Μουσικός και ραδιοφωνικός παραγωγός, μάνατζερ, κινηματογραφιστής, δημοσιογράφος, συγγραφέας, ερευνητής, ο πολυπράγμονας Στέλιος Ελληνιάδης έχει γράψει –και συνεχίζει ακμαίος στα εβδομήντα δύο του χρόνια– τη δική του ιστορία τόσο στον χώρο της ελληνικής μουσικής όσο και σε αυτόν της ενημέρωσης, από τον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο μέχρι το ραδιόφωνο και την τηλεόραση.
Μέλος σήμερα της συντακτικής ομάδας της εφημερίδας «Ο Δρόμος της Αριστεράς», αρθρογράφος στην «Αυγή» και παραγωγός της ραδιοφωνικής εκπομπής «Ένα ντέφι που πάει παντού» (Στο Κόκκινο 105,5), αφότου άρχισε ο πόλεμος στην Ουκρανία αφιερώνει όλες σχεδόν τις θεματικές του σε αυτόν, με έμφαση στην εκεί ελληνική ομογένεια και με πόνο ψυχής, εμφανή και στην κουβέντα μας, για το δράμα που συντελείται σε έναν τόπο που αγάπησε σαν άλλη πατρίδα.
Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, όχι μόνο διότι είναι άνθρωπος ευαίσθητος και φύσει πολιτικό ον αλλά και επειδή εδώ και πολλά χρόνια διατηρεί στενές σχέσεις με την ομογένεια στην Ουκρανία, ιδίως με την ευρύτερη περιοχή της Μαριούπολης, όπου είναι εγκατεστημένη η μεγάλη της πλειονότητα, ένα 77% από τους πάνω από 90.000 ομογενείς που ζουν συνολικά στη χώρα.
Επισκέφθηκε τα μέρη αυτά δεκάδες φορές, κατέγραψε πρόσωπα, ήθη, έθιμα, μουσικές και διαλέκτους, εντρύφησε στην ιστορία, στη λογοτεχνία και στη διανόησή της, έδωσε διαλέξεις και εξέθεσε φωτογραφικές δουλειές του στο Πανεπιστήμιο της Μαριούπολης, οι ιδρυτές της οποίας ήταν επίσης ελληνικής καταγωγής – η άλλοτε όμορφη αυτή πόλη με τον κατά βάση ρωσόφωνο πληθυσμό και τη συμπαγή ελληνική κοινότητα βρίσκεται τη στιγμή αυτή κυριολεκτικά στο μάτι του κυκλώνα, καθότι είναι από τα κύρια μέτωπα της ρωσικής εισβολής, με τους βομβαρδισμούς και τις σφοδρές συγκρούσεις που διεξάγονται στα περίχωρά της να έχουν προκαλέσει πολλές ανθρώπινες απώλειες και ανυπολόγιστες καταστροφές.
Μια μερίδα της ομογένειας φοβάται ότι αυτός ο πόλεμος θα σημάνει και το τέλος της ελληνικής παρουσίας στην περιοχή. Μια άλλη ανησυχεί για τον «εμφύλιο» που μαίνεται και εντός της ομογένειας εξαιτίας της σύγκρουσης Ρωσίας-Ουκρανίας – εδώ σίγουρα χρειάζονται πυροσβεστικές παρεμβάσεις. Το σίγουρο είναι ότι τα πράγματα γύρισαν πολλές δεκαετίες πίσω και το μέλλον είναι πολύ αβέβαιο.
Γόνος ξεριζωμένων ομογενών και ο ίδιος, ο γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη, ο Στέλιος Ελληνιάδης έχει μια ιδιαίτερη ευαισθησία για το αντικείμενο, εκείνο που τον γοήτευσε, δε, τόσο στον ελληνισμό της Ουκρανίας σε σημείο να τον «ερωτευθεί», καθώς λέει, ήταν η δημιουργικότητα, η εργατικότητα, το οργανωτικό πνεύμα, το ήθος και το πάθος με το οποίο συντηρεί και προβάλλει τις ρίζες του.
Η εμπειρία της ώσμωσης με αυτή την «αυλή των θαυμάτων», όπως τη χαρακτηρίζει, ήταν για εκείνον αποκαλυπτική –μια «γεύση» της θα μας δώσει στο ντοκιμαντέρ «Μαύρη Γη» («Τσερνοπόλιε») που κοντεύει να ολοκληρώσει–, έκδηλη δε είναι η ανησυχία του για το μέλλον αυτής της κοινότητας με τη μακραίωνη ιστορία και την πλούσια κουλτούρα, την οποία πρωτογνώρισε μέσα από το Φεστιβάλ Ελλήνων και Ελληνόφωνων της Διασποράς και την Ελλήνων Ορχήστρα που είχε οργανώσει τη δεκαετία του ’90.
