Πώς είναι να ξυπνάς αχάραγο σε μια χώρα όπου μόλις καταλύθηκαν οι ελευθερίες, τα δικαιώματα, το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα και κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος;
Πώς είναι να βρίσκεσαι από τη μια στιγμή στην άλλη παράνομος, προδομένος, «επικηρυγμένος», με όλες σου τις βεβαιότητες αναποδογυρισμένες και τα χνώτα του ασφαλίτη στον σβέρκο σου;
Πέντε άνθρωποι που στρατεύτηκαν ολόψυχα στον αντιδικτατορικό αγώνα και που την «αποφράδα» εκείνη ημέρα βρίσκονταν σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη κι επαρχία αντίστοιχα κινδυνεύοντας να στοχοποιηθούν και οι ίδιοι εξαιτίας των ιδεών ή/και της δράσης τους αναθυμούνται την πρώτη μέρα του «εθνοσωτηρίου» πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου του 1967 το οποίο, εκτός από την πορεία της χώρας, έμελλε να αναστατώσει συθέμελα και τη δική τους ζωή.
Γιατί, όπως είχε γράψει και ο Περικλής Κοροβέσης, «μετά την 21η Απριλίου 1967, το δικαίωμα να υπάρξεις σαν πολίτης ήτανε αντίσταση».
«Σήκω αγόρι μου, πραξικόπημα!», μου κάνει ο Κώστας. Νόμιζα ότι καλαμπουρίζει, γνωστός χιουμορίστας γαρ αλλά βλέπω τη Μαρία δακρυσμένη. Πετάγομαι πάνω και μου λένε το και το, κατέβηκαν τα τανκς, άρχισαν συλλήψεις, καλύτερα να ετοιμαστώ το συντομότερο γιατί κινδυνεύουμε.
Σε καιρούς που η ιστορική μνήμη μοιάζει να φθίνει, που η ακροδεξιά σε Ελλάδα και Ευρώπη ξανασηκώνει κεφάλι και που ο κοινοβουλευτισμός «χωλαίνει» παρότι δεν απειλείται πια ευθέως από φαιούς «γαλονάδες», καταθέσεις σαν αυτές έχουν σημασία.
Περικλής Κοροβέσης
Συγγραφέας, λογοτέχνης, ποιητής, πολιτικός ακτιβιστής, τ. βουλευτής
Γεύσεις από το μενού της 21ης Απριλίου
Μια ομάδα νεαρών ηθοποιών που είχε διασπασθεί από το θέατρο της Νέας Ιωνίας δημιούργησε τη δικιά της ομάδα. Στόχος ένα λαϊκό θέατρο, ριζωμένο σε μια γειτονιά της Αθήνας που με μια άλλη αισθητική θα κάνει προσιτό σε ένα λαϊκό κοινό το ποιητικό θέατρο.
Αυτή ήταν και η διαφωνία με το θέατρο της Ν. Ιωνίας που είχε στραφεί προς έναν ελιτισμό και είχε χάσει τον συλλογικό του χαρακτήρα.
Ο ενθουσιασμός ήταν μεγάλος. Το έργο είχε βρεθεί. Ήταν ο «Μανδραγόρας» του Νικολό Μακιαβέλι. Σκηνοθέτης, ο Κανέλλος Αποστόλου, άνθρωπος με διεθνή θεατρική κουλτούρα. Δήμος είχε βρεθεί. Το Περιστέρι.
Η 21η Απρίλη ήταν μια ξεχωριστή μέρα για μας. Θα υπογράφαμε συμβόλαια με τον δήμαρχο Περιστερίου Β. Φωλόπουλο. Και, όπως κάθε μέρα, θα μαζευόμαστε δέκα η ώρα το πρωί για πρόβα σπίτι μου. Στην ομάδα ήμουν κι εγώ.
Κατά τις εφτά το πρωί χτυπάει η πόρτα. Ήταν μια γειτόνισσα με το νυχτικό της, ξεμαλλιασμένη από τον ύπνο. Έτρεμε. Σκέφτηκε πως θα πέθανε η αδελφή της. «Κύριε Περικλή», είπε σχεδόν τραυλίζοντας. «Έγινε πραξικόπημα. Να φύγετε να κρυφτείτε».
Μαζί με τη γυναίκα μου, την Κατερίνα Πατρώνη, βάλαμε αμέσως ραδιόφωνο. Δεν μάθαμε τίποτα παραπάνω από αυτά που μας είπε η γειτόνισσα. Στραφήκαμε στο τηλέφωνο. Νεκρό. Τι κάνουμε τώρα; Η Κατερίνα πρότεινε να κρυφτούμε.
