Εικονογράφηση: Χρήστος Τζοβάρας/ LIFO
..........................................................................
Η πανδημία του κορωνοϊού έχει ήδη καταστροφικές συνέπειες σε επίπεδο ανθρώπινου δυναμικού, υγείας και οικονομίας παγκοσμίως. Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν παράπλευρα οφέλη, ανάμεσα στα οποία η επίδρασή της στο περιβάλλον, που κρίνεται ως θετική. Οι απαγορεύσεις, ο περιορισμός των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, η κατακόρυφη πτώση της κυκλοφορίας των οχημάτων και της βιομηχανικής παραγωγής καθώς και η μαζική ακύρωση πτήσεων έχουν συμβάλει στη μείωση της ατμοσφαιρικής μόλυνσης.
Ειδικότερα, στην Αθήνα οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου (ΝΟ2) παρουσιάζουν συνεχή μείωση τις τελευταίες εβδομάδες, και μάλιστα κατά 33% την προηγούμενη εβδομάδα, κατά 5% μία εβδομάδα νωρίτερα και κατά 15% δύο εβδομάδες νωρίτερα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης παρουσίασε κατακόρυφη πτώση στα μέσα Μαρτίου, οπότε και επεκτάθηκαν τα προληπτικά μέτρα κατά του κορωνοϊού. Για παράδειγμα, το διοξείδιο του αζώτου μειώθηκε κατά 48,5%, ενώ τα αιωρούμενα μικροσωματίδια κατά 48,8%.
Σήμερα έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που δεν απέχει πολύ από τη φοβία του ανθρώπου για το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. Ίσως αυτό να αποτελέσει ένα ισχυρό ταρακούνημα για τις κοινωνίες που έχουμε αναπτύξει και ίσως η όποια ανθρωποφοβία να μετατραπεί σε ανθρωπισμό (ουμανισμό), δηλαδή να ξαναγυρίσουμε στον πλησίον με την ευρεία φιλοσοφική έννοια της φράσης.
Ποια είναι, λοιπόν, η επίδραση της πανδημίας στο περιβάλλον; Πώς επηρεάζει ο άνθρωπος το κλίμα; Κατά πόσο σχετίζεται η εμφάνιση των ιών με την κλιματική αλλαγή; Ποια εμπόδια δημιουργεί; Και πώς η μειωμένη αεροπορική κίνηση επηρεάζει την ποιότητα της πρόγνωσης του καιρού; Μιλούν στη LiFO ο ακαδημαϊκός Χρήστος Ζερεφός και ο διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, Κώστας Λαγουβάρδος.
Χρήστος Σ. Ζερεφός
Καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας, ακαδημαϊκός, εθνικό εκπρόσωπος για την κλιματική αλλαγή
Όταν η Ραχήλ Κάρσον έγραψε πριν από έξι δεκαετίες το περίφημο βιβλίο της με τίτλο «Σιωπηλή Άνοιξη» («Silent Spring»), είμαι βέβαιος ότι ποτέ δεν είχε φανταστεί πως η ανθρωπότητα θα έφτανε στο σημείο της σιωπής την πιο δραστήρια εποχή του έτους εξαιτίας μιας πανδημίας. Η Κάρσον θεωρούσε ότι η ρύπανση του αέρα και των υδάτων και η εξαφάνιση των οικοσυστημάτων θα οδηγούσαν σε αυτήν τη σιωπή. Ουσιαστικά μια θανατηφόρα σιωπή, σαν αυτή που είχε ονειρευτεί ο Σενέκας στο περίφημο «How to die», γράφοντας τις σκέψεις του ως προς το πώς μπορούμε να πεθάνουμε και πώς ο θάνατος πρέπει να θεωρείται μια βασική λειτουργία της ζωής. Ίσως η μόνη λειτουργία της ζωής που δεν μπορούμε ούτε να τη μάθουμε αλλά ούτε και να τη βελτιώσουμε, διότι δεν μπορεί να επαναληφθεί.
Είναι γνωστό ότι η αέρια ρύπανση και η ρύπανση των υδάτων έχουν οδηγήσει σε μια σοβαρή υποβάθμιση σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Για παράδειγμα, έχει αποδειχτεί σε πληθώρα εργασιών ότι ο ρυπασμένος αέρας μπορεί να βλάψει τους πνεύμονες και την καρδιά και ότι ευθύνεται για 8 εκατομμύρια θανάτους τον χρόνο παγκοσμίως. Κατά την πανδημία του κορωνοϊού SARS το 2003, στην Κίνα, για παράδειγμα, σημειώθηκαν περισσότεροι θάνατοι στις ρυπασμένες περιοχές, σχεδόν διπλάσιοι απ' ό,τι σε περιοχές με λιγότερη αέρια ρύπανση.