Αναφερθήκαμε στην αυτοσυνείδηση, τα επιτεύγματα, τις αντοχές αλλά και τις πολλές δοκιμασίες που πέρασε και εξακολουθεί να περνά η ομογένεια της Ουκρανίας στην τσαρική, στη σοβιετική και στη μετασοβιετική εποχή, για την επιμονή της να μην εγκαταλείπει τον τόπο της ακόμα και τώρα, για τον εσωτερικό διχασμό που βιώνει σήμερα και την ανάγκη να στηριχτεί πολύπλευρα στη δύσκολη αυτή συγκυρία, για την απουσία ουσιαστικού ενδιαφέροντος από πλευράς Πολιτείας τόσο γι’ αυτούς όσο και τους απανταχού ομογενείς. Στην ουκρανική πραγματικότητα όπως τη γνώρισε, σε μύθους και αλήθειες, στον άγριο όσο και «βρόμικο» πόλεμο που διεξάγεται σήμερα στη χώρα όχι μόνο στο πεδίο της μάχης αλλά και σε αυτό της πολιτικής και της ενημέρωσης.
— Είχατε κάνει για πολλά χρόνια τη νοτιοανατολική Ουκρανία όπου ζει η μεγάλη πλειονότητα της ελληνικής ομογένειας «δεύτερο σπίτι» σας. Πώς προέκυψε αυτό το ενδιαφέρον;
Στο πλαίσιο της ενασχόλησής μου με την ελληνική λαϊκή μουσική και κουλτούρα στράφηκα κάποια στιγμή στις μουσικές των ελληνικών κοινοτήτων στα Βαλκάνια και τη Μαύρη Θάλασσα, ειδικά δε σε εκείνες των οποίων οι κάτοικοί είναι γηγενείς και δημιούργησαν κουλτούρες με τοπικά χαρακτηριστικά.
Άρχισα, λοιπόν, τη δεκαετία του ’90 μια καταγραφή που ξεκινούσε από την Κάτω Ιταλία, περνούσε από τα Βαλκάνια και έφτανε μέχρι τον Καύκασο. Έβγαλα το ’97 δύο άλμπουμ και οργάνωσα δύο μεγάλα γεγονότα, το Φεστιβάλ Ελλήνων και Ελληνοφώνων της Διασποράς στο Ηρώδειο και την περιοδεία μιας πολυμελούς μπάντας που ονόμασα Ελλήνων Ορχήστρα.
Σε αυτήν συμμετείχαν δεκάδες καλλιτέχνες από διάφορα είδη. Ο Ψαραντώνης ας πούμε έπαιζε κρητικά, η Μαριώ ρεμπέτικα, ο Αηδονίδης θρακιώτικα, ο Μπακιρτζής από τους Χειμερινούς Κολυμβητές βαλκανικές μουσικές κ.λπ. Σωστή υπερπαραγωγή! Ήμασταν είκοσι πέντε μέρες στον δρόμο, οι αλλαγές που είχε φέρει η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν ακόμα νωπές και βιώναμε μια κατάσταση μοναδική, διότι και ο κόσμος στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες ακόμα ψαχνόταν και οι Αρχές ήταν σε κατάσταση διάλυσης.
Γύρισα είκοσι ντοκιμαντέρ που τα πρόβαλε η ΕΡΤ το 2000 και κάπως έτσι βρέθηκα να ασχολούμαι σχεδόν μονοθεματικά με την ομογένεια. Πηγαινοερχόμουν σε όλες αυτές τις χώρες για χρόνια με μια βαλίτσα, μια κάμερα κι ένα μαγνητόφωνο στο χέρι, εκεί όμως που πραγματικά κόλλησα ήταν με τους ομογενείς της Ουκρανίας, την οποία επισκέφτηκα συνολικά σαράντα εφτά φορές – τα τελευταία μου ταξίδια ήταν το ’17 στη Μαριούπολη και το ’19 στην Κριμαία.
— Πόσοι είναι καταρχάς οι ομογενείς σήμερα εκεί;
Στην τελευταία απογραφή που έγινε στην Ουκρανία το 2001 υπήρχαν εκεί 91.500 Έλληνες, το 77% όσων ζούσαν συνολικά στη χώρα. Εξ αυτών οι περισσότεροι είναι πράγματι αυτόχθονες – διότι υπάρχουν και Πόντιοι που εγκαταστάθηκαν εκεί προερχόμενοι από Γεωργία και νότια Ρωσία.
Οι Έλληνες της Μαριούπολης, οι οποίοι ήταν κιόλας οι ιδρυτές της πόλης αυτής, προέρχονται κυρίως από την Κριμαία, όπου ζούσαν για αιώνες και ως το 1778, οπότε η Αικατερίνη η Μεγάλη, όταν οι Ρώσοι κατέλυαν το Χανάτο των Τατάρων, τους συγκέντρωσε και τους μετέφερε εκεί – λίγοι έμειναν πίσω.
Η περιοχή αυτή ήταν τότε κατά βάση μια άδεια στέπα την οποία κυριολεκτικά μεταμόρφωσαν. Αγροτική παλιότερα περιοχή, μετά τον Β’ Παγκόσμιο ειδικά γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, καθώς έγινε κέντρο βαριάς βιομηχανίας. Το μεγαλύτερο από τα εργοστάσιά της, η μεταλλουργία Ιλιτσά, απασχολούσε, φανταστείτε, στην ακμή του 70.000 εργαζόμενους.
— Τεράστιος αριθμός.