Μια θεια της είχε μια παράγκα στον Κάλαμο. Αλλά δεν υπήρχε φράγκο για μετακίνηση. Και πριν προλάβουμε να σκεφτούμε κάτι άλλο, άρχισαν να έρχονται ένας-ένας οι ηθοποιοί.
Μέχρι τις οκτώμιση είχαν έρθει όλοι. Ήδη είχαν κυκλοφορήσει διάφορες φήμες, όλες ανυπόστατες και μερικές τερατώδεις.
Θυμήθηκα πως κάποτε μας είχαν πει στη νεολαία της ΕΔΑ πως σε περίπτωση πραξικοπήματος, όλοι μας έπρεπε να κατέβουμε στο δρόμο. Και το κόμμα τότε θα μας πει τι θα κάνουμε. Και έτσι πράξαμε.
Γυρίσαμε όλο το κέντρο της Αθήνας και δεν συναντήσαμε ψυχή. Γυρίσαμε πίσω στο σπίτι. Μας είχε κόψει η λόρδα και δεν υπήρχε τίποτα φαγώσιμο.
Πετάγομαι στη μάνα μου, έμενε κοντά, παίρνω ένα πενηντάρι και γυρίζω σπίτι με ψωμί, φέτα, ελιές και κρασί. Από τα πιο ωραία εδέσματα που θυμάμαι. Και αποφασίσαμε, που λες, να κάνουμε οργάνωση.
Εγώ είχα στο σπίτι χαρτί και γραφομηχανή. Αποφασίσαμε να κάνουμε τρικάκια και όχι μια προκήρυξη, που αναγκαστικά θα είχε λίγα αντίτυπα. Κόψαμε τα χαρτιά Α4, στα τέσσερα.
Ο καλλιγράφος της παρέας με ένα πενάκι «χήνα» έγραφε εναλλάξ δύο συνθήματα. «Ζήτω η Δημοκρατία», «Κάτω η Χούντα». Βγάλαμε περίπου τετρακόσια. Τα μοιραστήκαμε και το βράδυ τα βάλαμε στους τηλεφωνικούς θαλάμους.
Κώστας Φέρρης
Σκηνοθέτης, παραγωγός, συγγραφέας
Η Αποφράς Νύχτα
20 Απριλίου 1967, βραδάκι στα Νούφαρα, εστιατόριο δίπλα στο Βυζάντιον –Πλατεία Κολωνακίου. Κατά τις 9:00 έχει στηθεί καυγάς μεγάλος.
Είναι αυτοί (π.χ. Δήμος Θέος) που προειδοποιούν πως «η δικτατορία έρχεται, δεν το βλέπετε;» είναι κι οι άλλοι (της μετριοπαθούς αριστεράς) που ξεφωνίζουν «Είστε προβοκάτορες! Εδώ είναι Ευρώπη! Δεν γίνονται δικτατορίες!».
Μετά τα μεσάνυχτα, 21 Απριλίου, στο σπίτι μου στο Παγκράτι, προσπαθούμε με τον Γιώργο Κατακουζηνό να ηρεμήσουμε και... να γράψουμε σενάριο.
Επιστρέφει από τη δουλειά της η Αθηνά Ζαχαροπούλου, που τραγουδάει στην Πλάκα. Εν τη αφελεία της μας περιγράφει πως είδε να «μπαίνουν στη Βουλή» δυο φορτηγά γεμάτα φαντάρους κι ένα τανκ, ρωτώντας μας: «Λέτε να είναι κάτι σοβαρό;» (παρένθεση: μια βδομάδα μετά, βλέπει στο σπίτι μου την Αθηνά ο Werner Herzog, και την παίρνει πρωταγωνίστρια στην πρώτη του ταινία).
1:00 περίπου μετά τα μεσάνυχτα. 21 Απριλίου. Επιστρατεύουμε το αυτοκίνητο του Κώστα Βρεττάκου, και παρέα με τον Σταύρο Κωνστανταράκο κάνουμε ανίχνευση με μια μεγάλη βόλτα. Περνάμε ακόμα κι από την Ηρώδου Αττικού, και τα τανκ δεν ασχολούνται με μας!
Στο μεταξύ, ο Νίκος Κούνδουρος πάει στα γραφεία του Συγκροτήματος, στη Χρήστου Λαδά, και συναντάει... τον Moshe Dayan. Μαζί κάνουν μιαν ανάλογη με τη δική μας βόλτα, με την Ford Country Sedan του Νίκου.
