Toν Iούνιο του 2001, όταν ακόμα το Usenet ήταν ένα από τα πιο ενεργά κομμάτια εκείνου που σήμερα εννοούμε ως «κοινωνικά δίκτυα» στο Internet, έφτασε ένα μήνυμα στην ομάδα rec.arts.tv.interactive που είχε τίτλο, «Δεν είστε ο πελάτης, είστε το προϊόν». Στο σώμα του μηνύματος, ο αποστολέας Tom Johnson έγραφε χαρακτηριστικά ότι «ο λόγος για τον οποίο τα νεότερα δημογραφικά στοιχεία είναι το πιο απαραίτητο προϊόν των τηλεοπτικών δικτύων δεν είναι ότι κρύβουν πολλά χρήματα. Είναι επειδή τα νεότερα αυτά στοιχεία είναι απολύτως ευαίσθητα στη διαφήμιση».
Αρκετά χρόνια αργότερα, το 2010 το MetaFilter δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με το Digg (εκεί όπου όλοι μιλούν για όλα όσα συμβαίνουν στο Internet) και ένας σχολιαστής με το όνομα blue_beetle έκανε μια επιμελή παρατήρηση στο άρθρο του MeFi: «Εάν δεν πληρώνετε για αυτό, δεν είστε ο πελάτης. Είστε το προϊόν που πωλείται». Aπό τότε η φράση, άρχισε να ρολάρει στα μηνύματα, στα σχόλια, στις σκέψεις των ανθρώπων, έγινε ένα σύνηθες ρητό του σύγχρονου κυβερνοχώρου.
Η πιο μοντέρνα παραλλαγή αυτής της φράσης είναι αυτή που όλοι ξέρουμε ότι σήμερα επικεντρώνεται στο μεγαλύτερο κοινωνικό δίκτυο: «Δεν είστε ο χρήστης του Facebook, είστε το προϊόν του».
Αρχιτεκτονικό πορνό, διατροφικό πορνό, ταξιδιωτικό πορνό, συννεφιασμένο πορνό, τρομοκρατικό πορνό, θανατηφόρο πορνό, ή πραγματικό, όπως το πορνό της καθημερινότητας. Το πορνό τραβάει πάντα την προσοχή. Και σήμερα, η προσοχή είναι αυτό που πουλάει.
Το Facebook, το Instagram, το Twitter, το Snapchat και η λοιπή ψηφιακή συμμορία, παρέχουν ως γνωστόν ψηφιακά προϊόντα, και ενώ όλα είναι ελεύθερα στη χρήση τους, οι υπάλληλοι τους κάπως πρέπει να ζήσουν κι αυτοί. Για να κερδίσουν χρήματα, οι εταιρείες πωλούν τα δεδομένα που συγκεντρώνουν από εμάς, τους χρήστες τους, σε διαφημιζόμενους και άλλα τρίτα μέρη. Αυτό το έχουμε καταλάβει, πλέον, όλοι.
Αυτή η τάση γέννησε μια νέα οικονομία - την «Οικονομία της Προσοχής», η οποία είναι ουσιαστικά μια κούρσα που τερματίζει στις πιο βαθιές σκέψεις, όνειρα, ιδέες και λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Δεν είναι κρυφό άλλωστε, ότι οι τεχνολογικές εταιρείες προσλαμβάνουν ομάδες νευρο-επιστημόνων για να «χακάρουν» τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου και να χτίσουν «ντοπαμινούχες» υπηρεσίες, με σκοπό να μας κρατήσουν όλους γαντζωμένους στις οθόνες.
Ναι, λίγο πολύ, αυτά είναι όλα γνωστά. Το υποστηρίζουν αμέτρητες μελέτες και βιβλία. Ο σύγχρονος άνθρωπος περνάει πάνω από 4 ώρες στο κινητό του κατά μέσο όρο κάθε μέρα. Τα νούμερα μπορεί να αποκλίνουν. Διαφορετικές μελέτες παρουσιάζουν διαφορετικούς αριθμούς, οι οποίοι, όμως αποκαλύπτουν ένα κοινό μυστικό: ο σύγχρονος χρήστης ενός κινητού τσεκάρει την οθόνη του από 80 έως και 150 φορές την ημέρα. Παρομοίως, λαμβάνουμε μεταξύ 50 και 100 γνωστοποιήσεις σε καθημερινή βάση. Και εάν τα νούμερα είναι δύσκολο να καθοριστούν με ακρίβεια, ακόμη και το κατώτατο όριο δείχνει ότι το παρακάνουμε.