Οι σκέψεις που πλημμυρίζουν έναν άνθρωπο σαν κι εμένα είναι κατά πόσο θα μπορούσε να συνθέσει κανείς οποιεσδήποτε σκέψεις θα μπορούσαν να συνδέσουν την επίδραση του ανθρώπου στο κλίμα με την εμφάνιση αυτών των πανδημιών. Ακούμε ότι ο ιός κάπως μεταλλάχθηκε σε νυχτερίδες ή σε άλλα έμβια όντα τα οποία σχετίζονται με τις διατροφικές συνήθειες ορισμένων περιοχών κυρίως στην Ασία. Κανείς δεν γνωρίζει τη συμπεριφορά των μεταμορφώσεων των ιών όταν το οικοσύστημα μέσα στο οποίο αναπτύσσονται υφίσταται πίεση (stress) από το περιβάλλον, το οποίο συνεχώς μεταβάλλεται και στο οποίο ο άνθρωπος συνεχώς παρεμβαίνει.
Υποθέτω ότι, όπως και τα οικοσυστήματα, το ίδιο και οι ιοί με τις μεταλλάξεις τους, όταν το περιβάλλον στο οποίο ζουν υφίσταται βάρβαρες και απότομες παρεμβάσεις, προσπαθούν να αποδράσουν είτε μεταλλασσόμενοι είτε πηγαίνοντας σε άλλο φορέα, όπως οι άνθρωποι. Αυτό το υποστήριξε και ο David Quammen, συγγραφέας του «Spillover: Animal infections and the next human pandemic».
Ασφαλώς και η αποσταθεροποίηση του κλίματος αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες αποσταθεροποίησης πολλών οικοσυστημάτων, αλλά ταυτόχρονα τα φαινόμενα που συνδέονται με αυτήν έχουν άμεσες επιπτώσεις σε όλα τα έμβια όντα. Τα έμβια όντα που είναι φορείς ιών υφίστανται, όπως και στο παρελθόν, τη βάναυση παρέμβαση του ανθρώπου που τα εκμεταλλεύεται, αλλά είναι προφανές ότι πολύ λίγα συμπεράσματα μπορούμε να εξάγουμε από το πώς συμπεριφέρθηκαν οι ιοί σε περιοχές οι οποίες γειτνιάζουν με καμένες περιοχές ‒ χαρακτηριστικό παράδειγμα οι πυρκαγιές σε Αυστραλία, Σιβηρία και Βραζιλία και όχι μόνο.
Μερικοί θεώρησαν ότι μια άλλη αιτία απελευθέρωσης ιών μπορεί να είναι οι ιοί που καταψύχθηκαν ή ιοί που ήταν σε σπόρους σε περιοχές όπου με την κλιματική αλλαγή οι πάγοι έλιωσαν και απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα. Οι εικασίες μπορεί να είναι τόσες όσα και τα θέματα που άπτονται των συνεπειών σε ένα αποσταθεροποιημένο περιβάλλον.
Σε ένα περιβάλλον που προφητικά απασχόλησε τη Ραχήλ Κάρσον πριν από πολλές δεκαετίες. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να φανταστεί κανείς μια «Σιωπηλή Άνοιξη» στους κεντρικούς δρόμους του Συντάγματος ή της Νέας Υόρκης ή σε οποιαδήποτε μεγαλούπολη όπου έχουν τεθεί περιοριστικά μέτρα στην κυκλοφορία; Θα μπορούσε να απουσιάζει η Άνοιξη από τις «Τέσσερις Εποχές» του Βιβάλντι και των μεγάλων συνθετών; Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι η παγκόσμια οικονομία του πλανήτη θα βρισκόταν στο χείλος της κατάρρευσης μέσα σε λίγες εβδομάδες εξαιτίας αυτής της πανδημίας, και μάλιστα στον 21ο αιώνα; Πανδημίες του παρελθόντος, πανούκλες, ελονοσίες κ.λπ. είχαν σημαντικά αίτια και σοβαρές επιπτώσεις και στις οικονομίες αλλά και σε επίπεδο ανθρώπινων απωλειών.