Εμείς καταλήγουμε φυσικά και πάλι στην πλατεία Κολωνακίου, αυτή τη φορά στο ίδιο το Καφενείον το Βυζάντιον, που έχει σβήσει φυσικά τα φώτα, αλλά είναι γεμάτο κόσμο (απορημένο ως επί το πλείστον), μέσα κι έξω – χωρίς τραπεζάκια.
Έρχεται κλαμένος ο Γεωργάκης (αδελφός του Αντρέα) Παπανδρέου, και μας περιγράφει πως συλλάβανε τον πατέρα και τον αδερφό του. Κάποιος άλλος μας λέει πως συλλάβανε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο με τις πιτζάμες.
Κάποια στιγμή καταφθάνει παρέα με τον Νίκο Νικολαϊδη, ο Ρένος Αποστολίδης. «Τι έγινε βρε παιδιά; Κίνημα;» Έτσι μάθαμε πως οι «παλιοί» το λέγαν κίνημα.
Ο Ρένος καβάλησε το αυτοκίνητό του κι έφυγε νευρικά, βιαστικά. Δεν το ξέραμε τότε πως έσπευσε να ειδοποιήσει τον Μέντη Μποσταντζόγλου και τον Μίκη Θεοδωράκη να κρυφτούν. Αλλά ο τρόπος που έφυγε, μας έκανε να παγώσουμε.
Κι εκεί συνειδητοποιήσαμε πως είχαμε κι εμείς κόσμο να κρύψουμε...
Ίσαμε τα ξημερώματα, πηγαίνουμε από σπίτι σε σπίτι να ειδοποιήσουμε κόσμο να κρυφτεί. Καταλήγουμε στο σπίτι του Νίκου Παναγιωτόπουλου, στην Κυψέλη, που φιλοξενεί τον Χρήστο Μάγκο.
Ο Χρήστος υπηρετεί στην Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΥΕΝΕΔ) και πανικόβλητος αρπάζει την κάμερα και φεύγει για την Υπηρεσία, απ' όπου την είχε κάνει κοπάνα. Αργότερα δεν τη γλύτωσε. Τον μετέθεσαν στα σύνορα. (βλ. ταινία Λούφα και Παραλλαγή του Νίκου Περάκη.)
Από κει πια καταλήγουμε στο σπίτι του Κωνστανταράκου στη Δεξαμενή, αφού όμως περάσαμε θρασύτατα έξω από τη Σχολή των Ευελπίδων, με μια παρά λίγο περιπέτεια.
Στη Δεξαμενή, ο Σταύρος ψαρεύει τον Θέμη Πανούση και τον Διονύση Σαββόπουλο, αμήχανους κι αδέσποτους, και τους φέρνει σπίτι του. Το απογευματάκι γίνεται η μοιρασιά: «Εσύ θα κρύψεις αυτόν, εσύ εκείνον» κ.λπ.
Βραδιάζει. Όλοι μαζί, κι ο καθένας «ενώπιος ενωπίω». Σιωπή. Κάποιος δακτυλογραφεί (μία-μία) τις προκηρύξεις. Πρέπει ίσαμε τη Μεγάλη Παρασκευή να έχουμε ετοιμάσει χιλιάδες. Αυτοσυγκέντρωση, διαλογισμός.
Δεν θα το αντέξουμε. Πρέπει ή κάτι να κάνουμε (αποφεύγουμε φυσικά τη λέξη αντίσταση), ή να φύγουμε για το Παρίσι. Ή και τα δύο, κάτι που επίσης έπραξα.
Γιώργος Βότσης
Δημοσιογράφος, συγγραφέας
Ίδρυσε την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση, τον «βάφτισαν» χαφιέ
Είχα μόλις αποκοιμηθεί μετά από μια δύσκολη μέρα όταν κατά τις 2.30 το πρωί παραμονή 21ης χτυπά ξαφνικά το κουδούνι. Έμενα τότε Ασκληπιού, κοντά στην Αλεξάνδρας. Ήταν ο Κώστας ο Παπαϊωάννου, μετέπειτα εκδότης του Ποντικιού που τότε εργαζόταν στην εφημερίδα Ακρόπολη.
Νομίζοντας ότι επιστρέφει από χαρτοπαιξία του λέω «κάτι θα βρεις στο ψυγείο, έχει φρούτα, υπάρχει μέσα και κρεβάτι άδειο». Μαζί του ήταν η αρχιτεκτόνισσα Μαρία Τσαπάλου.