Κάπως έτσι έχει διαμορφωθεί ένας μέρος της ζωής των ανθρώπων σήμερα: ένα ατελείωτο ρεύμα πληροφορίας, μηνυμάτων, σχολίων και σκουπιδιών, που περνάει μέσα από τα μάτια μας για να καταλήξει στα βάθη του μυαλού μας με την ταχύτητα μιας οθόνης αφής.
Η επίδραση των κοινωνικών δικτύων δεν είναι μόνο κοινωνική, είναι και σωματική και ψυχική. Το πρόσφατο παράδειγμα του Facebook δείχνει ότι εκτός από την στάσιμη παραγωγικότητα και τη συγκέντρωση μπορεί να έχει τρομερά αρνητικές επιπτώσεις και στη δημοκρατία. Με το ατέρμονο σκρολάρισμα κάθε είδους παραπλανητικών βίντεο ή πολιτικών αστείων μιμιδίων, το αλγοριθμικό σύστημά του φάνηκε ενίσχυσε τις προκαταλήψεις αντί να μεταδώσει αντικειμενική γνώση και σοφία.
Αλλά γιατί έχουμε φτάσει σήμερα στο σημείο να κατηγορούμε τα κοινωνικά δίκτυα (και όχι μόνο το Facebook) τη στιγμή που πριν από μερικά χρόνια όλοι σταματήσαμε σε κάποια ροή, με μάτια ορθάνοιχτα και πεσμένο σαγόνι, για να δούμε την αποκάλυψη των οπισθίων της Κιμ Καρντάσιαν στο Facebook, το Instagram, το Twitter, το Snapchat;
To όνομα αυτό, το οποίο χρησιμοποιείται μόνο ως παράδειγμα, έχει φτάσει σήμερα να αντιπροσωπεύει σχεδόν ότι σιχαινόμαστε για την εποχή των κοινωνικών δικτύων: το μέγεθος του άχρηστου περιεχομένου που μισούμε να κοιτάζουμε, αλλά για κάποιον λόγο δεν μπορούμε να πάρουμε το βλέμμα μας από πάνω του. Και επειδή, απ' ότι φαίνεται, κανένας δεν έχει τον αυτοέλεγχο για να κοιτάξει πιο μακριά από την ψηφιακή άχρηστη πληροφορία, το μέγεθος της διογκώνεται, σαν λυσσασμένη πυρκαγιά σε δάσος που αποτεφρώνει τα πάντα στο πέρασμά της.
Υπάρχουν τρεις βασικές κοινές καταγγελίες εναντίον των κοινωνικών δικτύων: πρώτον, μας κάνουν τρομακτικούς νάρκισσους και ρηχούς, δεύτερον, τσακίζουν την ικανότητά μας να διατηρούμε ουσιαστικές σχέσεις και, ως εκ τούτου, μας μετατρέπουν σε μοναχικά πλάσματα, και τρίτον, παρεμβαίνουν στην ικανότητά μας να ξεχωρίζουμε τι είναι σημαντικό στη ζωή μας, σκαλίζοντας όλη μέρα ένα λάκκο με τα πιο ενδιαφέροντα σκουπίδια του πλανήτη.
Κανένας από τους παραπάνω ισχυρισμούς δεν είναι απόλυτα ακριβής. Τα κοινωνικά μέσα δεν υποχρεώνουν κανέναν να γίνει πιο νάρκισσος, απλά δίνουν στους αληθινούς νάρκισσους περισσότερες ευκαιρίες να επιδοθούν στον ναρκισσισμό τους, εκτεθειμένοι σε ένα τεράστια ευρύ κοινό.