Σήμερα έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που δεν απέχει πολύ από τη φοβία του ανθρώπου για το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. Ίσως αυτό να αποτελέσει ένα ισχυρό ταρακούνημα για τις κοινωνίες που έχουμε αναπτύξει και ίσως η όποια ανθρωποφοβία να μετατραπεί σε ανθρωπισμό (ουμανισμό), δηλαδή να ξαναγυρίσουμε στον πλησίον με την ευρεία φιλοσοφική έννοια της φράσης. Τα ρεύματα της φιλοσοφίας του περιβάλλοντος είναι δύο: η ανθρωπολαγνεία, με αντίποδα την περιβαλλοντοφοβία, ή, αντιστρόφως, η περιβαλλοντολαγνεία, με αντίποδα την ανθρωποφοβία. Αποδείχτηκε και αποδεικνύεται κάθε μέρα ότι η κοινωνία πρέπει να ξαναβρεί το μέτρο.
Όπως παρακολουθώ στην τηλεόραση, πολλοί από τους ασθενείς σε άλλες γειτονικές χώρες προσεύχονται να μπορέσουν να βγουν από την εντατική και το μόνο τους όνειρο είναι να ξαναπιάσουν τις απλές καθημερινές συνήθειες που είχαν στο σπίτι τους και τίποτε άλλο. Η ανθρώπινη απληστία έχει υποστεί ένα βαρύ πλήγμα με αυτήν τη φοβερή πανδημία που ζούμε.
Η ανάγκη για ένα οικολογικά ασφαλές περιβάλλον έχει γίνει πλέον πλήρως αντιληπτή στον καθένα. Όταν σχεδόν ο μισός πληθυσμός του πλανήτη έχει φτάσει να είναι σε καραντίνα, δηλαδή σε απομόνωση, όταν ο μόνος συνδετικός κρίκος που απέμεινε στις μεγαλουπόλεις είναι η μουσική και τα τραγούδια από το μπαλκόνι ‒ακόμα και τα απλά χειροκροτήματα στους σωτήρες του ιατρικού και παραϊατρικού κόσμου‒, οι εκατόμβες των νεκρών είναι ένα σκληρό μάθημα και ουδείς γνωρίζει ούτε το τέλος ούτε το μέγεθος της παγκόσμιας ζημιάς. Ο απόηχός της θα φανεί και κατά τη μετάβαση στην καθαρή ενέργεια.
Η Πράσινη Συμφωνία του Ευρωκοινοβουλίου (Green Deal) και όλα τα μεγαλεπήβολα σχέδια τα οποία όλοι είχαν οραματιστεί κινδυνεύουν όχι μόνο λόγω της κατάρρευσης της οικονομίας αλλά και λόγω των πολύπλοκων μηχανισμών που συνδέουν τη μετάβαση σε καθαρό περιβάλλον, με τιμές πετρελαίου που τείνουν στο κατώτερο σημείο που είχαν ποτέ. Ο μαύρος χρυσός θα πάψει να λέγεται έτσι όχι γιατί θα αντικατασταθεί από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αλλά επειδή θα χάσει την όποια αξία και το όποιο ενδιαφέρον παγκοσμίως.
Τα μαθήματα από αυτή την πανδημία είναι πάρα πολλά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά, ανθρωπιστικά, οικολογικά και κυρίως επιστημονικά. Είδαμε ότι τα μεγαλύτερα εργαστήρια του κόσμου θέλουν πολλούς μήνες για να βοηθήσουν την ανθρωπότητα να αντιμετωπίσει με φάρμακα και εμβόλια τον ιό. Έναν αόρατο στο μάτι ιό, ο οποίος οδηγεί στην απομόνωση και σε αυτήν τη θανατηφόρα σιωπή. Η πανδημία ξεπερνά τον πεσιμισμό της Ραχήλ Κάρσον. Ξεπερνά τα σοφά λόγια του Γκάντι, ότι δηλαδή η Γη μπορεί να τους θρέψει όλους, αλλά δεν μπορεί να τους ικανοποιήσει όλους. Ξεπερνά όλους τους ανθρώπους που πέρασαν από τον πλανήτη μας, από τους αρχαίους φιλοσόφους μέχρι τους σύγχρονους διανοητές, και οδηγεί σε ένα συμπέρασμα εντελώς σωκρατικό και πολύ επίκαιρο: εν οίδα ότι ουδέν οίδα.