«Σήκω αγόρι μου, πραξικόπημα!», μου κάνει ο Κώστας. Νόμιζα ότι καλαμπουρίζει, γνωστός χιουμορίστας γαρ αλλά βλέπω τη Μαρία δακρυσμένη.
Πετάγομαι πάνω και μου λένε το και το, κατέβηκαν τα τανκς, άρχισαν συλλήψεις, καλύτερα να ετοιμαστώ το συντομότερο γιατί κινδυνεύουμε.
Το πρώτο που σκέφτηκα πλημμυρίζοντας οργή και αγανάκτηση ήταν πόσο μαλάκες και αποπροσανατολιστικοί για τον κόσμο ήταν οι τότε πολιτικοί ηγέτες της Αριστεράς –Γ. Παπανδρέου, Κύρκος κ.λπ.– που την ίδια εκείνη βδομάδα διαβεβαίωναν ότι βαδίζουμε κανονικά προς τις εκλογές κι ότι όποιος επισημαίνει τον κίνδυνο δικτατορίας είναι προβοκάτορας.
Δεν είχα όμως την πολυτέλεια για περισσότερες σκέψεις, έβαλα μέσα σε μια βαλίτσα όπως-όπως έναν χαρτοφύλακα με δυο αλλαξιές εσώρουχα και χαρτί δημοσιογραφικό, μολύβια, ένα ραδιοφωνάκι, ένα μικρό σκάκι κι έφυγα «σκαστός» –χωρίς καν παπούτσια, με τα πέδιλα!– από εκείνο το πρώτο συζυγικό μου σπίτι που δεν έμελλε να ξαναδώ ποτέ.
Είχα βγει πλέον στην παρανομία, με μόνη μου περιουσία ό,τι είχα πάνω μου. Μέσα στο καλοκαίρι συνέλαβαν και την τότε σύζυγό μου...
Κάτω από το σπίτι με περίμενε με αμάξι ο Νεοπτόλεμος Γρηγοριάδης. Αρχίσαμε να πηγαίναμε σε γνωστούς και φίλους πατενταρισμένους αριστερούς να τους ειδοποιήσουμε έγκαιρα μην πιαστούν κι εκείνοι με τις πιτζάμες.
Το πρωί ήταν να εκδοθεί κανονικά η εφημερίδα Δημοκρατική Αλλαγή όπου εργαζόμουν τότε. Σπεύσαμε στο τυπογραφείο μπας και προλαβαίναμε να βγάλουμε το φύλο.
Εκδιδόταν τότε στα τυπογραφεία της εφημερίδας Ελευθερία στη Γερανίου κάτω από την Ομόνοια κι έλπιζα ότι θα μπορούσαμε να βάλουμε έστω σαν είδηση το πραξικόπημα αφού τα απογευματινά φύλλα εκείνες τις ώρες διαμορφώνονταν.
Σε ένα καφενείο παραδίπλα κάθονταν ο διευθυντής και μερικοί συντάκτες. Μου λένε, πήγαινε στο τυπογραφείο να δεις τι γίνεται να μας ειδοποιήσεις.
Εκεί ήταν από τη Δημοκρατική Αλλαγή μόνο ο Περικλής Βούζας που ήταν επί της ύλης υπεύθυνος κι ένας συνάδελφος από την Ελευθερία και τη Βραδυνή, ο Ηλίας Μαλάτος, μετέπειτα διευθυντής στο γραφείο Τύπου του δικτάτορα Παπαδόπουλου.
Με το που έφτασα σχεδόν κι ενώ συζητούσαμε με τον Βούζα τα καθέκαστα, εισβάλλει αγριεμένος ένας λοχαγός με στολή παραλλαγής και το περίστροφο προτεταμένο, από κοντά και δυο υπαξιωματικοί με αυτόματα.
«Πού είναι αυτά τα καθίκια οι δημοσιογράφοι και τ΄αφεντικά τους; Πού είναι αυτή η κουφάλα ο Κόκκας; Πού είναι ο Ανδρουλιδάκης;», φώναζε βλαστημώντας (ο εκδότης και ο διευθυντής της εφημερίδας μας αντίστοιχα).
«Δεν έρχονται αυτοί ποτέ εδώ», του απαντά ο επικεφαλής του συνεργείου των τυπογράφων, ο δε Μαλάτος –που μας έσωσε τότε κυριολεκτικά– του λέει πως «ο μόνος δημοσιογράφος εδώ είμαι εγώ και προσπαθούμε να βγάλουμε ένα έκτακτο φύλλο με τις πρώτες συλλήψεις».
