Το Dark Matter είναι ένα sci-art project που φέρνει κοντά δύο διαφορετικούς κόσμους - της επιστήμης του CERN και της μουσικής. Σε μία πρόσφατη ομιλία τους στο TEDxAUEB, o Kωνσταντίνος Βασιλάκος και ο Άγγελος Αλεξόπουλος, παρουσίασαν ένα μικρό δείγμα αυτού του "πειράματος".
Ο Κωνσταντίνος Βασιλάκος είναι ερευνητής και συνθέτης ηλεκτροακουστικής μουσικής. Η έρευνα του επικεντρώνεται στον αυτοσχεδιασμό με υπολογιστές και συγκεκριμένα στην διαδραστικότητα μέσω διεπαφών (controllers) και το live coding.
Αρχικά σπούδασε μουσική τεχνολογία και στη συνέχεια ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στην σύνθεση ηλεκτροακουστικής μουσικής και live electronics στο Πανεπιστήμιο Τεχνών της Ουτρέχτης, στην Ολλανδία. To 2016 ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στην σύνθεση στο Keele της Μεγάλης Βρετανίας με υποτροφία από το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Επιστημών του ίδιου πανεπιστημίου. Έργα του συμπεριλαμβάνουν συνθέσεις για διαδραστικά περιβάλλοντα με τη χρήση διεπαφών (hardware controllers), οπτικοακουστικά έργα και συνθέσεις που βασίζονται στο live coding. Είναι μέλος του BEER ensemble, μιας ομάδας που ερευνά το live coding και την εκτέλεση μέσω δικτύων. Η ομάδα δημιουργήθηκε το 2012 και έχει βάση το μουσικό τμήμα του Πανεπιστημίου του Birmingham της Μεγάλης Βρετανίας.
Ο Άγγελος Αλεξόπουλος σπούδασε στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών τoυ Οικονομικού Πανεπιστημίου της
Αθήνας. Συνέχισε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη Διοίκηση Ανθρώπινων Πόρων στο Cardiff University. Το 2008 ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στην Οργανωσιακή Συμπεριφορά στο Dublin City University όπου και εργάστηκε ως μεταδιδακτορικός ερευνητής έως το 2010. Ήταν εκείνη την περίοδο που επισκέφτηκε για πρώτη φορά το CERN για να μελετήσει τη δομή και οργάνωση μεγάλων ερευνητικών συνεργασιών και συγκεκριμένα το πείραμα ATLAS στο Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων. Το 2012 ξεκίνησε να εργάζεται στο Education & Outreach Group του CERN, υλοποιώντας εκπαιδευτικές δράσεις διεθνώς, κυρίως στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Από το 2015, ο Άγγελος είναι μέλος της ομάδας εκπαίδευσης και επικοινωνίας του πειράματος CMS στο CERN όπου σχεδιάζει και υλοποιεί καινοτόμες δράσεις που έχουν ως στόχο να εμφυσήσουν στη νέα γενιά το ενδιαφέρον, τον ενθουσιασμό και την αγάπη για την επιστήμη. Μία από αυτές τις δράσεις είναι το πρόγραμμα art@CMS, το οποίο χρησιμοποιεί την τέχνη σαν καταλύτη επιστημονικής έμπνευσης, διαλόγου και δημιουργικότητας.
Όπως το CERN ερευνά μεγάλα φυσικά ερωτήματα και προσπαθεί να ρίξει φως σε τεράστια ζητήματα, σαν αυτό της σκοτεινής ύλης, έτσι και εμείς στο ensemble επιζητούμε να ρίξουμε φως σε ένα παράλληλα μεγάλο ζήτημα που προκύπτει από την έρευνα στο CERN, πώς μπορούν δηλαδή να χρησιμοποιηθούν πειραματικά στοιχεία όπως αυτά στην τέχνη.
Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
—Κύριε Βασιλάκο, μπορείτε ως καλλιτέχνης να μας μιλήσετε λίγο για το πρότζεκτ Dark Matter;
Σαν μουσικός αναζητώ και χρησιμοποιώ πολλές φορές στοιχεία τα οποία δεν παράχθηκαν αρχικά για μουσική χρήση αλλά μπορούν να μετατραπούν σε ηχητική πληροφορία. Ένα τέτοιο πρότζεκτ είναι και το Dark Matter, το οποίο χρησιμοποιεί πειραματικά δεδομένα από τον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων στο CERN. Το Dark Matter ξεκίνησε σαν μια ιδέα ηχοποίησης δεδομένων σε πραγματικό χρόνο σε συνεργασία με το art@CMS του πειράματος CMS στο CERN και του Birmingham Ensemble for Electroacoustic Research, γνωστό και ως BEER ensemble. Το ensemble χρησιμοποιεί τα δεδομένα του Μεγάλου Επιταχυντή Αδρονίων στο CERN, τα οποία αποτελούν τη βάση για αυτοσχεδιασμό.
Για μένα σαν εκτελεστή είναι σημαντικό να μπορώ να επικοινωνώ και να ακολουθώ ή ακόμα και να επηρεάζω τα άλλα μέλη του group την ώρα που παίζω, το οποίο δεν είναι και τόσο καινούριο για τη μουσική, π.χ. όπως στη jazz μουσική. Είναι όμως αρκετά ενδιαφέρων ο τρόπος που γίνεται μέσα σε ένα «laptop ensemble». Χρησιμοποιώντας μια τεχνική που λέγεται «live coding» μπορώ να δω με κάθε λεπτομέρεια τι κάνει ο άλλος εκτελεστής κατά τη διάρκεια του live και να επηρεάσω με μεγάλη ακρίβεια τη μουσική δυναμικά. Το «live-coding» είναι μια τεχνική αυτοσχεδιασμού μουσικής με υπολογιστές, η οποία επιτρέπει στον εκτελεστή να δημιουργεί προγράμματα που συνθέτουν ήχο ζωντανά, καθώς και να τα τροποποιεί σε πραγματικό χρόνο επηρεάζοντας έτσι τον ήχο και τη μουσική έκβαση.
Όπως το CERN ερευνά μεγάλα φυσικά ερωτήματα και προσπαθεί να ρίξει φως σε τεράστια ζητήματα, σαν αυτό της σκοτεινής ύλης, έτσι και εμείς στο ensemble επιζητούμε να ρίξουμε φως σε ένα παράλληλα μεγάλο ζήτημα που προκύπτει από την έρευνα στο CERN, πώς μπορούν δηλαδή να χρησιμοποιηθούν πειραματικά στοιχεία όπως αυτά στην τέχνη.
—Εσείς κύριε Αλεξόπουλε, πώς θα περιγράφατε το πρότζεκτ;
Μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει συνολικά το πεδίο της Σωματιδιακής Φυσικής και ειδικότερα το επιστημονικό έργο που παράγεται στο CERN, είναι η σύνδεση της βασικής έρευνάς του με την κοινωνία. Το δυσκολότερο ίσως ερώτημα που μου τίθεται από μικρούς και μεγάλους είναι «καταπληκτικά όλα αυτά, αλλά σε τι θα μας βοηθήσει η ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs;». Αυτό που συχνά απαντώ είναι πως το σωματίδιο αυτό καθ’ εαυτό μάλλον δεν θα μας βοηθήσει άμεσα σε κάτι. Αλλά η τεχνολογία και η τεχνογνωσία που αναπτύχθηκαν για να μπορέσουν οι επιστήμονες του CERN να το ανακαλύψουν, έχουν ήδη πολλαπλές εφαρμογές στη ζωή μας, συνεισφέροντας π.χ. στην καλύτερη διάγνωση και καταπολέμηση διαφόρων μορφών καρκίνου. Εκτός από αυτό, είναι σημαντικό, νομίζω, να γνωρίζουμε πως δεν συναντάς συχνά πολλά μέρη στον κόσμο όπου χιλιάδες άνθρωποι συνεργάζονται καθημερινά για να καταλάβουν καλύτερα πώς λειτουργεί το Σύμπαν μας, αφήνοντας στην άκρη διαφορές εθνικότητας, φυλής, πίστης και ιδεολογίας. Για να γίνει αυτό απαιτούνται, εκτός της σκληρής δουλειάς, ανοικτότητα και δημιουργικότητα. Και όπως έχει πει ο Sir Ken Robinson, δημιουργικότητα είναι η διαδικασία της εφαρμοσμένης φαντασίας. Μέσω αυτής ακριβώς της διαδικασίας, πιστεύω, εξελίσσεται και η επιστήμη, με αλλαγές άλλοτε μικρές και άλλοτε μεγαλύτερες.