Δεν παρεμβαίνουν στο πόσο κοντά αισθανόμαστε τους άλλους δίπλα μας, επεκτείνουν απλώς ένα δίκτυο περιστασιακών γνωριμιών και αυξάνουν την ποσότητα άλλων περιστασιακών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Και τέλος, ενώ η τεχνολογία διαθέτει σήμερα περισσότερες ευκαιρίες για να τραβήξει την προσοχή μας, παρουσιάζει επίσης και ένα σοβαρό εργαλείο μετάδοσης πληροφοριών, που ο καθένας μας σήμερα θα έπρεπε να μάθει καλά πώς να το χειριστεί, πριν το πιάσει στα χέρια του.
Ο ισχυρισμός ότι «το Facebook μας έχει καταστρέψει» είναι μεγάλη κουβέντα. Πιθανότατα, φταίει το άγχος που φέρνει μαζί της κάθε νέα τεχνολογία και ο αλγόριθμός δεν είναι κάτι εύκολο για να το καταλάβει κανείς, παρά μόνο εκείνος που γράφει τον κώδικά του. Κάπως, έτσι, όταν εφευρέθηκαν το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, όλοι πίστευαν ότι εγκέφαλος τους θα γίνει πουρές.
Όταν εξαπλώθηκε ο Τύπος, οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι γρήγορες «ειδήσεις» θα καταστρέψουν την ικανότητά μας να μιλάμε εύγλωττα. Σήμερα, το επιχείρημα (και οι καταγγελίες) ότι η τεχνολογία καταστρέφει τα μυαλά των παιδιών είναι τόσο «παλιά νέα» όσο και η ίδια η τεχνολογία.
Η σύγχρονη τεχνολογία δεν αλλάζει εμάς τους ίδιους. Αλλάζει την κοινωνία. Το ένα σημαίνει το πώς είμαστε και το άλλο πώς αντιδρούμε στον κόσμο γύρω μας. Και η εποχή των κοινωνικών δικτύων έχει αλλάξει την οικονομία της καθημερινής μας ζωής. Την έχει αλλάξει βαθιά, με τρόπους που οι περισσότεροι από εμάς πιθανότατα δεν παρατηρούμε. Και όλως περιέργως, κάποιοι άνθρωποι σαν την Κιμ Καρντάσιαν μπορούν να επωφελούνται από αυτό.
Στην τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα υπήρχε περισσότερη παραγωγή νέων αγαθών απ' ότι ένας άνθρωπος θα χρειαζόταν ποτέ ή θα μπορούσε να αγοράσει, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η κοινωνία διψούσε για γνώση. Και το Internet την έδωσε απλόχερα. Εάν ήθελες να μάθεις την απάντηση σε οποιαδήποτε περίεργη ερώτηση περνούσε από το μυαλό σου, το Answers.com είχε ειδικούς γραφιάδες που έδιναν ακριβείς απαντήσεις σε όλα τα θέματα. Εάν ήθελες να μάθεις για ένα νέο προϊόν είχες 500 κριτικές στο Amazon.com μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Εάν ήθελες να μάθεις όλους τους ηθοποιούς με τους οποίους έχει παίξει μαζί ο Μπρατ Πιτ, το έβρισκες κι αυτό με ένα – δύο κλικ στον υπολογιστή. Αλλά, λίγα χρόνια αργότερα, κάποιες νέες συσκευές μπήκαν στη ζωή μας και πραγματικά, την έκαναν άνω κάτω.