Είπε και κάτι άλλο στο αφτί του λοχαγού και τότε οι στρατιωτικοί αποχώρησαν – ήταν η πρώτη τρομακτική γεύση που πήραμε από το νέο καθεστώς με τα κουμπούρια.
Επιστρέφοντας στο καφενείο δεν βρήκα κανέναν, ενώ κάποια κανονισμένα από πριν ραντεβού δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ.
Πηγαίνοντας προς την Ομόνοια κι ενώ ήδη ξημέρωνε έρχονταν από την Πειραιώς τα πρώτα λεωφορεία που μετέφεραν εργαζόμενους από τις Δυτικές συνοικίες. Καμιά σαρανταριά απ' αυτούς άρχισαν να φωνάζουν «δημοκρατία», «κάτω η χούντα».
Χώθηκα ανάμεσά τους, φώναξα κι εγώ για λίγο κι εγώ αλλά μετά φοβήθηκα. Δεν βλέπαμε ανταπόκριση ενώ σύντομα σταμάτησε και η συγκοινωνία, δεν ερχόταν πια κόσμος στο κέντρο, το κλίμα ήταν απειλητικό. Κατευθύνθηκα οπότε πεζός στη Δεξαμενή στο Κολωνάκι που πολλοί είχαμε τότε για στέκι.
Είδα στη διαδρομή πολλούς αλαφιασμένους γνωστούς, νέους αγωνιστές της Αριστεράς κυρίως που άλλοι ψάχνανε καταφύγιο, άλλοι πάλι αναζητούσαν τρόπους οργάνωσης και αντίστασης.
Έσπευσα στη λαϊκή πολυκατοικία που βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα το ξενοδοχείο Saint George Lycabettus και όπου τότε έμεναν πολλοί κινηματογραφιστές.
Εκεί βρέθηκα με την Τόνια Μαρκετάκη, τον Βρεττάκο, τον Σταύρο Κωνστανταράκο και άλλους και σκεφτόμασταν τρόπους αντίδρασης.
Κάποιος τότε έριξε την ιδέα να σκαλίσουμε σε πατάτα το «Κάτω η Χούντα» και με τη βοήθεια ενός δοκιμαστηρίου με μελάνι που είχαμε να το τυπώσουμε σε προκηρύξεις που θα γράφαμε στον πολύγραφο. Βγάλαμε καμπόσες το ίδιο απόγευμα και τις μοιράσαμε ή τις σκορπίσαμε.
Ήδη όμως κόντευε να σκοτεινιάσει και η κυκλοφορία μετά τη δύση του ηλίου απαγορευόταν, έπρεπε λοιπόν να φροντίσουμε και μεις για καταφύγιο.
Σε κάποια σπίτια που είχα υπόψη έστειλα ανθρώπους με άμεσο κίνδυνο σύλληψης κι εγώ πλέον εξαντλημένος, απογοητευμένος κι αλαφιασμένος από την προσπάθεια κατέφυγα σε μια φίλη τη Κούλα Ραγκούση στη Ζωοδόχου Πηγής.
Έμενε με τους γονείς της, την παρακάλεσα λοιπόν να με φιλοξενήσει έστω για ένα βράδυ. Με φρόντισαν πράγματι και το πρωί που σηκώθηκα τους βρήκα όλους ξάγρυπνους – δεν είχαν κλείσει μάτι από την αγωνία τους. Τους ευχαρίστησα, έφυγα και τότε ξεκίνησε η μεγάλη περιπέτεια.
Μόλις εννιά μέρες μετά στις 30/4, ανήμερα του Πάσχα, πέντε άνθρωποι –Μίκης Θεοδωράκης, Αριστείδης Μανωλάκος, Χρόνης Μίσσιος, Θέμης Μπανούσης και η αφεντιά μου– συστήσαμε το Πατριωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ), την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση. Αυτή είναι η αλήθεια και όχι τα παραμύθια που έχουν γραφτεί και λεχθεί κυρίως από τις ηγεσίες της παραδοσιακής Αριστεράς.
Ήμουνα που λες στην παρανομία ούτε χρόνο όταν σε ένα ραντεβού με τον Κώστα Φιλίνη κάπου στη Μάρκου Μουσούρου, δυο μπάτσοι μας αναγνωρίζουν και μας παίρνουν στο κυνήγι. Δύο εκείνοι, δύο εμείς, πιάνουν τελικά αυτόν – εγώ ξέφυγα όντας 800άρης δρομέας στο γυμνάσιο!