Μιλάμε για ένα κολοσσιαίο συγκρότημα μήκους 18 χλμ.! Και στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν τέσσερα ακόμα εργοστάσια ανάλογων μεγεθών και άλλα μικρότερα. Όλη αυτή η δραστηριότητα έφερε πολλή ζωή στη Μαριούπολη και πολλούς νέους κατοίκους, αλλάζοντας εν μέρει και τη δημογραφία της, ταυτόχρονα βέβαια δημιούργησε οξύ πρόβλημα ρύπανσης.
Οι Έλληνες, τώρα, οι οποίοι πρόκοψαν πολύ αφότου εγκλιματίστηκαν στον νέο τους τόπο, δεν έπαψαν να διατηρούν μια έντονη ελληνική συνείδηση, όπως ακριβώς είχαμε οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και της Ανατολίας. Ένα από τα στοιχεία της ιδιαίτερης κουλτούρας τους, που είχαν φέρει από την Κριμαία, ήταν και οι τοπικές τους διάλεκτοι.
— Πόσες ελληνόφωνες διάλεκτοι μιλιούνται στην Ουκρανία;
Υπάρχει μια κεντρική, η οποία έχει άλλες τέσσερις παραλλαγές και γράφεται άλλοτε με το κυριλλικό αλφάβητο κι άλλοτε με το ελληνικό. Υπάρχουν επίσης ταταρόφωνοι Έλληνες, όπως υπήρχαν –και ακόμα υπάρχουν– Τουρκόφωνοι Πόντιοι. Τουρκόφωνους Έλληνες είχαμε επίσης στη Γεωργία και βέβαια στην Καππαδοκία, τους λεγόμενους Καραμανλήδες.
— Στις τελευταίες εκπομπές σας στο Κόκκινο κάνατε αναφορές και στην ελληνική διανόηση της Μαριούπολης.
Πράγματι, η Μαριούπολη έβγαλε μια σειρά σπουδαίους διανοούμενους με κορυφαίο τον Θεόκτιστο Χαρταχάι, ο οποίος γύρω στο 1850 πρωτοστάτησε στο άνοιγμα σχολείων όπου διδάσκονταν τα ελληνικά. Οι ομογενείς προσπαθούσαν με κάθε τρόπο όλα αυτά τα χρόνια να διατηρήσουν την κουλτούρα τους, στηριζόμενοι σχεδόν αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις. Άλλωστε η πολιτεία και κατ’ επέκταση εμείς οι Ελλαδίτες ουσιαστικά τούς αγνοούσαμε μέχρι και τη δεκαετία του ’90.
— Ποια ήταν η θέση της ομογένειας μετά την ίδρυση της ΕΣΣΔ;
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’20 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’30 γνώρισε μεγάλη άνθηση, όπως γενικότερα οι μειονότητες στη Σοβιετική Ένωση εκείνη την περίοδο. Τότε ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή της Μαριούπολης γύρω στους 120.000 Έλληνες και άλλοι 30.000 στην υπόλοιπη Ουκρανία, σε Κίεβο, Οδησσό κ.λπ. Μετά ήρθαν οι σταλινικές διώξεις του ’37-’38 που είναι ένα άλλο μεγάλο ζήτημα και άλλωστε δεν αφορούσαν μόνο το ελληνικό στοιχείο….
— Την Οκτωβριανή Επανάσταση την είχε στηρίξει;
Ναι, στον εμφύλιο που ακολούθησε οι περισσότεροι στήριξαν τους μπολσεβίκους, όταν μάλιστα ο Βενιζέλος το ’19 έστειλε στην Κριμαία 25.000 στρατό να πολεμήσει το επαναστατικό καθεστώς στο πλευρό των Αγγλογάλλων, οι Έλληνες που ήταν με τους «κόκκινους» μοιράζανε και ρίχνανε φέιγ βολάν και προκηρύξεις στα ελληνικά, καλώντας τους φαντάρους να μην πολεμούν άλλους Έλληνες.
Υπήρξαν επίσης Έλληνες στο μαχνοβίτικο κίνημα που αναπτύχθηκε την ίδια περίοδο στα ίδια μέρη – ο Νέστορας Μαχνό καταγόταν, ξέρεις, από την περιοχή του Ντονμπάς, όπου βρίσκονται τα ελληνικά χωριά. Λίγοι, κάποιοι ευπορότεροι κυρίως, συντάχθηκαν με τους Λευκούς.
Μετά τη λήξη του εμφυλίου και αφού το καθεστώς σταθεροποιήθηκε, οι Έλληνες της Μαριούπολης ανέκαμψαν. Έφτασαν να εκδίδουν την ημερήσια εφημερίδα «Ο Κολεχτιβιστίς», γραμμένη όλη στην ελληνική διάλεκτο. Επικεφαλής της ήταν ένας από τους πιο διακεκριμένους ποιητές της ομογένειας, ο Γιώργη Κοσταπράφ. Τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 αναπτύχθηκε στη Μαριούπολη μια καταπληκτική λογοτεχνική σχολή, υπήρχαν δεκάδες Έλληνες ποιητές.