Από τη στιγμή που το διαδίκτυο ζευγάρωσε με ένα έξυπνο κινητό αυτό το πλεόνασμα πληροφοριών απαιτούσε κάτι άλλο: την προσοχή μας. Ναι, ήταν καταπληκτικό κάποτε το συναίσθημα όταν έβλεπες ένα πορτρέτο σου να ανεβαίνει στο διαδίκτυο από το κινητό σου, αλλά σήμερα, όλο αυτό έχει γίνει κάτι άλλο, το οποίο σε βάζει να περιμένεις σε μια ουρά εκατομμυρίων χρηστών για να δεις τι απήχηση έχουν οι φωτογραφικές σου επιδόσεις.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο σήμερα βομβαρδιζόμαστε με περισσότερα από 1.000 διαφημιστικά μηνύματα την ημέρα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι διαφημίσεις γίνονται όλο και ανόητες, γιατί δεν έχουν τίποτα άλλο πια να πουν για τα προϊόντα, απλά ικετεύουν την προσοχή μας.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα κοινωνικά μέσα καλύπτονται με γελοία πρωτοσέλιδα άρθρων όπως «Νόμιζα ότι θα πεθάνω, αλλά δεν θα το πιστέψετε πώς αυτή η πολική αρκούδα έσωσε τη ζωή μου» που όταν κάνεις κλικ, μια σειρά από ηλίθια κινούμενα GIFάκια σε στέλνουν σε ένα βίντεο του YouTube, το οποίο, βέβαια, δεν έχει καμία σχέση με πολικές αρκούδες, απλά θέλει να κάτι να πουλήσει.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η πολιτική αφορά όλο και λιγότερο τις πραγματικές πολιτικές εξελίξεις και περισσότερο δραματικές δράσεις (και τίτλους) που αποσκοπούν να προσελκύσουν θετική ή αρνητική προσοχή σε διάφορες οργανώσεις, κινήματα, παράγοντες και πολιτικά κόμματα.
Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα πάντα γίνονται μια έκδοση του μαλακού πορνό: από τα μουσικά βίντεο, τις διαφημίσεις, τις ταινίες μέχρι, φυσικά, τα τηλεοπτικά ριάλιτι. Και όταν δεν πρόκειται για μαλακό πορνό, είναι κάποιο άλλου είδους πορνό: αρχιτεκτονικό πορνό, διατροφικό πορνό, ταξιδιωτικό πορνό, συννεφιασμένο πορνό, τρομοκρατικό πορνό, θανατηφόρο πορνό, ή πραγματικό, όπως το πορνό της καθημερινότητας. Το πορνό τραβάει πάντα την προσοχή. Και σήμερα, η προσοχή είναι αυτό που πουλάει.
To θλιβερό με την προσοχή μας στραμμένη σε μια οθόνη, και φυσικά με την κάθε είδους έκθεση που αναζητούμε μέσα από αυτή, είναι ότι δεν μπορεί να μας ταΐσει, εκτός κι εάν κάποιοι από εσάς έχετε έναν πραγματικά τεράστιο όγκο δεδομένων στις τράπεζες των κοινωνικών δικτύων.
Είναι γεγονός, ότι στο YouTube, μόνο το 3% των δημιουργών περιεχομένου κερδίζουν αρκετά για να περάσουν το όριο της φτώχειας. Αλλά, σε όλο αυτό το διάστημα μέχρι το YouTube να γίνει ένα υποσχόμενο εμπορικό πεδίο για τους «creators», η Google και το Facebook γέμισαν τόσο πολύ τις τράπεζες δεδομένων τους, μέχρι που πέρυσι αντιπροσώπευαν, από κοινού, το 73% του συνόλου των εσόδων από διαδικτυακή διαφήμιση.
Είμαστε πλέον συνηθισμένοι να σκεφτόμαστε το «περιεχόμενο» που συνεχίζουμε να το δημιουργούμε με τόσο άκαμπτους όρους που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν καν ότι τα selfies τους είναι το λιγότερο πολύτιμο περιουσιακό τους στοιχείο. Αλλά όσο στέκονται εκεί οι φωτογραφίες διακοπών, οι οικογενειακές γιορτές ή τα ζωντανά βίντεο από μια συναυλία, δημιουργούν ένα θεόρατο βουνό δεδομένων, το οποίο συσκευάζεται εκ νέου και στη συνέχεια πωλείται σε άλλες εταιρείες. Αυτές οι ίδιες εταιρείες έχουν μετά τα κότσια να διαμαρτύρονται ότι «οι millennials σκότωσαν τη βιομηχανία διαμαντιών».
Ναι, γιατί τα στατιστικά δείχνουν ότι οι millennials δεν αγοράζουν πια μονόπετρα δαχτυλίδια, όπως επίσης δεν αγοράζουν πια σπίτια και δεν αντέχουν να στείλουν τα παιδιά τους στο πανεπιστήμιο. Αλλά, όλοι μαζί ενθαρρύνουν την έλευση ενός νέου καθεστώτος στο οποίο τα προσωπικά τους δεδομένα χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν πλούτο για το κορυφαίο 1% του κυβερνοχώρου.
