Ένα τιτάνιο και χρήσιμο έργο έκανε ο Βασίλης Δούβλης στο ντοκιμαντέρ του "Στοργή στο λαό". Βρήκε σχεδόν όλα τα έγγραφα της επιτροπής λογοκρισίας της ελληνικής χούντας για την περίοδο 1967-1973 και τα μελέτησε προσεκτικά, ψάχνοντας ποια σημεία κόπηκαν από ελληνικές και ξένες ταινίες της περιόδου, αλλά και τις αιτιολογίες γι' αυτά τα κοψίματα και τις απαγορεύσεις.
Το αποτέλεσμα είναι ένα κωμικοτραγικό ντοκιμαντέρ, απολαυστικό και εξοργιστικό την ίδια στιγμή. Βλέποντάς το στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης πριν μερικά χρόνια σταχυολόγησα μερικά απ' τα (spoiler) πιο ενδιαφέροντα σημεία του.
"Φάε και Έλα"
Όλα ξεκινούν με τον αρχοντοχωριάτη Πατακό να μιλάει αγγλικά στους ξένους δημοσιογράφους και τους λέει: "θέλω να σας δείξω τη χώρα μας όπως είναι τώρα μετά την επανάσταση".
Λίγο αργότερα το ρεσιτάλ γέλιου και γελοιότητας του δικτάτορα συνεχίζεται. Σηκώνει ένα τηλέφωνο στη μέση της πρότασής του. "Ναι, θα αργήσω. Έλα από δω αν είναι. Ναι, φάε κι έλα" λέει κι όταν τελειώνει συνεχίζει να εξηγεί στους ξένους πόσο ελεύθερα είναι τα πράγματα στη χώρα που ο ίδιος διοικεί με το έτσι θέλω.
Κι εμείς βλέπουμε σκηνές που κόπηκαν από ταινίες. Μία απ' τις πρώτες, ασπρόμαυρη, του Ροβήρου Μανθούλη που απαγορεύτηκε "για λόγους γενικότερης θέσεως", έχει μια κομμένη σκηνή που μοιάζει ανατριχιαστικά επίκαιρη.
Γυναίκα βλέπει από το παράθυρό τις διαδηλώσεις στη πλατεία Συντάγματος. Κλείνει τις κουρτίνες. "Έτσι άρχισαν και στην Αίγυπτο", λέει. "Μετά έβαλαν φωτιές στα ξενοδοχεία μας. Ούτε στους υπηρέτες μας δεν μπορούσαμε να έχουμε πια εμπιστοσύνη!"
Διάφορες πορείες κόβονταν απ' τις ταινίες. Μια πορεία ειρήνης (κι η ειρήνη τους πείραξε!) στο Χιροσίμα Αγάπη μου, αλλά και μία ακόμα στην Κόρη μου τη Σοσιαλίστρια – μια πορεία στην οποία οι ηθοποιοί κρατούσαν πλακάτ με συνθήματα όπως Ειρήνη και Αγάπη. Όπως μαθαίνουμε οι λογοκριτές απαίτησαν να κοπεί -και έκοψαν τελικά- μια σκηνή της ίδιας ταινίας "όπου ο χωροφύλαξ σταθμάρχης στυπώνει το μουστάκι του" (άβυσσος η ψυχή του λογοκριτή) αλλά και μια στην οποία ο χωροφύλαξ, με στυπωμένο πλέον μουστάκι, σέρνει την Αλίκη στο υπόγειο. "Τώρα μπορεί να κυκλοφορήσει ελεύθερα" γράφει ο λογοκριτής στο αρχείο του αφού έκοψε τις παραπάνω σκηνές, "μια και δεν έχει άλλες αιχμές." Περιέργως οι αναφορές στον Σοσιαλισμό δεν τους πείραξαν.
