Γιατί κάποιος να επιλέξει να πάει στο Survivor; Τα κίνητρα είναι το χρηματικό έπαθλο και η εμπειρία όπως διαλαλούν οι παίκτες; Ποια είναι η συγκρότηση της προσωπικότητας ενός ανθρώπου που επιλέγει να υποβάλλει τον εαυτό του σε κακουχίες; Ο μέσος άνθρωπος θα άφηνε τον σύντροφο, τα παιδιά και τους φίλους του για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα; Γιατί οι τηλεθεατές παρακολουθούν με θρησκευτική ευλάβεια τα τρίωρα επεισόδια σε καθημερινή σχεδόν βάση; Πως εξηγούνται οι οπαδικές συμπεριφορές που παρουσιάζουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Και εν τέλει τι φανερώνει για την ελληνική κοινωνία η σαρωτική κυριαρχία αυτού του τηλεοπτικού προϊόντος;
Αυτές ήταν οι βασικές ερωτήσεις που καθοδήγησαν την μακροσκελή και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα κουβέντα μας με τον Αναπληρωτή Καθηγητή Κοινωνικής Ιατρικής, Ψυχιατρικής και Νευρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Δρ. Θωμά Παπαρρηγόπουλο σχετικά με το reality περιπέτειας που πλέον όλοι λατρεύουν, ή λατρεύουν να μισούν.
— Για ποιον λόγο πιστεύετε ότι θα δήλωνε κάποιος συμμετοχή στο Survivor;
Υπάρχουν δύο πολύ ισχυρά κίνητρα για οποιονδήποτε, το οικονομικό κίνητρο και το κίνητρο της διασημότητας.
— Αρκούν όμως αυτά τα δύο κίνητρα για να ωθήσουν τον μέσο άνθρωπο να εκθέσει τον εαυτό του έτσι;
Όχι, γι' αυτό είμαι σίγουρος, δεν έχουμε να κάνουμε με τον μέσο όρο. Οι άνθρωποι που επιλέγουν να συμμετάσχουν σε τέτοιου τύπου εκπομπές έχουν στοιχεία ναρκισσιστικής προσωπικότητας καθώς επίσης είναι νομίζω προφανές πως έχουν και πολλά στοιχεία ψυχοπαθητικής προσωπικότητας. Υπάρχουν συγκεκριμένα διαγνωστικά κριτήρια, τόσο για τη ναρκισσιστική όσο και για την ψυχοπαθητική διαταραχή της προσωπικότητας, όπως η ενασχόληση με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, ευφυΐας ή ομορφιάς, η απαίτηση υπερβολικού θαυμασμού, αλαζονικές και υπεροπτικές συμπεριφορές και στάσεις, ευερεθιστότητα και επιθετικότητα, διαπροσωπική εκμετάλλευση, μεγαλοποίηση των επιτευγμάτων και των ταλέντων, προσδοκία του ατόμου να αναγνωριστεί ως ανώτερος, εξαπάτηση και κάποια άλλα.
Στο σημείο αυτό να επισημάνουμε ότι προκειμένου να χαρακτηριστεί κάποιος ως ναρκισσιστής ή ψυχοπαθητικός δεν είναι απαραίτητο να πληροί όλα τα κριτήρια που αναφέρονται στην βιβλιογραφία, τα άτομα μπορεί να εμφανίζουν μερικά από τα χαρακτηριστικά της μιας παθολογίας και μερικά της άλλης. Το πιθανότερο κατά την άποψη μου είναι ότι πρόκειται για ένα μείγμα τέτοιων προσωπικοτήτων, δεν πάει οποιοσδήποτε να το κάνει αυτό.
Η εικόνα τους προδίδει πως αυτοί οι άνθρωποι θέλουν να έχουν ένα πολύ ωραίο σώμα και επιλέγουν να εκτεθούν στην τηλεόραση, άρα πιθανότατα εκτός από στοιχεία ναρκισσισμού έχουν και στοιχεία επιδειξιμανίας. Ίσως ακόμα να ενυπάρχουν και κάποια σαδομαζοχιστικά στοιχεία, αλλά εκεί μπαίνουμε σε άλλες αναλύσεις.