Ανοικτότητα και δημιουργικότητα είναι, λοπόν, δύο λέξεις κλειδιά του προγράμματος art@CMS. Τί εννοώ; Πρόσφατα, στο πλαίσιο του CERN Open Data, το πείραμα CMS «απελευθέρωσε» έναν τεράστιο όγκο (300ΤΒ) πειραματικών δεδομένων από το LHC, τα οποία είναι προσβάσιμα στον καθένα. Σκοπός αυτής της κίνησης είναι να δημιουργήσει γέφυρες επικοινωνίας, συνεργασίας και εκπαίδευσης με την κοινωνία. Στην ουσία, το CERN Open Data παρέχει στους πολίτες όλου του κόσμου τα υλικά και τα εργαλεία για να δουλέψουν, να πειραματιστούν και, γιατί όχι, να συνεισφέρουν στην παγκόσμια επιστημονική προσπάθεια. Αυτό το «άνοιγμα» είναι ταυτόχρονα και ένα κάλεσμα σε δημιουργικές ομάδες και καλλιτεχνικές κοινότητες, οι οποίες μπορεί φαινομενικά να μην έχουν κάτι κοινό με τους επιστήμονες αλλά στην πραγματικότητα είναι οι grass-roots σύμμαχοί τους στην προσπάθεια επικοινωνίας της δουλειάς τους και της σύνδεσης της έρευνάς τους με την κοινωνία.
Το πείραμα CMS έχει ένα ευρύ ερευνητικό πρόγραμμα φυσικής που περιλαμβάνει τη μελέτη του Καθιερωμένου Προτύπου, την αναζήτηση επιπλέον διαστάσεων καθώς και σωματιδίων που θα μπορούσαν να αποτελούν τη λεγόμενη σκοτεινή ύλη. Τον Ιούλιο του 2012, το πείραμα CMS μαζί με το δίδυμο πείραμα ATLAS ανάκαλυψαν το μποζόνιο Higgs.
Η επιστημονική πληροφορία που εμπεριέχεται στην έρευνα των σωματιδιακών φυσικών, ξέρετε, δεν είναι εύκολα επικοινωνήσιμη, όπως αυτή π.χ. των ερευνητών της NASA. Η οπτικοποίηση και κατανόηση του μη ορατού μικρόκοσμου από τους αρχαιολόγους του Σύμπαντος, όπως συνηθίζω να αποκαλώ τους πειραματικούς φυσικούς του CERN, δεν παύει όμως να είναι μία συναρπαστική υπόθεση. Στην περίπτωση, λοιπόν, του Κωνσταντίνου Βασιλάκου και του ΒΕΕR ensemble, νιώθουμε ευγνώμονες που ένα καινοτόμο σχήμα από τον χώρο της πειραματικής μουσικής, μάς δίνει τη δυνατότητα να επικοινωνηθεί η επιστημονική πληροφορία που παράγεται στο πείραμα CMS του CERN με τη χρήση καλά μελετημένων οπτικοακουστικών σεναρίων. Το Dark Matter στην ουσία μεταμορφώνει τον ασύλληπτα τεράστιο και για τους περισσότερους «ακαταλαβίστικο» όγκο πειραματικών δεδομένων που απλόχερα μας προσφέρει η Φύση σε κάτι προσβάσιμο, όμορφο και ολίγον δραματικό. Σε κάτι που τελικά μπορεί να προσελκύσει ένα διαφορετικό κοινό, το οποίο συνηθίζει να «κινείται» έξω από τους επιστημονικούς κύκλους.