— Έχει εκδοθεί κάποιος στην Ελλάδα;
Όχι, δυστυχώς, κατάφερα όμως να συγκεντρώσω αρκετό υλικό, και όχι μόνο έντυπο. Κατέγραφα ό,τι μπορούσα, έχω κάνει συνεντεύξεις με λογοτέχνες, ζωγράφους, γλύπτες, ένα αρχείο πάνω από 1.500 ώρες. Σε αυτό βασίστηκε το ντοκιμαντέρ μου «Μαύρη Γη» («Τσερνοπόλιε»), που βρίσκεται τώρα στο τελικό στάδιο.
— Και μετά τις διώξεις ακολούθησε ο Β’ Παγκόσμιος και η γερμανική εισβολή.
Ακριβώς. Προσπαθώντας οι Γερμανοί να φτάσουν στα πετρέλαια του Καυκάσου πέρασαν και από την Κριμαία και από τη Μαριούπολη. Πολλοί Έλληνες βγήκαν τότε στο αντάρτικο με τους παρτιζάνους και πλήρωσαν υψηλό φόρο αίματος – δεν υπάρχει ελληνικό χωριό χωρίς ένα μεγάλο μνημείο αφιερωμένο στους πεσόντες.
Φανταστείτε ότι μόνο στο μνημείο του Σαρτανά αναγράφονται 220 ονόματα, αρκετοί ομογενείς που χάθηκαν στις μάχες, δε, ανακηρύχθηκαν σοβιετικοί ήρωες. Μετά τη νίκη ξεκίνησε η ανοικοδόμηση, με τους ομογενείς να συνεχίζουν να αναδεικνύουν με κάθε τρόπο την έντονη ελληνική τους συνείδηση.
Όταν λοιπόν διαλύθηκε η ΕΣΣΔ, εκείνοι ήταν έτοιμοι για την επόμενη μέρα, δηλαδή δεν χρειάστηκαν άλλο χρόνο ανασυγκρότησης, μείναμε δε άναυδοι με την οργανωτικότητα και την αξιοσύνη τους τους όλοι όσοι βρεθήκαμε εκεί.
— Πώς το εννοείτε αυτό;
Δεν νομίζω να έχει υπάρξει αλλού τόσο άρτια οργάνωση του ελληνικού στοιχείου. Φτιάξανε στη Μαριούπολη μια ομοσπονδία συλλόγων με μηχανισμούς που παραπέμπουν σε οιονεί κυβέρνηση. Διέθετε τμήματα παιδείας, πολιτισμού, ακόμα και συντάξεων που στεγαζόταν σε ένα καταπληκτικό μέγαρο στην οδό Ελλήνων.
Δημιουργήθηκαν σε όλη τη χώρα 106 σύλλογοι και πολιτιστικά κέντρα, ακόμα και στο τελευταίο μέρος όπου υπήρχε ελληνική παρουσία. Πραγματοποιήθηκαν ημερίδες, συνέδρια, το ίδιο το Πανεπιστήμιο της Μαριούπολης είναι δικό τους δημιούργημα. Μιλάμε για ανθρώπους εξαιρετικά ικανούς, εργατικούς και καταρχά έντιμους – άλλος ένας λόγος που τους «ερωτεύτηκα»! Η οποιαδήποτε συνδρομή λάμβαναν γινόταν κάτι, δεν χαραμιζόταν, ούτε κατέληγε σε κάποιες τσέπες.
— Είχαν γίνει, λοιπόν, οι Έλληνες «κράτος εν κράτει», τρόπον τινά.
Ακριβώς! Ειδικά δε από το ’91, οπότε ανεξαρτητοποιήθηκε η Ουκρανία, μέχρι και το 2014 απολάμβαναν πλήρη ελευθερία κινήσεων, ήταν ίσως η καλύτερη περίοδος για την ομογένεια, για τον επιπλέον λόγο ότι δεν υπήρχαν τότε καθόλου τριβές ανάμεσα στις πολλές εθνικές μειονότητες της χώρας, η μεγαλύτερη των οποίων είναι βέβαια η ρωσική.
Οι περισσότεροι Ρώσοι, που όλοι τους σχεδόν είναι δίγλωσσοι, μιλούν δηλαδή και ρωσικά και ουκρανικά, αν και μικρές οι διαφορές ανάμεσα στις δύο γλώσσες, είναι συγκεντρωμένοι επίσης στο ανατολικό κομμάτι. Οι Έλληνες πάλι μιλούν τρεις γλώσσες, μαζί με τη δική τους διάλεκτο.
— Είναι πάντως πολύ ενδιαφέρον το ότι και το Πανεπιστήμιο της Μαριούπολης είναι «ελληνικό».
Ήταν, γιατί μετά το ’14 τα πράγματα άλλαξαν. Ο πρώην πρύτανης και «ψυχή» του πανεπιστημίου, ο οποίος τύγχανε και αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας των Ελληνικών Συλλόγων, το ξεκίνησε ως παράρτημα του Πανεπιστημίου του Ντονιέτσκ, ώσπου σταδιακά έφτασε στην ανώτερη εκπαιδευτική βαθμίδα.