Επειδή λοιπόν δεν συνελήφθην, ο Φιλίνης με βγάζει χαφιέ, ο Αντώνης Μπριλάκης το προωθεί κι από συνιδρυτής του ΠΑΜ καταλήγω συνεργάτης τάχα της Ασφάλειας.
Όπως έχει πει κι ο Κοροβέσης, όλο αυτό εντασσόταν στην προσπάθεια των κομματικών να κηδεμονεύσουν την οργάνωση, κάτι που είχαν ήδη καταφέρει, έπρεπε οπότε να εξουδετερωθούν ακόμα και διά της συκοφαντίας οι «αντιφρονούντες», ειδικά δε εγώ που τύχαινα ο πλέον άγρια αντιηγετικός και αντικομματικός!
Ως μόνη διέξοδο έβλεπα πλέον τη φυγή κι έτσι κατάφερα παράνομα, βεβαίως, με ένα κακοφτιαγμένο πλαστό διαβατήριο σαν Βρετανός Κύπριος να αναχωρήσω σιδηροδρομικώς την άνοιξη του '68 και να φτάσω στο Λονδίνο.
Ο κατατρεγμός της χούντας και οι άθλιες κατηγορίες για χαφιεδιλίκι έμελλε να έχουν οπότε κι ένα καλό, ότι με κάνανε έστω και με το ζόρι κοσμοπολίτη!
Γνώρισα την Αγγλία κι άλλες ευρωπαϊκές χώρες, απέφυγα δε τα φριχτά βασανιστήρια που υπέστησαν πολλοί καλοί μου φίλοι πίσω στην Ελλάδα...
Γιώργος Κοτανίδης
Ηθοποιός, σκηνοθέτης
Η «πρεμιέρα» των γαλονάδων
Με το που χάραζε η 21η Απριλίου ακούω να χτυπάει επίμονα το κουδούνι του σπιτιού μας στην οδό Κασσάνδρου. Ανοίγω αγουροξυπνημένος και βλέπω τον Κλεάνθη Γρίβα. Μου λέει «κρύψου, έγινε δικτατορία» κι αμέσως εξαφανίζεται να κρυφτεί κι εκείνος.
Ο πατέρας μου έβαλε ραδιόφωνο κι ακούσαμε την ανακοίνωση κήρυξης του στρατιωτικού νόμου. «Μη βγεις, φυλάξου μέχρι να δούμε τι γίνεται» μου λέει και φεύγει για τη δουλειά του στα δικαστήρια.
Είμαι 20 χρονών, φοιτητής της Κτηνιατρικής Σχολής και δραστήριο μέλος του φοιτητικού θεάτρου και της κινηματογραφικής λέσχης του Φοιτητικού Ομίλου Θεάτρου και Κινηματογράφου (ΦΟΘΚ). Λίγες μέρες πριν είχαμε τελειώσει τις παραστάσεις του «Ονείρου Καλοκαιρινής Νυκτός» όπου έπαιζα τον Λύσανδρο.
Παράλληλα συμμετέχω ενεργά στο φοιτητικό κίνημα. Κεντρικό αίτημα ήταν η επαναφορά της χώρας στην ομαλή δημοκρατική πορεία ύστερα από την πολιτική εκτροπή του '65 με την αποστασία.
Υπήρχε μεγάλη λαχτάρα για δημοκρατικές ελευθερίες στο Πανεπιστήμιο αλλά και γενικότερα. Ήταν η συνέχεια του κινήματος του 15% για την παιδεία.
Στα 16 μου είχα πρωτοστατήσει στην απεργία του σχολείου μου. Δυο χρόνια σχεδόν, από τον Ιούλιο του '65 μέχρι την 21η Απριλίου '67 διαδηλώναμε καθημερινά.
Και τώρα μάθαινα πως, αντί να κερδίσουμε τις ελευθερίες που ζητούσαμε, κάποια φασιστόμουτρα γαλονάδες καταργούσαν κι αυτήν ακόμα τη λειψή δημοκρατία.
Όσο και να συζητούσαμε ήδη αυτό το ενδεχόμενο ήταν πολύ βαρύ, ένοιωσα να κόβονται τα πόδια μου. Το ραδιόφωνο αμέσως μετά την ανακοίνωση έβαλε ένα εμβατήριο και ύστερα δημοτικά.
Η γενιά μου ξέρεις τη μίσησε τη δημοτική μουσική επειδή την ιδιοποιήθηκε η χούντα σαν «εθνική».