—Κύριε Αλεξόπουλε, θα μπορούσατε να μας εξηγήσετε τι αρκιβώς είναι το πείραμα CMS;
To Compact Muon Solenoid (CMS) είναι ένας ανιχνευτής στοιχειωδών σωματιδίων, ο οποίος είναι βυθισμένος 100 μέτρα κάτω απο τη γη στο γαλλικό κομμάτι του Μεγάλου Αδρονικού Επιταχυντή (LHC). To CMS μπορεί να παρομοιαστεί με ένα γιγαντίαιο κυλινδρικό κρεμμύδι, μήκους 21 μέτρων, πλάτους και ύψους 15 μέτρων, ενώ ζυγίζει 14 χιλιάδες τόνους, δηλαδή περίπου δύο φορές το βάρος του πύργου του Άιφελ. Ο ανιχνευτής είναι κατασκευασμένος γύρω από έναν τεράστιο σωληνοειδές μαγνήτη που δημιουργεί ένα πεδίο 4 tesla, περίπου 100 χιλιάδες φορές του μαγνητικού πεδίου της γης. Έχοντας σχεδιαστεί με σκοπό την παρατήρηση νέων φαινομένων φυσικής, το CMS στην ουσία λειτουργεί ως μία φωτογραφική κάμερα που λαμβάνει τρισδιάστατες φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης από τις συγκρούσεις δισεκατομμυρίων πρωτονίων στο κέντρο του ανιχνευτή με συχνότητα έως και 40 εκατομμύρια φορές το δευτερόλεπτο. Αν και τα περισσότερα από τα σωματίδια που παράγονται στις συγκρούσεις είναι «ασταθή», μετατρέπονται αμέσως σε σταθερά σωματίδια που μπορούν να ανιχνευθούν από το CMS. Με τον προσδιορισμό (σχεδόν) όλα των σταθερών σωματιδίων που παράγονται σε κάθε σύγκρουση, μετρώντας την ορμή και τις ενέργειές τους, και στη συνέχεια, συναρμολογώντας τα στοιχεία όλων αυτών των σωματιδίων – σαν να βάζουμε μαζί τα κομμάτια ενός παζλ – ο ανιχνευτής μπορεί να αναδημιουργήσει μια "εικόνα" της σύγκρουσης για περαιτέρω ανάλυση από τους πειραματικούς φυσικούς.
Το πείραμα CMS έχει ένα ευρύ ερευνητικό πρόγραμμα φυσικής που περιλαμβάνει τη μελέτη του Καθιερωμένου Προτύπου, την αναζήτηση επιπλέον διαστάσεων καθώς και σωματιδίων που θα μπορούσαν να αποτελούν τη λεγόμενη σκοτεινή ύλη. Τον Ιούλιο του 2012, το πείραμα CMS μαζί με το δίδυμο πείραμα ATLAS ανάκαλυψαν το μποζόνιο Higgs. Ένα χρόνο αργότερα, το βράβειο Νόμπελ Φυσικής απονεμήθηκε στον Βρετανό θεωρητικό φυσικό Peter W. Higgs και στον Βέλγο συνάδελφό του, François Εnglert, οι οποίοι σχεδόν μίσο αιώνα πριν ανακάλυψαν θεωρητικά το μηχανισμό που συμβάλλει στην κατανόηση της προέλευσης της μάζας των στοιχειωδών σωματιδίων, όπως επιβεβαιώθηκε από την ανακάλυψη του προβλεπόμενου μποζονίου Higgs από τα δύο πειράματα του LHC.