Τα καλά χρόνια το Τμήμα Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Μαριούπολης ήταν το κυριότερο και ήταν πολύ δημοφιλές. Είχε πάνω από 400 σπουδαστές, ανάμεσά τους ήταν και Ουκρανοί, Ρώσοι και άλλες εθνότητες. Επιπλέον, 300 σπουδαστές άλλων τμημάτων έκαναν τα ελληνικά ως δεύτερη γλώσσα. Θαυμάσιο ήταν και το εκπαιδευτικό του δυναμικό, σαράντα πέντε καθηγητές, όλοι τους ντόπιοι.
Από το ίδρυμα αυτό έβγαιναν οι δάσκαλοι που δίδασκαν νέα ελληνικά στις κοινότητες των ομογενών ανά την Ουκρανία. Πριν από αυτούς, το έργο αυτό, στις πιο απομακρυσμένες ειδικά κοινότητες, το αναλάμβαναν κάτι ηρωικοί αυτοδίδακτοι δάσκαλοι, πλέον όμως η ελληνική εκπαίδευση είχε αναβαθμιστεί και συστηματοποιηθεί.
— Διδάσκονταν και οι διάλεκτοι;
Όχι, εξάλλου τις μιλούσαν πλέον οι μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι. Τα νέα παιδιά ήθελαν να μπορούν και να συνεννοούνται, να διαβάζουν και να ακούνε τραγούδια στην καθομιλουμένη, οι διάλεκτοι πια δεν τους χρησίμευαν και το κατάλαβαν καλύτερα όσα είχαν έρθει εδώ, σε θερινές κατασκηνώσεις κ.λπ. Πολλαπλασιάστηκαν, επιπλέον, με τον καιρό οι μεικτοί γάμοι με Ουκρανούς και Ρώσους πολίτες, δεν είχε δηλαδή και νόημα πια να τις μιλούν.
Η διάσωση αυτών των γλωσσικών ιδιωμάτων είχε απασχολήσει πολύ την κοινότητα, όταν όμως αντιλήφθηκαν ότι δεν είχαν μέλλον, όλη η προσπάθεια επικεντρώθηκε στην εκμάθηση της νέας ελληνικής. Εδέησε, μάλιστα, τότε το ελληνικό κράτος να στείλει με απόσπαση κάποιους εκπαιδευτικούς στη Μαριούπολη, στην Οδησσό και στην Κριμαία για να συνδράμουν το εγχείρημα, έδωσε και κάποιες επιχορηγήσεις.
Δυστυχώς, όμως, η πρωτοβουλία αυτή δεν είχε συνέχεια, καθώς απουσιάζει μια ουσιαστική πολιτική για την ομογένεια, όχι μόνο για τη συγκεκριμένη αλλά γενικότερα. Αναφορικά με την Ουκρανία, δόθηκε μεν μετά το ’91 αρχικά κάποια βοήθεια στο εκπαιδευτικό κομμάτι, όμως οι δάσκαλοι δεν διορίζονταν εξαρχής και μπορεί να κάλυπταν τις προβλεπόμενες θέσεις στο τέλος της σεζόν πια. Εκτός αυτού, οι πολιτικές για την ομογένεια είναι ανακόλουθες και αλλάζουν ανάλογα με τις κυβερνήσεις.
— Αυτό το τελευταίο είναι μάλλον κανόνας στην Ελλάδα.
Δυστυχώς ναι. Κάποια στιγμή κιόλας κόπηκε και η επιχορήγηση του υπουργείου Εξωτερικών που κάλυπτε κάποια έξοδα των δασκάλων εκεί. Πήγα τότε ο ίδιος στον υφυπουργό και τον ρώτησα: «Μα τι κάνετε, με τα 30.000 ευρώ που "γλιτώσατε" από κει θα λύσετε το οικονομικό πρόβλημα του ελληνικού κράτους, καταστρέφοντας ό,τι πασχίζουμε να χτίσουμε τόσα χρόνια;». Με τα πολλά πείστηκαν και η μικρή αυτή επιχορήγηση συνέχισε να δίνεται μέχρι πρόσφατα, όπως όμως είπαμε απουσιάζει η πολιτική βούληση.
Το 1995 ιδρύθηκε το Συμβούλιο Απόδημου Ελληνισμού, ένας σπουδαίος θεσμός, ο οποίος μάλιστα προβλέπεται από το Σύνταγμα. Ξεκίνησε πανηγυρικά τη λειτουργία του, σε συνέδριο που πραγματοποίησε στη Θεσσαλονίκη την ίδια χρονιά προσήλθαν κάπου χίλιοι σύνεδροι απ' όλο τον κόσμο, υπήρξαν πολλές ενδιαφέρουσες επαφές και ανταλλαγές απόψεων και εμπειριών. Σταδιακά, όμως, ο θεσμός αυτός υποβαθμίστηκε και εν τέλει καταργήθηκε, ίσως επειδή δεν παρήγαγε στενά πολιτικά οφέλη.