Λίγο αργότερα, παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας, κατέβηκα κέντρο να κόψω κίνηση, έχοντας βέβαια άγνοια κινδύνου κι αρκετό θράσος. Η Εγνατία γεμάτη τανκς, το ίδιο και η Τσιμισκή.
Κοντά στη Διαγώνιο, μπροστά στου Γκιγκιλίνη, ενώ τα τανκς περνούσαν από μπροστά μου, ακούω μια φωνή από τα γραφεία της νεολαίας της ΕΡΕ απέναντι.
Κάποιο κάθαρμα ρουφιάνος ούρλιαξε «Κινέζε!», δείχνοντάς με. Οι αξιωματικοί που βάδιζαν δίπλα στα τανκς κοντοστάθηκαν. Έτρεξα αμέσως προς τη Μητροπόλεως και χάθηκα στα στενά...
Αν και δραστήριο μέλος του φοιτητικού κινήματος και σταμπαρισμένος ως «Κινεζόφιλος», δηλαδή Μαοϊκός, δεν ήμουν οργανωμένος οπότε δεν βρέθηκα στη λίστα των πρώτων συλληφθέντων ανάμεσα στους οποίους ήταν οι Χρόνης Μίσιος, Σπύρος Σακέτας, Βασιλάκης Καλλιπολίτης, Δώρα Κρουμανδά, Θέμης Μπανούσης, Λάκης Μακρής και δεκάδες άλλοι που τους έστειλαν εξορία στη Γυάρο.
Ο Κλεάνθης, ο Δημήτρης Πανάγος και μερικοί ακόμα διέφυγαν έγκαιρα στο εξωτερικό, άλλοι όπως ο Γιάννης Χαλκίδης και ο πρώην βουλευτής της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρουχάς δολοφονήθηκαν...
Λίγο καιρό αργότερα κατέβηκα στην Αθήνα, έβγαλα τη Δραματική και φτιάξαμε το Ελεύθερο Θέατρο με τους Δημήτρη Καμπερίδη, Άννα Μιχαλιτσιάνου, Κώστα Αρζόγλου, Νίκο Σκυλοδήμο, Μηνά Χατζησάββα και Υβόννη Μαλτέζου.
Συνελήφθην για αντιστασιακή δράση, αποφυλακίστηκα με την αμνηστία κι έτσι πρόλαβα την εξέγερση του Πολυτεχνείου που σήμανε και την αρχή του τέλους των συνταγματαρχών...
Γιώργος Οικονόμου
Συγγραφέας, αρθρογράφος, τ. διδάκτωρ Φιλοσοφίας
Μια εφηβεία που σκοτώθηκε πρόωρα
Μαθητής της τελευταίας τάξης του λυκείου το '67 ζούσα με τους δικούς μου στο Αιτωλικό και είχα ήδη πολιτικές ανησυχίες, που λέμε.
Δεν ήμουν ενταγμένος κάπου ούτε κι εντάχθηκα ποτέ, ο δικός μου «χώρος» ήταν αυτός της αυτονομίας και της ανεξάρτητης, ακηδεμόνευτης αριστεράς, συμμετείχα όμως από τότε σε όλες τις μαθητικές κινητοποιήσεις.
Όταν νωρίς το πρωί της ημέρας εκείνης ξεκινούσα για το σχολείο, δεν φανταζόμουν τη θλιβερή αυτή εξέλιξη της νεοελληνικής ιστορίας που ακόμη μία φορά θα διαδραματιζόταν ερήμην μου, όπως κι ερήμην των υπολοίπων.
Μέσα στην αίθουσα πήραμε θέσεις ο ένας πίσω από τον άλλον, διότι θα γράφαμε πρόχειρο διαγώνισμα. Σε κάποια στιγμή, έρχεται από πάνω μου ο καθηγητής και μου ψιθυρίζει ότι έγινε πραξικόπημα. Δεν είχα πια μυαλό για να γράψω κι άρχισα να σκέπτομαι τι μπορεί να σημαίνει αυτό.
Οπωσδήποτε όχι καλά πράγματα και ασφαλώς αναστολή της «ομαλής» πορείας της χώρας. Πάντως όχι εκλογές που είχαν προγραμματισθεί για τον Μάιο, όχι ελευθερίες και δικαιώματα.
Μετά από λίγο έγινε η επίσημη ανακοίνωση της ανατροπής της κυβέρνησης και της ανάληψης της εξουσίας από στρατιωτική χούντα. Μας άφησαν ελεύθερους και μας είπανε να πάμε σπίτια μας.