—Αλήθεια, πώς είναι η ζωή (και η δουλειά) στο CERN;
Οι κεντρικές εγκατάστασεις του CERN, που βρίσκονται λίγο έξω από τη Γενεύη, δεν διαφέρουν πολύ από ένα μεγάλο πανεπιστημιακό campus, με λιγότερα όμως αμφιθέατρα και πολύ περισσότερους πειραματικούς χώρους. Το CERN είναι ένα non-stop εργαστήριο με εκατοντάδες διαφορετικές ομάδες και υπο-ομάδες στις οποίες συμμετέχουν οι χιλιάδες ερευνητές, μηχανικοί, τεχνικοί κ.α. από κυριολεκτικά όλο τον κόσμο, οι οποίοι κάνουν χρήση των πειραματικών εγκαταστάσεων σε μόνιμη ή περιοδική βάση. Ειδικά το καλοκαίρι, το εργαστήριο γεμίζει από νέους φοιτητές που συμμετέχουν σε summer schools που έχουν διάρκεια έως 3 μήνες.
Παρ’ όλο που όλοι μας δουλεύουμε πολύ (δεν υπάρχει για πολλούς από εμάς «ωράριο» με την κλασική έννοια), δεν έχω ακούσει κάποιον/α να παραπονιέται για φόρτο εργασίας. Αυτό συμβαίνει διότι (οι περισσότεροι από εμάς να υποθέσω) βρίσκουμε τη δουλειά μας εγγενώς ενδιαφέρουσα. Επίσης το CERN έχει αρκετά clubs ποικίλων ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων (yoga, ski, κ.α.). Έχει ακόμα και στούντιο στο οποίο κάνουν πρόβα διάφορα ερασιτεχνικά συγκρότηματα. Το αγαπήμενο μου συγκρότημα είναι οι The Ζοrba Freaks, όπου άτυπα έχω ανακηρυχθεί σε μάνατζερ τους.
—Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα που μάθατε εκεί μέχρι στιγμής;
Επιτρέψτε μου να αναφέρω τρία πράγματα. Δεν θα ξεχάσω την πρώτη φορά που παρακολούθησα μία διάλεξη από τον θεωρητικό φυσικό John Ellis σε φοιτητές. Η διάλεξη ξεκίνησε με μια φωτογραφία του ζωγραφικού πίνακα του Paul Gaugin, με τον John Ellis να λέει πως ο τίτλος του πίνακα είναι ακριβώς τα τρία ίδια ερωτήματα που απασχολούν τους επιστήμονες στο CERN.
Τόσο εμπνευστικό, που πλέον το χρησιμοποιώ και στις δικές μου ομιλίες. Ένα δεύτερο πράγμα που έμαθα είναι πως έχεις δικαίωμα, ή καλύτερα υποχρέωση, να λες «δεν το γνωρίζω» όταν πράγματι δεν γνωρίζεις κάτι. Και το τρίτο, είναι η ατάκα «keep on butting» του μέντορά μου Mick Storr, όταν του παραπονιέμαι για τις αποτυχίες που αντιμετωπίζω στη δουλειά.
—Πόσο ενημερωμένοι είναι οι Έλληνες για τη δουλειά που γίνεται εκεί;
Η πιο πρόσφατη εμπειρία που είχα στο πλαίσιο του τελευταίου Athens Science Festival στο οποίο συμμετείχαμε με το art@CMS, δείχνει πως πολλά νέα παιδιά όχι μόνο γνωρίζουν αλλά και ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για το τί συμβαίνει στο CERN. Αυτό, όμως, όπως περιγράφω παρακάτω μάλλον δεν είναι τυχαίο.