Σήμερα το Συμβούλιο αυτό δεν υπάρχει ούτε καν ως «σφραγίδα»! Αλλά και η πρώην Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού, η οποία ήταν πολύ δραστήρια, συρρικνώθηκε σε μια μικρή υποδιεύθυνση του υπουργείου Εξωτερικών. Μέχρι και πριν από δύο δεκαετίες υπήρχε ακόμα κάποιο επίσημο ενδιαφέρον για την ομογένεια στην Ουκρανία.
Το 2003 πήγε στις ελληνόφωνες περιοχές μια διακομματική αντιπροσωπεία αποτελούμενη από τον Κώστα Καραμανλή, τον Γιάννη Μαγκριώτη, τον Γρηγόρη Νιώτη, τη μισή Βουλή. Ακολούθησε το 2008 ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, τον είχα ξεναγήσει μάλιστα κι εγώ στη Μαριούπολη. Αυτές οι «εξάρσεις» ενδιαφέροντος, που έτυχαν και ευρείας δημοσιογραφικής κάλυψης, ενθάρρυναν μεν τους εκεί Έλληνες, δεν είχαν όμως ανάλογη συνέχεια και συνέπεια.
— Είχατε αναφερθεί και σε μια «Ολυμπιάδα» που πραγματοποιούσαν τα τελευταία χρόνια οι ομογενείς.
Ναι, μια πανουκρανική Ολυμπιάδα γλώσσας και πολιτισμού, όπου εκατοντάδες παιδιά και όχι μόνο ελληνικής καταγωγής διαγωνίζονταν στην ελληνική γλώσσα και ιστορία, στη ζωγραφική, στη μουσική και στο θέατρο. Είδα σε τέτοιες εκδηλώσεις μικρούς μαθητές να απαγγέλλουν Καβάφη – να γιατί αγάπησα τόσο αυτήν τη μικρή ουτοπία! Είναι βέβαια γνωστό ότι σε Ουκρανία και Ρωσία υπάρχει παραδοσιακά ένας εγγενής φιλελληνισμός κι αυτό σίγουρα βοηθά.
Δεν περιορίζεται μάλιστα στην κλασική αρχαιότητα ή στον Αγώνα του ’21 αλλά επεκτείνεται στη σύγχρονη εποχή. Ένα από τα μεγαλύτερα ινδάλματα Ρώσων και Ουκρανών είναι, ξέρεις, ο Μανώλης Γλέζος, στον οποίο η ΕΣΣΔ είχε απονείμει το 1962 το βραβείο Λένιν. Έχουν γίνει πλήθος τιμητικές εκδηλώσεις υπέρ του, έχουν γραφτεί και ποιήματα που απαγγέλλονται στις σχολικές γιορτές!
— Με τους Έλληνες της Ρωσίας υπήρχαν σχέσεις;
Βεβαίως, μάλιστα κάθε δύο χρόνια διεξαγόταν μια μεγα-γιορτή με παραδοσιακές μουσικές και τραγούδια, σε διαφορετικό κάθε φορά τόπο. Μαζευόταν πλήθος ομογενείς και από τις δύο χώρες με πολυμελή μουσικά συγκροτήματα και χορωδίες, δυστυχώς όμως μετά τη διάσπαση του ’14 όλα αυτά χάθηκαν και οι δύο κοινότητες αναγκαστικά αποξενώθηκαν.
— Μοιάζουν οι μουσικές και τα τραγούδια τους με τα δικά μας εδώ;
Όχι, πρόκειται για ιδιώματα με κατά βάση ελληνόφωνο στίχο μεν, αλλά με επιρροές κυρίως από τη ρωσική μουσική, κάποια και από την τατάρικη. Στα δύο εκείνα άλμπουμ με παραδοσιακές μουσικές της απανταχού ομογένειας είχα συμπεριλάβει μερικά τέτοια τραγούδια.
— Και φτάνουμε στο 2014, μια χρονιά καθοριστική για την Ουκρανία και κατ’ επέκταση για την εκεί ελληνική κοινότητα.
Τη χρονιά εκείνη καταρχάς ξεσπά η εξέγερση της πλατείας Μεϊντάν στο Κίεβο και ανατρέπεται ο Πρόεδρος Γιανουκόβιτς. Αυτός προερχόταν από το Ντονιέτσκ και στην ανατολική Ουκρανία είχε ψηφιστεί σε ποσοστό 70%. Στη συνέχεια απαγορεύθηκαν τόσο το ΚΚ Ουκρανίας, που επίσης είχε τα περισσότερα ερείσματά του στην Ανατολή, όσο και το Κόμμα των Περιφερειών του Γιανουκόβιτς, δύο πολιτικοί σχηματισμοί που έπαιρναν μαζί 50% σε όλη τη χώρα. Καταργήθηκε δηλαδή ουσιαστικά η αντιπολίτευση και στην ίδια γραμμή κινείται τώρα ο Ζελένσκι, απαγορεύοντας κι αυτός αντιπολιτευόμενα κόμματα ως «ρωσόφιλα».