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το Διαδίκτυο είναι ένα θαυμάσιο εργαλείο που άλλαξε τον κόσμο με τρόπους που δεν μπορούσαμε να φανταστούμε προηγουμένως. Ωστόσο, όλο και περισσότερο σήμερα αντιμετωπίζουμε την αληθινή, άσχημη τιμή της συνδεσιμότητας – τη διάλυση της ταυτότητας μας.
Ένα από τα πρόσφατα παραδείγματα είναι, φυσικά, το σκάνδαλο της Cambridge Analytica που οδήγησε στην κατάθεση του αγαπημένου μας εξωγήινου στο Κογκρέσο των ΗΠΑ. Η επικρατούσα άποψη εξακολουθεί να είναι ότι εάν θέλετε μια δωρεάν υπηρεσία που σας επιτρέπει να συνδεθείτε με φίλους, τότε το online προφίλ σας θα "θερίζεται" σε καθημερινή βάση για να σας πουλήσει πράγματα.
Τις περισσότερες φορές δεν μας πειράζει. Οι διαφημίσεις παπουτσιών είναι συνήθως αβλαβείς, δεν μπορούν να προκαλέσουν ένα σοβαρό πλήγμα στην καθημερινότητά μας. Εκεί, όμως, όπου όλα γίνονται άσχημα, είναι όταν το προϊόν δεν ταιριάζει πλέον με κανένα αναμενόμενο προφίλ «προϊόντος». Γιατί, η ιδεολογία δεν μπορεί να είναι ένα προϊόν!
Άρα, που ακριβώς κατευθύνεται ο ψηφιακός κόσμος; Μήπως σε μια άβυσσο μιας περαιτέρω ανισότητας ή μήπως σε μια κρυπτογραφημένη απευθείας σύνδεση, όπου μόνο εσείς και οι δικοί σας άνθρωποι γνωρίζετε τι πραγματικά συμβαίνει μεταξύ σας; Με λίγα λόγια, οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να προχωρήσουν, αλλά αναζητούν εναλλακτικές λύσεις. Ως αποτέλεσμα, πολλές εταιρείες αρχίζουν να δημιουργούν μη συμβατικές λύσεις χρησιμοποιώντας αναδυόμενες τεχνολογίες.
Μέχρι στιγμής, οι πιο συναρπαστικές είναι οι πλατφόρμες που προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν το blockchain. Τόσο οι τεχνολογικοί γίγαντες όσο και οι κυβερνήσεις δεν θέλουν ούτε να ακούν αυτή τη λέξη, γιατί η ιδέα μιας αποκεντρωμένης τεχνολογίας είναι η μοναδική ελπίδα ενός πραγματικά ελεύθερου Διαδικτύου.
Όλα σήμερα είναι επείγοντα και όλοι βιαζόμαστε να τελειώσουμε τις δουλειές μας, να επιστρέψουμε στα σπίτια μας, να τελειώσουμε το φαγητό μας, να τελειώσουμε την τηλεοπτική σειρά για να φτάσουμε στο τέλος της. Ζούμε με το άγχος του χρόνου, της φτηνής επίκαιρης διασκέδασης και του συνεχούς update όλων όσων ορίζουν τη ζωή μας. Μέχρι να μπορέσουμε να περιορίσουμε την προσοχή μας, μέχρι να είμαστε σε θέση να γυρίσουμε το βλέμμα μας αλλού, από όλα τα γυαλιστερά πράγματα και την εφήμερη σαπίλα του Internet, μέχρι να επιλέξουμε συνειδητά τι έχει αξία για εμάς και τι όχι, εσείς και Εγώ και όλοι οι υπόλοιποι θα συνεχίσουμε να γεμίζουμε το μυαλό μας με σκουπίδια επ' αόριστο. Και αυτό δεν πρόκειται να βελτιωθεί, απλούστατα θα επιδεινωθεί.
Δείτε όλη τη σειρά «Attention Economy» του Αμερικανού εικαστικού Alex Dikowski εδώ.