Το CERN είναι ένα ζωντανό κύτταρο εκπαίδευσης, τόσο για νέους φοιτητές που παίρνουν μέρος σε καλοκαιρινά σχολεία και ειδικά προγράμματα πρακτικής άσκησης, όσο και για περισσότερους από 1200 καθηγητές σχολείων από όλο τον κόσμο που παίρνουν μέρος σε εκπαιδευτικά σεμινάρια στις εγκαταστάσεις του οργανισμού. Κάθε χρόνο, περισσότεροι από εκατό έλληνες εκπαιδευτικοί, δηλαδή περίπου 7% του συνόλου των καθγητών, συμμετέχουν σε αυτά τα προγράμματα. Αν λάβουμε υπόψη το πληθυσμιακό κριτήριο, η Ελλάδα κατατάσσεται πολύ ψηλά στη λιστά των συμμετεχόντων χωρών. Αυτοί οι εκπαιδευτικοί, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, λειτουργούν ως πρεσβευτές της επιστήμης και πολλαπλασιαστικοί παράγοντες. Το ξέρετε ότι κατά τη διάρκεια της καριέρας του, ένας μέσος εκπαιδευτικός μπορεί να επιδράσει σε 3000 μαθητές; Έχουμε πολλά παραδείγματα τέτοιων πρεσβευτών που έχουν κάνει εξαιρετική δουλειά πίσω στη σχολική τους τάξη και θα ήθελα να τους ευχαριστήσω θερμά για το έργο τους. Ελικρινά, τους αξίζουν συγχαρητήρια!
Επίσης, το CERN ανοίγει τις πύλες του σε περισσότερους από εκατό χιλιάδες επισκέπτες, οι μισοί περίπου από τους οποίους είναι μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων. Τα τελευταία χρόνια, και κόντρα στην οικονομική κρίση, έχουμε παρατηρήσει συνεχή αύξηση ελληνικών σχολείων που επισκέπτονται το CERN. Το προηγούμενο σχολικό έτος σπάσαμε το φράγμα των 4000 μαθητών. Επίσης χιλιάδες μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων της χώρας, που δεν μπορούν να επισκεφθούν το CERN, έχουν πάρει μέρος σε διαδικτυακές συνδέσεις με το CERN. Εδώ θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους Έλληνες ερευνητές, νεότερους και μεγαλύτερους, που δουλεύουν στο CERN, χωρίς τους οποίους θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν αυτές οι δράσεις.
Όλα τα παραπάνω είναι, βέβαια, προϊόν συστηματικής δουλειά των τελευταίων χρόνων σε στενή συνεργασία με εθνικούς και τοπικούς εκπαιδευτικούς φορείς, πανεπιστήμια και οργανισμούς. Χαρακτηριστικά να αναφέρω την εξαιρετική δουλειά που γίνεται από το Πανεπιστήμιο της Αθήνας και την ομάδα της κ. Χριστίνας Κουρκουμέλη, το ΕΜΠ και τους καθηγητές κ. Ευάγγελο Γαζή και κ. Νίκο Τράκα, τον Δημόκριτο και τον καθηγητή κ. Γιώργο Φανουράκη, καθώς και τις ερευνητικές ομάδες όλων των ελληνικών πανεπιστημίων που συμμετέχουν στα πειράματα του CERN. Επίσης είναι σημαντική η συμβολή του τμήματος Έρευνας & Ανάπτυξης της Ελληνογερμανικής Αγωγής καθώς και της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών στη συλλογική προσπάθεια.
—Kύριε Αλεξόπουλε, αν μπορούσατε να ταξιδέψετε οπουδήποτε στο σύμπαν, πού θα πηγαίνατε και γιατί;
Πιθανότατα θα πήγαινα παρέα με τον Κωνσταντίνο και φυσικά με ώτο-στοπ στον θρυλικό πλανήτη Mαγραθέα για να βρούμε την απάντηση στην ερώτηση για τη ζωή, το σύμπαν και... τι θα έχουμε για δείπνο αύριο.