Το πρώτο πράγμα που έκανα επιστρέφοντας σπίτι ήταν να κρύψω κάτι βιβλία που είχα δανεισθεί από τη βιβλιοθήκη των Λαμπράκηδων, όχι τίποτα επαναστατικά ή αριστερά, αλλά ένα μυθιστόρημα του Κώστα Κοτζιά, ένα άλλο του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου κι ένα τρίτο με βιογραφίες μεγάλων προσωπικοτήτων (Αϊνστάιν, Τζορτζ Μπέρναρ Σο κ.ά.).
Φρόντισα επίσης να εξαφανίσω τα φύλλα της εφημερίδας «Εβδομάδα» που υποστήριζε τον Ανδρέα Παπανδρέου. Μετά έμαθα ότι κάποιοι αριστεροί είχαν μεταφερθεί βιαίως στη Χωροφυλακή και άλλοι στην εξορία.
Ένα ισχυρό αίσθημα ότι μία άσχημη περίοδος ξεκινούσε με διακατείχε σε μια ηλικία που θα έπρεπε να ξεχειλίζω από αισιοδοξία. Το έβλεπες συνέχεια γύρω σου.
Ο κόσμος ήταν σφιγμένος, κρατημένος, δεν μιλούσε, παντού ανέκφραστα και φοβισμένα πρόσωπα. Καμία συζήτηση, άλλωστε δεν υπήρχαν παρέες διότι απαγορεύονταν οι συγκεντρώσεις πάνω από δύο άτομα.
Τις επόμενες ημέρες μας ανακοίνωσαν ότι καταργείται η δημοτική γλώσσα που διδασκόμασταν ύστερα από τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του Γεωργίου Παπανδρέου και επιβάλλονταν ξανά η καθαρεύουσα. Μία νεκρή, τεχνητή, ψυχρή γλώσσα την οποία γελοιοποιούσε μιλώντας τη ο ίδιος ο δικτάτορας.
Ένιωθα μεγάλη λύπη, ανημπόρια κι ένα έντονο αίσθημα αδικίας. Τα συναισθήματα οργής κι απέχθειας για τους δικτάτορες δεν με έχουν εγκαταλείψει ακόμη.
Εκτός των άλλων, σκότωσαν ένα ωραίο και σημαντικό κομμάτι της εφηβείας μας που δεν ανακτάται.
Τον επόμενο χρόνο πέρασα στο Μαθηματικό και κατέβηκα Αθήνα. Έλαβα μέρος σε διάφορες αντιδικτατορικές κινητοποιήσεις.
Τη νύχτα της 16ης Νοεμβρίου 1973, καθώς πήγαινα να μπω στο κατειλημμένο κτίριο του Πολυτεχνείου από την κεντρική είσοδο επί της Πατησίων, μια πισώπλατη σφαίρα –που μάλλον προερχόταν από το τότε υπουργείο Δημόσιας Τάξης στην Τοσίτσα– παραλίγο να με ξέκανε πρόωρα.
Με μεταφέρανε ξαπλωτό πάνω σε μια πόρτα στο ΙΚΑ της λ. Αλεξάνδρας, ύστερα στο Γενικό Κρατικό κι εντέλει στο Ιπποκράτειο με τη σφαίρα σφηνωμένη στην αορτή.
Το ότι ζω σήμερα το οφείλω στους εξαίρετους γιατρούς Κώστα Χαρώνη και Γεώργιο Ανδριτσάκη που με περιέθαλψαν τότε.
• Ο Περικλής Κοροβέσης που επί χούντας φυλακίστηκε, βασανίστηκε και εξορίστηκε συνέγραψε το 1969 τους περίφημους «Ανθρωποφύλακες» που συνέβαλαν σημαντικά στη διεθνή κινητοποίηση κατά του απριλιανού καθεστώτος (επανακυκλοφόρησαν το 2013 από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων).
• Οι πλήρεις μαρτυρίες των Γιώργου Βότση και Κώστα Φέρρη παρατίθενται στο βιβλίο του Στέλιου Κούλογλου «Μαρτυρίες από τη δικτατορία και την αντίσταση», εκδόσεις Εστία 2017.
• Το αφήγημα του Γιώργου Κοτανίδη περιλαμβάνεται ολόκληρο στο βιβλίο του «Όλοι μαζί, τώρα!» (εκδόσεις Καστανιώτη 2011).
• Ο Γιώργος Οικονόμου συνέγραψε το πόνημα «Πολυτεχνείο 1973-η απαρχή του αυτόνομου κινήματος» (εκδόσεις Νησίδες 2013).