Το να υποβάλλεις τον εαυτό σου σε ταλαιπωρία έχει έναν χαρακτήρα μαζοχιστικό. Και ο ανταγωνισμός που έχουν οι δύο ομάδες δεν ξέρω πόσο υγιής μπορεί να είναι. Είναι πιθανόν να ξεφεύγει από τα πλαίσια του υγιούς ανταγωνισμού και να εισάγονται κάποια στοιχεία σαδισμού.
— Γιατί το λέτε αυτό;
Το να υποβάλλεις τον εαυτό σου σε ταλαιπωρία έχει έναν χαρακτήρα μαζοχιστικό. Και ο ανταγωνισμός που έχουν οι δύο ομάδες δεν ξέρω πόσο υγιής μπορεί να είναι. Είναι πιθανόν να ξεφεύγει από το πλαίσιο του υγιούς ανταγωνισμού και να εισάγονται κάποια στοιχεία σαδισμού.
— Στο παιχνίδι αναφέρθηκαν κλοπές αντικειμένων προκειμένου να ανταλλαγούν με τρόφιμα. Οι ιδιαίτερες συνθήκες στις οποίες καλούνται να ζήσουν και να ανταγωνιστούν οι παίκτες προκαλούν την εκδήλωση προϋπάρχοντων χαρακτηριστικών ή η συμπεριφορά αυτή γεννάται;
Δεν είναι εύκολο να γενικεύσεις. Υπάρχουν μεν εγγενή στοιχεία της προσωπικότητας αλλά και συμπεριφορές που προκύπτουν από τις συνθήκες στις οποίες ρίχνεις τον άλλον. Αυτά τα ερωτήματα μας παραπέμπουν σε παλαιότερα πειράματα, όπως το περίφημο πείραμα του Μίλγκραμ το 1961, ο οποίος απέδειξε ότι υπό συνθήκες πίεσης από την εξουσία οι άνθρωποι στην πλειοψηφία τους είναι πρόθυμοι να βλάψουν τους άλλους. Το πείραμα αυτό επαναλήφθηκε πρόσφατα, τροποποιημένο μάλιστα καθώς είχε αμφισβητηθεί, και κατέληξε στα ίδια αποτελέσματα με συμμετέχοντες που θα κατατάσσαμε στον μέσο όρο ανθρώπου. Στο Survivor οι συνθήκες είναι ακραίες και όπως προείπαμε δεν έχουμε να κάνουμε με τον μέσο όρο ανθρώπου. Οι παίκτες έχουν μια "μαγιά" παθολογική η οποία πιθανότατα κάτω από πιεστικές συνθήκες να γίνεται ακόμα πιο παθολογική και υπάρχουν άνθρωποι που είναι πιο ευένδοτοι και άλλοι που είναι λιγότερο ευένδοτοι.
— Κάποιοι από τους παίκτες μπαίνοντας στο παιχνίδι άφησαν πίσω τους παιδιά βρεφικής και νηπιακής ηλικίας, από 2 μηνών έως 3,5 ετών περίπου. Μάλιστα μία παίκτρια είναι μητέρα μονογονεϊκής οικογένειας.
Ε, αυτό είναι μεγάλο θέμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις εγώ πιστεύω ότι πρέπει να υπάρχει μεγάλη παθολογία. Προφανώς και τα παιδάκια έχουν απώλεια του γονιού, ιδίως για τις μητέρες η επιλογή αυτή καταδεικνύει σοβαρότατο θέμα και στην περίπτωση της μονογονεϊκής οικογένειας είναι ακόμα τραγικότερο. Δεν αποκλείω ότι αυτό μελλοντικά θα μπορούσε να επηρεάσει την σχέση του παιδιού προς τον γονέα. Είναι πολύ προβληματική η πρόσδεση αυτών των ανθρώπων με τα παιδιά τους. Δεν εγκαταλείπεις ένα τόσο μικρό παιδί, για τόσο μεγάλο διάστημα για να κάνεις αυτό το πράγμα. Και μάλιστα για να βγάλεις χρήματα και να γίνεις διάσημος. Εδώ δεν μιλάμε για περιπτώσεις ανθρώπων που αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν, ώστε να ταΐσουν την οικογένεια τους.