Κώστας Λαγουβάρδος
Διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Περιβάλλοντος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
Μια πτυχή της πανδημίας του Covid-19 που αξίζει να τονιστεί είναι η σημαντική μείωση των πτήσεων των αεροσκαφών και συνεπώς των ατμοσφαιρικών παρατηρήσεων που παρέχονται στα κέντρα πρόγνωσης καιρού. Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι μεγάλος αριθμός αεροσκαφών της πολιτικής αεροπορίας συγκεντρώνει σε πραγματικό χρόνο πολύτιμες παρατηρήσεις θερμοκρασίας και ταχύτητας ανέμου τόσο κατά τη διάρκεια καθόδου και ανόδου σε ένα αεροδρόμιο όσο και κατά τη διάρκεια της πτήσης τους.
Οι παρατηρήσεις αυτές χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με πολλές άλλες για να βοηθήσουν στην εκτίμηση της κατάστασης του συστήματος γης-ατμόσφαιρας κατά τη διαδικασία της πρόγνωσης του καιρού. Τονίζεται η σημασία των παρατηρήσεων αυτών γιατί καλύπτουν στρώματα μέσα στην ατμόσφαιρα (8-11 χιλιόμετρα πάνω από το έδαφος), όπου η ταχύτητα του ανέμου παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στην κίνηση των ατμοσφαιρικών διαταραχών (π.χ. βαρομετρικών χαμηλών), τα οποία επηρεάζουν τον καθημερινό μας καιρό.
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι ο αριθμός των αεροπορικών παρατηρήσεων πάνω από την Ευρώπη τις οποίες λαμβάνει και χρησιμοποιεί το Ευρωπαϊκό Κέντρο Μεσοπρόθεσμων Προγνώσεων (ECMWF) έχει μειωθεί σημαντικά από τις αρχές Μαρτίου, με μια πτώση κοντά στο 65%. Ο αριθμός των παρατηρήσεων και η γεωγραφική τους κάλυψη αναμένεται να μειωθούν κι άλλο στην Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως τις προσεχείς εβδομάδες. Ευτυχώς, ένα μικρό ποσοστό αναφορών προέρχεται από πτήσεις αεροσκαφών Cargo, οι οποίες επηρεάζονται λιγότερο από τις απαγορεύσεις που επέβαλε η πανδημία.
Οι ειδικοί του Ευρωπαϊκού Κέντρου Προγνώσεων εκτιμούν ότι η απουσία όλων των αεροπορικών δεδομένων θα προκαλέσει μείωση της ακρίβειας προγνώσεων έως και 15% σε χρονικό ορίζοντα 7 ημερών.
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ευρωπαϊκό όμως. Οι παρατηρήσεις πάνω από την Αυστραλία είναι φυσιολογικές μέχρι τώρα (26 Μαρτίου). «Ωστόσο, αυτό αναμένεται να αλλάξει σημαντικά σύντομα, με την Qantas να αναστέλλει όλες τις διεθνείς πτήσεις από τα τέλη Μαρτίου και να μειώνει τις πτήσεις της Αυστραλίας κατά 60%» αναφέρει ο Douglas Body από το Αυστραλιανό Γραφείο Μετεωρολογίας.
Πώς αντιμετωπίζουν οι επιστήμονες την αναπάντεχη έλλειψη δεδομένων στην ατμόσφαιρα; Με τη χρήση νέων δορυφορικών διατάξεων. Πρόσφατες καινοτόμες δορυφορικές παρατηρήσεις ανέμου από τον ευρωπαϊκό δορυφόρο Aeolus θα βοηθήσουν σταδιακά στην άμβλυνση της μείωσης του αριθμού των παρατηρήσεων που βασίζονται σε αεροσκάφη. Τις επόμενες εβδομάδες πιθανόν να πραγματοποιηθούν κάποιες πρόσθετες εκτοξεύσεις ραδιοβολίσεων στην Ευρώπη. Οι ραδιοβολίσεις είναι η παλαιότερη μέθοδος μέτρησης καθ' ύψος με εκτόξευση μετεωρολογικών μπαλονιών, μέθοδος η οποία χρησιμοποιείται και σήμερα, αλλά σε περιορισμένο σχετικά αριθμό σημείων. Με τον τρόπο αυτόν οι επιστήμονες έχουν στόχο να αντισταθμίσουν την έλλειψη αεροπορικών μετρήσεων στην Ευρώπη και να επαναφέρουν την ποιότητα των παρεχόμενων προγνώσεων στο επίπεδο αξιοπιστίας που είχαμε πριν από την πανδημία.
σχόλια