Υπόψη ότι το ΚΚ Ουκρανίας μετά το ’91 ήταν ένα μάλλον συμβατικό κόμμα – τα πρώην μεγαλοστελέχη του το εγκατέλειψαν και γίνανε ολιγάρχες. Όταν είχε έρθει στην Αθήνα ο Λεονίντ Κραβτσούκ, ο πρώτος Πρόεδρος της Ουκρανίας και Νο2 στην ηγεσία του ουκρανικού ΚΚ, ο οποίος υπέγραψε μαζί με τον Γιέλτσιν τη διάλυση της ΕΣΣΔ, του πήρα μια συνέντευξη όπου τον ρώτησα «καλά, εσείς πώς πήρατε το ’91 μια τέτοια απόφαση, όντας επικεφαλής ενός κομμουνιστικού κράτους;». «Ε, κάποια πράγματα ήταν πολύ άσχημα σε αυτό το καθεστώς», μου απάντησε. «Και δεν τα γνωρίζατε;» ξαναρώτησα. «Όχι», είπε απλά, μιλάμε δηλαδή για πελώρια υποκρισία!
Ο διάδοχός του, ο Κούτσμα, προερχόταν επίσης από την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚ Ουκρανίας, ήταν μάλιστα διευθυντής ενός τεράστιου βιομηχανικού συγκροτήματος που προμήθευε και το πυρηνικό οπλοστάσιο της χώρας.
Τα επόμενα χρόνια άρχισε να αλλάζει η νομοθεσία στο πλαίσιο της λεγόμενης «απορωσοποίησης», κάτι που είχε αντίκτυπο και στην ομογένεια. Η μηνιαία εφημερίδα της Ομοσπονδίας, που ως τότε έβγαινε στα ρωσικά, έπρεπε τώρα να εκδίδεται στα ουκρανικά. Το ίδιο ίσχυσε και για τα μαθήματα στο Πανεπιστήμιο της Μαριούπολης, όπου αντικατέστησαν και τον ελληνικής καταγωγής πρύτανη.
Με τη νέα κατάσταση πραγμάτων το ίδρυμα άρχισε να συρρικνώνεται, από τους σαράντα πέντε καθηγητές που διέθετε απέμειναν μόνο δέκα, μειώθηκαν εννοείται και οι φοιτητές. Ο επί σειρά ετών ελληνικής καταγωγής δήμαρχος της Μαριούπολης αντικαταστάθηκε κι αυτός, όπως και άλλοι δήμαρχοι και κοινοτάρχες που προέρχονταν από την ομογένεια και θεωρούνταν ρωσόφιλοι.
Η μεγάλη όμως καταστροφή ήταν άλλη: με την «επανένωση» της Κριμαίας με τη Ρωσία το ’14 χάνεται το κομμάτι των εκεί Ελλήνων. Αποκόπηκε επίσης το κομμάτι της ομογένειας που κατοικεί στις αυτόνομες περιοχές του Λουγκάνσκ και του Ντονιέτσκ, χωρίστηκε δηλαδή έκτοτε στα τρία ο εκεί ελληνισμός, με αποτέλεσμα να αποδυναμωθεί πολύ ο κορμός του. Όλη εκείνη η «φόρα» που είχε πάρει ανακόπηκε απότομα, οι προτεραιότητες άλλαξαν, στο δε κομμάτι που παρέμεινε υπό ουκρανικό έλεγχο προέκυψε μια εσωτερική διάσπαση ανάμεσα σε ουκρανόφιλους και ρωσόφιλους. Η ίδια η Ομοσπονδία διχάστηκε και, όπως αναμενόταν, επικράτησαν οι προσκείμενοι στο Κίεβο, διαφορετικά θα την είχαν διαλύσει.
Σημειωτέον ότι οι ομογενείς σε Κριμαία, Ντονιέτσκ και Λουγκάνσκ δεν αναγνωρίζονται πλέον από την Ελλάδα, καθώς αυτές οι υπό ρωσικό έλεγχο περιοχές θεωρούνται «γκρίζες ζώνες».
— Συνέβη πράγματι κάποια στοχοποίηση του ελληνικού στοιχείου από τους εθνικιστές; Γιατί και τέτοια πράγματα ακούστηκαν.
Δεν ισχύει αυτό. Μεμονωμένα επεισόδια μπορεί να υπήρξαν, αλλά όχι κάποια «γραμμή». Αυτό που συνέβη είναι ότι μετά το ’14 όσοι Έλληνες ασκούσαν δημόσια κριτική στην επίσημη ουκρανική πολιτική ή εκδήλωναν φιλορωσικά αισθήματα το έκαναν σε συνθήκες παρανομίας, αυτό όμως ίσχυε για κάθε πολίτη ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής. Οι ομογενείς εξακολούθησαν να ανεμίζουν ελεύθερα ελληνικές σημαίες στις γιορτές και στις εκδηλώσεις τους, τώρα όμως φρόντιζαν –κι ας μην τους υποχρέωνε κανείς– να έχουν περισσότερες ουκρανικές για να αποφευχθούν τυχόν «παρεξηγήσεις». Όσοι, τώρα, εκτέθηκαν υπερβολικά ως ρωσόφιλοι, κινδυνεύουν περισσότερο.