— Μιλάτε για ναρκισσισμό αλλά στα πλαίσια του παιχνιδιού οι παίκτες ζούνε σε ένα νησί χωρίς υποδομές υγιεινής και καλούνται να πανηγυρίσουν για μια μπουγάτσα πχ, που τους προσφέρεται ως επιβράβευση από τον χορηγό. Αυτό δεν είναι αντιφατικό;
Η έλλειψη υποδομών υγιεινής παρόλο που έχει κάτι εξευτελιστικό ταυτοχρόνως προδίδει και κάτι έντονα ναρκισσιστικό. Ότι είμαι ένας Ιντιάνα Τζόουνς, κάποιος τόσο σπουδαίος που ακόμα και κάτω από δύσκολες συνθήκες είμαι πολύ ωραίος, πρώτος, τα βγάζω πέρα, τα καταφέρνω. Αυτό ισχύει τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες, οι οποίες υιοθετούν μοντέλα και ρόλους που προσομοιάζουν πολύ των ανδρών, όπως η Λάρα Κροφτ και ταυτίζονται με ρόλους σουπεργούμαν με χαρακτηριστικα ανδρικά, και στο σώμα ακόμα. Είμαι μυώδης, γυμνασμένη, ωραία, καταφερτζού. Ακόμα κι αυτό είναι ένα δείγμα ναρκισσισμού, παρόλο που υποβάλλεσαι σε κάποιες ταλαιπωρίες. Το ότι εξευτελίζονται μπαίνει σε τελείως δεύτερη μοίρα και εκείνο που μένει είναι το "είμαι ο πιο σπουδαίος".
Όσο για το κρουασάν σοκολάτας, δεν τους ζητάται και κάτι τρομερό. Αν κάποιος δεν έχει να φάει δεν του κοστίζει τίποτα να χειροκροτήσει για μια μπουγάτσα ή επειδή του το ζητάει η παραγωγή. Το έχουμε δει κι αλλού, τόσοι χειροκροτάνε για να ευχαριστήσουν κάποιον επειδή έχουν τέτοια εντολή. Στη Β. Κορέα χειροκροτάνε όταν μιλάει ο Κιμ Γιονγκ Ουν, το ίδιο συνέβαινε και στην ΕΣΣΔ. Είναι μια επιβεβλημένη συμπεριφορά. Επίσης είναι μεταδοτική, αρχίζει κάποιος και τον μιμούνται όλοι. Άσε που οι ίδιοι δεν νομίζω πως το εισπράττουν ως κάτι εξευτελιστικό. Πρέπει να είσαι εξαιρετικά συνειδητοποιημένος ώστε να δεις τον εαυτό σου και να πεις "Μα καλά, τι κάνω; Χειροκροτάω για μια μπουγάτσα;" Και αν ήταν τέτοιοι άνθρωποι δεν θα πήγαιναν εκεί. Γιατί πλέον, είναι γνωστοί οι κανόνες του παιχνιδιού, και στους παίκτες και στους τηλεθεατές.
— Από που πηγάζει η τεράστια θεαματικότητα που σημειώνει το Survivor;
Ας ξεκινήσουμε από το ότι αυτό το τηλεοπτικό προϊόν απευθύνεται σε πολύ πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπου, γεγονός που εξηγεί την τόσο μεγάλη επιτυχία. Απευθύνεται στο θυμικό του. Επίσης είναι σαφες πως όσοι το παρακολουθούν φανατικά εκδηλώνουν ηδονοβλεπτικού τύπου συμπεριφορές, επιθυμούν να παρακολουθούν τον άλλον σε προσωπικές ή αδύναμες στιγμές. Πιστεύω λοιπόν πως διαφαίνεται και μια κοινωνική παθολογία η οποία αντικατοπτρίζεται στην τεράστια θεαματικότητα που σημειώνεται, ιδίως αν αναφερόμαστε σε ποσοστά τηλεθέασης που αγγίζουν ακόμα και το 70%. Δεν το παρακολουθεί ένα 10% του πληθυσμού, τα νούμερα είναι τεράστια. Αρχίζουν λοιπόν και τίθενται ερωτήματα του τι είναι το φυσιολογικό. Αν οι μισοί άνθρωποι στην Ελλάδα κάθε βράδυ κάθονται και επενδύουν εκεί δύο με τρεις ώρες, τι σημαίνει αυτό; Ότι ο μέσος Έλληνας είναι παθολογικός; Είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Δηλαδή, προφανώς και έχουμε μια προβληματική κοινωνία, αλλιώς δεν μπορείς να πεις ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι παθολογικοί.