Μαθαίνουμε για τρόπους με τους οποίους οι σκηνοθέτες προσπαθούσαν να γλιτώσουν το ψαλίδι. Τους έπιανε η αστυνομία να γυρνούν χωρίς άδεια; "Μου το επέτρεψε ο κύριος Φαρμάκης!" έλεγαν, αναφέροντας το όνομα του υψηλόβαθμου υπεύθυνου, κάτι που έπειθε πάντα τους αστυνόμους, αποκαλύπτοντας το μπάχαλο γραφειοκρατίας και ασυνεννοησίας των αρχών μεταξύ τους. Ή έκαναν αυτολογοκρισία: Έκοβαν μόνοι τους διάφορα, ακόμα και τη λέξη "ελευθεριά", αλλά και πάλι είχαν προβλήματα. Από τον Κούνδουρο απαίτησαν να κόψει σκηνή από τους Παράνομους επειδή ήταν "ασυμβίβαστη προς τα ελληνικά ήθη και έθιμα". Ο Κούνδουρος, προς τιμή του, αρνήθηκε και η ταινία θάφτηκε για 45 χρόνια.
Κομμένο το γυμνό
Γυναικείοι κώλοι. Στήθη. Τα πάντα. Ούτε οι ενήλικες δεν είχαν δικαίωμα να δουν ταινίες που είχαν έστω και λίγο γυμνό. Γελάσαμε πολύ στην αίθουσα με το κομμένο απόσπασμα απ' την ταινία με τον Λουι ντε Φινες, που με κιάλια κοιτούσε μια παραλία γυμνιστών. Ή με τη διατύπωση για φιλμ του Μπουνιουέλ: "Να κοπεί η σκηνή που η πρωταγωνίστρια οδηγείται στο φέρετρο υπό μελανός πέπλου" (ήταν γυμνή κάτω από ένα μαύρο σι-θρου).
Η Στεφάνια του Δαλιανίδη, σύμφωνα με τον λογοκριτή απευθυνόταν "στα κατώτερα ένστικτα του κοινού, ενώ συκοφαντεί τας Ελλάδας". (Μια φορά λογοκρίθηκε κατά λάθος ταινία με τον Κώστα Πρέκα -εξαιρετικά πατριωτική- και ο Φίνος έστειλε επιστολή διαμαρτυρίας).
Το σεξ έπαιξε ρόλο και στις συλλήψεις κατά τη διάρκεια της προβολής του "Γούντστοκ" (την κινηματογράφηση των συναυλιών απ' το Φεστιβάλ). Σύμφωνα με την αστυνομία, οι θεατές "εζητωκραυγαζον υπέρ των χίπις σε προβολή της ταινίας Γούντστοκ στον κινηματογράφο Παλλάς. Νεαρός έβγαλε τη μπλούζα του ενώ κοπέλα θώπευε τα στήθη της. Τους βγάλαμε έξω κι αυτοί κραυγάζουν τον τίτλο της ταινίας: 'ΓΟΥΝΔΣΤΟΚ, ΓΟΥΝΔΣΤΟΚ'."
["Είστε η γενέτειρα της δημοκρατίας" φώναζε ο σκηνοθέτης του Γούντστοκ που ήταν παρών στην προβολή. "Πώς φέρεστε έτσι;" Η αστυνομία του ζητά να φύγει άμεσα με το αεροπλάνο, αλλιώς θα έμπαινε φυλακή. "Τους είπα φυλακή, επειδή ήξερα ότι δεν ήθελαν να βάλουν έναν Αμερικανό στη φυλακή! Με περιόρισαν στο ξενοδοχείο για λίγο..."]
Αμερικανοί, ΙΚΑ και γκέι.
Γενικά οι λογοκριτές προφυλάσσουν τους Αμερικανούς - κόβουν απ' τα Επίκαιρα τις διαδηλώσεις εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ κλπ. Επίσης όπως το είδα εγώ προφύλασσαν και τους Γερμανούς ναζί και την κληρονομιά τους.
Μια σκηνή γκρίνιας στο ΙΚΑ κόπηκε απ' την Κυρά μας τη Μαμή με τη Βασιλειάδου. Μια σκηνή με "ομοφυλοφιλία" σε μια παλιά κακή ελληνική ταινία με τον Σταυρίδη: Ένας γκέι τον κυνηγούσε στο δρόμο φωνάζοντάς του όλη την ώρα: "ούου μην είσαι δειλοοοοός, ούου...". (Τόσο χάλια, που καλύτερα που κόπηκε - για την αισθητική μας.)