Μια άλλη επιβαρυντική εξέλιξη για τη Μαριούπολη ήταν ότι εγκατέστησαν εκεί το ακραία εθνικιστικό τάγμα του Αζόφ, κίνηση που μετέβαλε τις κοινωνικές σχέσεις, τις ισορροπίες, τον χαρακτήρα του δημόσιου διαλόγου αλλά και της ίδιας της πόλης, που πλέον στρατιωτικοποιήθηκε και κατέστη δυστυχώς θέατρο πολεμικών συγκρούσεων.
— Αυτές οι εξελίξεις στη χώρα και βέβαια στην ομογένεια δημιούργησαν κάποιο μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ελλάδα ή άλλες χώρες;
Το αξιοσημείωτο είναι πως όχι! Οι Έλληνες της Ουκρανίας είναι υπερβολικά δεμένοι με τη γη τους. Ούτε όταν άνοιξαν τα σύνορα μετά το ’91 πήγαν οικονομικοί μετανάστες στη Δύση, όπως έκαναν πολλοί Ουκρανοί, ούτε και μετά την κρίση του ’14, ούτε και τώρα διαφαίνεται κάποιο μαζικό κύμα φυγής, ακόμα και από όσους διαθέτουν δελτίο ταυτότητας ομογενούς.
— Μήπως απλώς δεν μπορούν να φύγουν εξαιτίας των συγκρούσεων;
Η κατάσταση είναι σίγουρα δύσκολη, όποιος όμως θέλει να φύγει, μπορεί. Έβγαλα ο ίδιος πρόσφατα έναν Έλληνα από τη νότια Ουκρανία, ο οποίος μου τηλεφώνησε σε ώρα εκπομπής κιόλας, ζητώντας τη βοήθειά μου για να απεγκλωβιστεί. Ούτε προς Μαριούπολη μπορούσε να κατευθυνθεί ούτε προς Χερσώνα.
Επικοινώνησα με το υπουργείο Εξωτερικών, τη Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού, τον πρέσβη μας Φραγκίσκο Κωστελλένο που ήταν στη Μαριούπολη, άκρη δεν βγήκε, το ελληνικό κράτος βλέπετε δεν διαθέτει μηχανισμούς αντιμετώπισης τέτοιων κρίσεων. Απευθύνθηκα τότε σε γνωστούς μου ομογενείς στην Κριμαία, τους έστειλε αυτός με smartphone, μέσω εμού, φωτοτυπία του διαβατηρίου του κι εκείνοι του εξασφάλισαν ειδική άδεια από τον κυβερνήτη να διέλθει μέσω Κριμαίας – τον περίμεναν μάλιστα στα σύνορα για να τον παραλάβουν. Δηλαδή τρόποι, αν χρειαστεί, υπάρχουν, η οργάνωση λείπει.
— Πώς βλέπει η ομογένεια τώρα την κατάσταση, τι σας λένε;
Μια μερίδα φοβάται ότι αυτός ο πόλεμος θα σημάνει και το τέλος της ελληνικής παρουσίας στην περιοχή. Μια άλλη ανησυχεί για τον «εμφύλιο» που μαίνεται και εντός της ομογένειας εξαιτίας της σύγκρουσης Ρωσίας-Ουκρανίας – εδώ σίγουρα χρειάζονται πυροσβεστικές παρεμβάσεις.
Το σίγουρο είναι ότι τα πράγματα γύρισαν πολλές δεκαετίες πίσω και το μέλλον είναι πολύ αβέβαιο. Το σενάριο που θα προτιμούσα εγώ είναι να ενωθούν ξανά τα κομμάτια του ελληνισμού. Δεν λέμε «ουδέν κακόν αμιγές καλού»;
— Μια δική σας εκτίμηση για το ουκρανικό;
Είναι, θα έλεγα καταρχάς, οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων και η απληστία των πλουσίων που έφεραν την καταστροφή στην πλάτη της Ουκρανίας και των λαών της – λέω «λαών», διότι ζουν εκεί πάνω από εκατό μειονότητες.
Πρώτο μέλημα των ντόπιων ολιγαρχών τόσα χρόνια ήταν πώς να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα και των ξένων προστατών τους. Ακόμα και τις βουλευτικές έδρες τις μοιράζανε σε φίλους, συγγενείς, μέχρι και στους σοφέρ τους, και όπου δεν βρίσκανε συμβιβαστική λύση, αλληλοεξοντώνονταν. Δυστυχώς, δεν είναι μια κανονική χώρα όσον αφορά το πολιτικό της σύστημα, τα πράγματα εκεί ήταν χειρότερα απ' ό,τι τη Ρωσία.
Το ρωσικό σύστημα, όσο κακό και διεφθαρμένο κι αν είναι, διατηρεί τουλάχιστον μια εσωτερική τάξη. Στην Ουκρανία είναι εντελώς ασύδοτο, μιλάμε για κανονικά «καπετανάτα» με ιδιωτικούς στρατούς. Το οργανωμένο κράτος δηλαδή δεν υπάρχει καν ως έννοια και δεν είμαι καθόλου αισιόδοξος για το τι θα επακολουθήσει όταν τελειώσει αυτός ο πόλεμος. Ειδικά για την ομογένεια, χρέος μας είναι νομίζω να τη βοηθήσουμε με κάθε τρόπο, ώστε να επιβιώσει και να ξανασταθεί στα πόδια της.