— Η έντονη εμπλοκή των τηλεθεατών που εκδηλώνεται κυρίως μέσω του σχολιασμού τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τι φανερώνει;
Νομίζω ότι καλύπτουν καθαρά δικές τους προσωπικές ανάγκες, μέσω ταυτίσεων. Τους επιτρέπει να βγάλουν ενδεχομένως και τα πιο πρωτόγονα στοιχεία του εαυτού τους με έναν τρόπο ασφαλή, πίσω από μια οθόνη, ένα πληκτρολόγιο. Αναφέρομαι κυρίως στα επιθετικά ένστικτα, τα οποία μπορούν να εκτονωθούν με τον τρόπο αυτό. Το λιντσάρισμα των παικτών στα social media επιτρέπει στους τηλεθεατές να διοχετεύσουν την επιθετικότητα τους και νομίζω πως σε μία περίοδο κρίσης αυτό πιθανά να γίνεται ακόμα πιο έντονο. Δεν είναι δυνατόν να εκτονωθούν αλλού και εκτονώνονται στο Survivor ή στο να παίζουν ξύλο στα γήπεδα. Έτσι αποφορτίζεται η επιθετικότητα.
Κάτι άλλο που δεν γνωρίζω, και θα ήταν ενδιαφέρον να ερευνηθεί, είναι το πόσο ερεθιστικά λειτουργεί στους τηλεθεατές όλο αυτό, υποψιάζομαι πως υπάρχει και μεγάλη σεξουαλικότητα σε αυτό το πράγμα. Για παράδειγμα σχόλια του τύπου "είσαι χοντρή", "άσχημη", "ο Χ σε φτύνει" αναδεικνύουν αυτή την ανάγκη εκτόνωσης τόσο επιθετικών, όσο και σεξουαλικών ενστίκτων. Εξάλλου αυτά πολύ συχνά πάνε μαζί και πρέπει να λάβουμε και υπόψη πως σε αυτό το παιχνίδι δεν συμμετέχει ο περιπτεράς, ο μανάβης ή η μοδίστρα μου. Πρόκειται για μοντελα, ηθοποιούς κλπ, επαγγέλματα που συνδέονται έντονα στο μυαλό του κοινού με το σεξουαλικό στοιχείο.
Επίσης ας μην παραγνωρίζουμε το ότι στον σύγχρονο τρόπο ζωής έχει χαθεί η παλιακή έννοια της κοινότητας. Στο παρελθόν στη γειτονιά ο κόσμος ασχολιόταν με το τι κάνει ο ένας κι ο άλλος, γινόταν κουτσομπολιό. Αυτό το πράγμα έχει πάψει σε γενικές γραμμές να υπάρχει. Πλέον το κοινωνικό σχόλιο το βρίσκεις εύκολα κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οπότε ενδεχομένως να ικανοποιούνται και τέτοιες ανάγκες.
Εν τέλει, η κοινωνία σε σπρώχνει σε μία κακή ταύτιση, τέτοιου τύπου εκπομπές έχουν πολύ αρνητικο αντίκτυπο. Μπορεί να εκτονώνουν μεν την επιθετικότητα, την σεξουαλικότητα ή τα ηδονοβλεπτικά ένστικτα αλλά λειτουργούν ως ένα κακό πρότυπο, γιατί παρακολουθώντας ταυτίζεσαι με αυτούς τους ανθρώπους διαρκώς. Ακόμα κι αν το σχόλιο που κάνεις είναι αρνητικό, έχεις μπει στην διαδικασία να ταυτιστείς, να βρεθείς στην θέση του άλλου και εν συνεχεία να απορρίψεις στοιχεία του.