Κουφή ήταν η αιτιολογία για το κόψιμο μιας σκηνής από ταινία όπου ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος κι ένας Γερμανός ναζί αξιωματικός μιμούνται σκυλιά: "Τέτοιος προπηλακισμός Ελλήνων εναντίον Γερμανών αξιωματικών και μάλιστα υψηλόβαθμων δεν θα γινόταν δεκτός την εποχή που διαδραματίζεται η ταινία. Αυτό είναι γνωστό τοις πάσι." Μιλάμε για παράνοια δηλαδή: Άφηναν σε όλες τις ταινίες μόνο στοιχεία που μπορούσαν στ΄αλήθεια να έχουν συμβεί, ή ήθελαν να προστατεύσουν τους ναζί;
Μη μιλάτε για τη Μελίνα!
Πολλές παραβάσεις είχαν σχέση με την αναφορά καλλιτεχνών που ήταν στη μαύρη λίστα. Ο Παράβας σ' ένα φιλμ, ως τρελή, έλεγε κάτι για την Μερκούρη και τον Μίκη Θεοδωράκη, κάποιο αστείο, και η χούντα φυσικά έκοψε όλη τη σκηνή. Μια άλλη σκηνή που κόπηκε ήταν αυτή με τον Βέγγο. Του λέει κάποιος ότι είναι αριστερός ψάλτης. "Αριστερός ψάλτης ε;" λέει πονηρά ο Βέγγος. "Δηλαδή ΕΔΑ; [Το τότε κόμμα της αριστεράς.] Ο άλλος του απαντάει ότι δεν έχει καμία σχέση κι ότι είναι θεού δώρο το επάγγελμα΄του ή κάτι τέτοιο. "Ααα... Θεοδωρακικός δηλαδή" επιμένει ο Βέγγος. "Το ίδιο πράγμα δηλαδή".
Στο εξωτερικό
Μαθαίνουμε στο ντοκιμαντέρ ότι ο Παπατάκης γυρνούσε σκηνές και δεν έκανε καν μοντάζ - τις έστελνε κατευθείαν έξω για να μην πέσουν στα χέρια της χούντας. Μια χρονιά στο Φεστιβάλ Βενετίας, ο Διαλεγμένος είχε ανέβει σε ένα βαρέλι και φώναζε εναντίον της χούντας, ενθουσιασμένος. Ο κόσμος τον φωτογράφιζε, τον χειροκροτούσε, αλλά όταν μετά έφυγαν συνειδητοποίησε τι είχε κάνει: "Τι έκανα;" φώναζε μετά μόνος του. "Θα με κυνηγήσουν!". [Όταν γύρισε στην Ελλάδα ευτυχώς είχαν ξεχάσει και αυτόν και τις φωνές του.]
Υπάρχουν κι άλλες ανέκδοτες ιστορίες που μου προκάλεσαν εντύπωση. Ο "Κλέφτης", μικρού μήκους του Παντελή Βούλγαρη κόπηκε επειδή έδειχνε δυστυχία. "Δεν υπάρχει τέχνη στην συγκεκριμένη ταινία που να δικαιολογεί την εξαγωγή της στο εξωτερικό" έγραψαν οι λογοκριτές. [Ήξεραν αυτοί από τέχνη!]
Άλλο: Ο Γαβράς έστειλε στον Παντελή Βούλγαρη κάμερα 16μμ και ρολά φιλμ και στα κρυφά γύριζε την καθημερινότητα του στρατιωτικού πραξικοπήματος. Μετά το έστειλε στη Γαλλία και το μοντάζ έκανε ο Γαβράς. Κείμενο έγραψε ο Βασιλικός και έφτιαξαν όλοι αυτοί οι σπουδαίοι άνθρωποι μια μικρή ταινία που για πρώτη φορά έδειξε στους έξω τις πράξεις της αστυνομίας, την καθημερινότητα, την κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου, του Σεφέρη.
Αυτό είναι το εν λόγω φιλμ-ντοκουμέντο:
Οι ξένοι σκηνοθέτες
Το φιλμ του Γκοντάρ "είναι κορύφωμα ασυναρτησίας, δεν αντιλήφθηκα αν περιέχει νόημα. Προτείνω να δει την ταινία και έτερο μέλος της επιτροπής".
