακοί έρωτες. Αυτός είναι ο πραγματικός εγκλεισμός. Εκφράζουν την απόλυτη εξόντωση της προσωπικότητάς μας. Όταν βλέπω, αγγίζω. Αν δεν αγγίξω, δεν μπορώ να δω.
— Πώς θα ερωτευτεί κάποιος σε περίοδο καραντίνας;
Ο έρωτας έχει εξοριστεί από τη ζωή μας διά παντός. Τον έχουμε εξαφανίσει από τον κόσμο μας. Άραγε, ποιον έρωτα; Η καραντίνα και ο αποκλεισμός είναι μια ταφόπλακα του ανθρώπινου εαυτού, όχι του «εγώ». Διότι το «εγώ» μας θα επιζήσει με χίλια δύο επινοήματα.
— Μπορούμε να εκτιμήσουμε τις χαρές της ζωής μετά απ' αυτήν τη μοναξιά;
Πρώτα απ' όλα, να διαχωρίσουμε τη μοναχικότητα από τη μοναξιά. Η μοναχικότητα του ανθρώπου είναι οντολογικό του στοιχείο. Την αποζητώ για να γράψω και να δημιουργήσω. Ωστόσο, η μοναξιά είναι η περίφραξη του ανθρώπου στο περιβάλλον του. Σαν τα φράγματα. Σήμερα ζούμε τη μοναξιά του πλήθους, κατά τον ορισμό του Κρίστοφερ Λας. Αυτό το «να είσαι μόνος μέσα άλλους».
— Τον ρόλο της ελλαδικής Εκκλησίας πώς τον κρίνετε στο θέμα της πανδημίας;
Η Εκκλησία αρχικά είχε την έννοια της συνέλευσης και της συγκέντρωσης ανθρώπινων υπάρξεων. Στη συνέχεια, όμως, απώλεσε αυτήν τη δυνατότητα, όταν έγινε παρακλάδι κυριαρχίας. Κανένας παπάς ή επίσκοπος δεν διαφέρει από έναν δημόσιο υπάλληλο. Όπως διαχειρίζεται η κυβέρνηση τις τράπεζες, έτσι και η Εκκλησία πράττει με τον εαυτό της. Διατυμπανίζει ότι δεν θα κλείσει. Έπαψε η θρησκεία να είναι η καρδιά του άκαρδου κόσμου για την οποία μιλούσε ο Μαρξ, παρότι όλοι έχουν συγκρατήσει και απομονώνουν την προηγηθείσα φράση του περί «οπίου του λαού».
Τουλάχιστον, ο καθολικισμός είχε την κοσμική ευφυΐα να ενημερώσει τους πιστούς να μην προσέρχονται στους ναούς. Είναι τραγική η σύγκριση της Ορθοδοξίας ακόμα και με τον καθολικισμό. Κι αυτό γιατί η Ορθοδοξία ήταν πάντα το δεξί χέρι της διακυβέρνησης.
—Σε μια τέτοια κρίση αναδεικνύεται ο εγωισμός μας ή το αίσθημα της αλληλοβοήθειας;
Είναι το άκρον άωτον του ατομικισμού που καλλιεργήθηκε από τον καπιταλισμό. Μια υπερπλασία του «εγώ». Ένας νέος εγωισμός που οδηγεί τα άτομα να αποσύρονται από τη δημόσια σφαίρα και να καταφεύγουν σε έναν αποκλειστικά ιδιωτικό κόσμο.
Ακούμε καθημερινά: «Εγώ θα βγω, θα πάω εκδρομή, θα ταξιδέψω στο εξοχικό μου, έχω λεφτά, άρα θα κάνω και το τεστ για τον κορωνοϊό». Το «εγώ» δεν έχει φραγμούς. Αυτό που με νοιάζει είναι μόνο να κάνω τις βόλτες μου. Εκτός των άλλων, αυτοί εννοούν το «εγώ» τους ως αιώνιο, δηλαδή ότι αυτό θα συμβεί σε όλους εκτός από μένα. Επίσης, παρατηρούμε και έναν ρατσισμό απέναντι στην τρίτη ηλικία. Και τον βιώνω στο πετσί μου.
—Τι σας ενόχλησε στη δημόσια σφαίρα όλο αυτό το διάστημα;
Η υποκρισία. Όλοι τους υποκρίνονται. Άλλοι τους φιλάνθρωπους, άλλοι τους επιστήμονες, άλλοι τους θρησκευόμενους. Μια ατελείωτη υποκρισία. Γι' αυτό και έχω κλείσει την τηλεόραση. Δεν αντέχω να παρακολουθώ τις ειδήσεις.
— Προσωπικά, τι μάθατε απ' όλο αυτό;
Ότι μόνο με μια ειλικρινή σχέση με τον άλλον έχει ελπίδες τούτος ο κόσμος να επιζήσει. Αλλιώς δεν υπάρχει ούτε μέλλον, ούτε ζωή.
—Ποια είναι η καταφυγή του ανθρώπου σήμερα;
Τα όνειρά του.
— Τι σας δίνει ελπίδα;
Τα τηλέφωνα των παλιών μου φοιτητών, των νεαρότερων φίλων μου και η καθημερινή επικοινωνία με τους στενούς μου ανθρώπους, όσους έχουν μείνει στη ζωή. Βέβαια, ακόμα και αυτοί που μας ξεχνούν, αγαπητέ κ. Πανταζόπουλε μέσα σε αυτή την απεγνωσμένη κατάσταση, δίκαιος ο μισθός τους.