— Αναφερθήκαμε στις έντονα χυδαίες προσωπικές επιθέσεις που δέχονται κάποιοι από τους παίκτες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όταν επιστρέψουν από τον Άγιο Δομήνικο πιστεύετε πως θα μπορέσουν εύκολα να διαχειριστούν αυτή την πλευρά της δημοσιότητας;
Νομίζω πως ναι, θα μπορέσουν να το διαχειριστούν και αυτό το βασίζω στην - πιθανά αυθαίρετη - υπόθεση ότι το να δηλώσει κάποιος συμμετοχή εκεί, εν έτει 2017, σημαίνει πως είναι υποψιασμένος για τους κανόνες του παιχνιδιού. Επίσης αν ο σκοπός σου είναι να γίνεις διάσημος, δεν υπάρχει κακή διαφήμιση. Ξέρουν ότι μπορεί και να τους βρίσουνε, ή να γράφουνε τέτοια στο ίντερνετ. Και γι' αυτό λέω ότι είναι ψυχοπαθητικοί, επειδή ξέρουν ότι έχει δύο όψεις το νόμισμα, ωστόσο δεν φαίνεται να τους ενδιαφέρει ή ανησυχεί η κακή όψη του νομίσματος. Την παραβλέπουν γιατί γι' αυτούς είναι πολύ πιο σημαντική η δημοσιότητα από το το αν θα σπιλωθεί το όνομα τους. Νομίζω ότι αυτό μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, γι' αυτό και δεν θα το μετανιώσουν. Ενδεχομένως να το μετανιώσουν κάποιοι, αλλά πολύ αργότερα, αν στην πορεία της ζωής τους συνειδητοποιήσουν τι έκαναν. Πιστεύω πως όλο αυτό είναι μια συνειδητότατη επιλογή.
Αυτού του τύπου οι προσωπικότητες είναι έντονα άνθρωποι του «εδώ και τώρα». Δεν προβάλλουν πολύ τον εαυτό τους στο μέλλον και γενικότερα απεκδύονται και την ευθύνη. Το τι αντίκτυπος θα υπάρχει απ' όλο αυτό στο παιδί μου σε έναν χρόνο ή αν θα με δούνε στο σούπερ μάρκετ και θα με φτύσουν είναι έξω από τις δικές τους προσλαμβάνουσες. Επίσης μπορεί να έχουν κάποια στοιχεία του λεγόμενου "novelty seeking". Υπάρχουν προσωπικότητες που για να μπορούνε να νιώθουν πραγματικά ζωντανοί πρέπει να έχουνε διαρκώς καινούργια ερεθίσματα. Αυτό που λένε κοινώς οι άνθρωποι "χρειάζομαι αδρεναλίνη".
— Λέγεται πως η παραγωγή έχει ήδη κατακλυστεί από χιλιάδες δηλώσεις συμμετοχής για το επόμενο Survivor. Πως θα το σχολιάζατε αυτό;
Είναι απίστευτο μεν, αλλά πρόκειται σαφώς για κοινωνική παθολογία που ευοδώνει την ατομική ψυχοπαθολογία. Μου θυμίζει εκείνο που είχε πει κι ο Άντυ Γουόρχωλ για τα 15 λεπτά δημοσιότητας. Αυτές πια είναι οι αξίες, το να είσαι διάσημος, πλούσιος, ωραίος, καλύτερος από τον άλλον και ανταγωνιστικός. Κάποιες παράμετροι που συντελούν σε αυτό είναι ότι έχει επικρατήσει ένα σύστημα κοινωνικο-οικονομικό, το νεοφιλελεύθερο μοντέλο, όπου ο βασικός πυρήνας είναι το άτομο, η επιτυχία του και η προσωπική του ευτυχία, με αποτέλεσμα η συλλογικότητα, η αλληλεγγύη ή άλλες κοινωνικά πιο συνεκτικές ιδιότητες να περάσουν σε δεύτερη μοίρα. Η πολύ λαϊκή ρήση "ό,τι φάμε, ό,τι πιούμε κι ό,τι αρπάξει ο κώλος μας" έχει αρχίσει και γίνεται η κυρίαρχη φιλοσοφία.