Ο Μπουνιουέλ; "Στερείται οποιαδήποτε καλλιτεχνικής αξίας. Δεν βγάζει κανένα νόημα."
Για το φιλμ "Ρώμη ανοχύρωτη πόλη", την οποία οι λογοκριτές απαγόρευσαν, έγραψαν στο σκεπτικό: "Ας παιχτούν άλλες καλλιτεχνικές ταινίες από την Ιταλία. Εξάλλου αυτές αφθονούν!".
Και τέλος οι ταινίες του Μπέργκμαν: "Εκ διαμέτρου αντίθετες προς τις αρχές του ελληνικού λαού, προς τα ήθη και τα έθιμα μας".
Πολιτική δράση αξιοζήλευτη
Από τα χαϊλάιτ της ταινίας (και πέρα απ' τη φράση για ταινία που κρίθηκε ακατάλληλη: "Απαιτούμενες αλλαγές: να αφαιρεθεί ολόκληρο το τέλος της ταινίας"), ήταν η εμφάνιση του Θόδωρου Αγγελόπουλου στην οθόνη.
Μιλώντας για την Αναπαράσταση αφηγήθηκε πώς μετά την πρώτη προβολή τον ρωτά το κοινό: "Στη σκηνή που δείχνετε αστυνομικούς με όπλα, εννοούσατε αυτό που καταλάβαμε;" "Ναι" απαντά ο Αγγελόπουλος. Χειροκροτήματα." απαντάω. Χειροκροτήματα. "Στην άλλη σκηνή, εκεί που δείχνατε το άλλο, εννοούσατε αυτό που καταλάβαμε;" "Ναι". Χειροκροτήματα. Ο Αγγελόπουλος είχε κάνει μια πολιτική αλληγορία και την είχε περάσει κάτω απ' τη μύτη της λογοκρισίας. Μόνο το κοινό είχε καταλάβει τι εννοούσε ο σκηνοθέτης.
Αυτό που μου άρεσε πιο πολύ ήταν ότι οι νέοι, πολιτικοποιημένοι σκηνοθέτες τολμούσαν και έκαναν ταινίες χωρίς να τους νοιάζει τι θα γινόταν στη συνέχεια. Ήξεραν ότι θα απαγορεύονταν τα φιλμ τους, ήξεραν ότι πιθανότατα δεν θα τα έβλεπε κανείς, άλλα παρόλα αυτά τα γυρνούσαν. 'Έμπαιναν στον κόπο. Ήταν μια πολιτική πράξη.
Κι ένα τελευταίο, σχετικό, περιστατικό. Αν δεν κάνω λάθος ο Βούλγαρης ήταν φυλακισμένος στη Γυάρο, και πάει ένας και του λέει: "Εσύ γύρισες μια ταινία Το Προξενιό της Άννας;" "Ναι." "Μόλις βραβεύτηκε στο φεστιβάλ του Βερολίνου το ξέρεις;"
Ο Βούλγαρης δεν το ήξερε. Και ο άλλος του είπε "Βραβεύτηκε εκεί και εσύ είσαι εδώ;" και έβαλε τα κλάματα. "Τον κάθισα" θυμάται ο Βούλγαρης σήμερα, "του έφτιαξα τον καφέ και τον παρηγόρησα"...
ΥΓ1. Πριν πέσει η χούντα έκανε την τελευταία πράξη και μεγαλύτερη λογοκρισία: κατέστρεψε άπειρα αρχεία με ελληνικά ντοκουμέντα. Άπειρα ντοκιμαντέρ και ταινίες και επίκαιρα κάηκαν, και χάθηκαν για πάντα.
ΥΓ2. Το ντοκιμαντέρ "Στοργή στο Λαό" είναι εσωτερική παραγωγή της Βουλής των Ελλήνων - και μπράβο της. Ο σκηνοθέτης μετά την προβολή στη Θεσσαλονίκη, και απαντώντας σε σχετική ερώτηση είπε ότι με την έρευνά του, βρήκε τα ονόματα των λογοκριτών. Ήταν κυρίως στρατιωτικοί αστυνομικοί αλλά και κάποιοι άνθρωποι του κινηματογράφου (!) αλλά και συγγραφείς (!!).
Δυστυχώς δεν μας τους κατονόμασε.
Στοργή στο Λαό (trailer)
