Μεγάλο μέρος της ιστορίας του σύγχρονου κόσμου γράφτηκε με απρόβλεπτες συναντήσεις. Κληρονομημένες ιδέες και παραδοσιακά πρότυπα ήρθαν σε επαφή με καινούργιους συλλογισμούς.
Το «κύριο ρεύμα», το mainstream, δανείστηκε πάμπολλα στοιχεία από το εκτός των τειχών και το περιθωριακό. Σημαντικό κομμάτι της εμπορικής, μαζικής κουλτούρας χρωστάει πολλά στην εξημέρωση και στην εκλεκτική ανακύκλωση θεμάτων απ' την αντικουλτούρα και τις εξεγέρσεις της.
Οι νέες μορφές τεχνολογικού καπιταλισμού μετά τη δεκαετία του '80 κινούνται με ιδέες και παραστάσεις από την ξέφρενη φαντασία των μυαλών της εποχής των πειραματισμών.
Αυτό, φυσικά, έχει συμβεί άπειρες φορές και στην πολιτική. Έχει πάντα μεγάλο ενδιαφέρον να δει κανείς τα αθέατα περάσματα και στις επιδράσεις μεταξύ ξένων και συχνά εχθρικών επικρατειών. Είναι γνωστά και πολυμελετημένα τα σημάδια της γοητείας που ασκούσαν ο ένας στον άλλον διάφοροι ορκισμένοι αντίπαλοι.
Στο κομοδίνο του Στάλιν υπήρχε το βιβλίο του Λέοντος Τρότσκι Τρομοκρατία και Κομμουνισμός, γεμάτο σημειώσεις και θαυμαστικά. Ο φασισμός δανείστηκε οργανωτικά και αισθητικά στοιχεία από τους μπολσεβίκους και τον Λένιν.
Η αμερικανική επινόηση της δημοφιλούς (ποπ) κουλτούρας απορρόφησε παραμύθια και μύθους της μεσαιωνικής Ευρώπης, μουσικές της Αφρικής, θεραπευτικές θρησκείες της Ασίας, μοντερνιστικές τεχνικές που κλήθηκαν να υπηρετήσουν τη διασκέδαση.
Τα δάνεια, άλλωστε, και οι αλλόκοτες οικειοποιήσεις έδωσαν ζωή στα «συστήματα». Το κάθε σύστημα δεν μπορεί να αναπτυχθεί πραγματικά χωρίς τις αντιλογίες, τις ρωγμές και τις κρίσεις του. Τι θέλω να πω με αυτό; Ότι μια μορφή ζωής παρακμάζει όταν κλειστεί στον εαυτό της και πιστέψει στην αυτάρκειά της.
Τα δάνεια, άλλωστε, και οι αλλόκοτες οικειοποιήσεις έδωσαν ζωή στα «συστήματα». Το κάθε σύστημα δεν μπορεί να αναπτυχθεί πραγματικά χωρίς τις αντιλογίες, τις ρωγμές και τις κρίσεις του. Τι θέλω να πω με αυτό; Ότι μια μορφή ζωής παρακμάζει όταν κλειστεί στον εαυτό της και πιστέψει στην αυτάρκειά της.
Ας φανταστούμε κάποιον/-α που δεν νιώθει πια καμιά ανάγκη να γνωρίσει κόσμους άλλους από τον δικό του. Κάποιον/-α που δεν έρχεται σε επαφή με κείμενα, εικόνες, συνομιλίες, συλλογισμούς ξένους ή και εχθρικούς προς τους δικούς του.
Ζει και κινείται, λοιπόν, σε μια ελεγχόμενη friend zone, όπως λένε οι έφηβοι, σε μια ζώνη «δικών του», όπου οι μοναδικές εκπλήξεις είναι κάποιοι αιφνίδιοι τσακωμοί και μαλώματα δίχως βάθος.
Αν το πολλαπλασιάσουμε αυτό και το δούμε πια στη μεγάλη εικόνα, πρέπει να μας πιάσει πανικός: είναι μια μορφή ήττας, μια οπισθοχώρηση του πολιτισμού μας. Όπως όταν κάποιος, μεγαλώνοντας, επιλέγει να μείνει με τα σήματα, τις αναμνήσεις και τα κεκτημένα της γενιάς του, σφαλίζοντας παράθυρα και πόρτες.
Λέει, έτσι, στον εαυτό του ότι έπαψε να βγαίνει πια καλή λογοτεχνία, καλή μουσική ή φιλοσοφία, και ησυχάζει· συνεχίζει την καθημερινότητα, επιλέγοντας απλώς να μη μαθαίνει ό,τι τον στενοχωρεί και τον αναστατώνει.
Ο αντίλογος σε αυτό είναι πως όταν έχεις κατορθώσει να βρεις έναν συγκεκριμένο προσανατολισμό σε αξίες, ερμηνείες και βασικές ιδέες, η επαφή με εχθρικούς λόγους μπορεί να σε τραυματίσει.
Όντως. Είμαστε πολύ ευάλωτοι στη διασπορά κακών εντάσεων, στην άγονη φιλονικία και στις άλλες μορφές απειλητικής πίεσης. Και όσοι βασανίστηκαν μέχρι να βρουν έναν άξονα νοήματος και συναισθηματικής ισορροπίας δεν θέλουν να κλονίζονται και να πληγώνονται από τον πρώτο πρόθυμο να επιτεθεί και να τους κατεδαφίσει.
Γι' αυτό, εύλογα, οχυρωνόμαστε σε φιλικά περιβάλλοντα και συγγενή λεξιλόγια. Υπάρχουν τεράστιες δυσκολίες στοιχειώδους συνεννόησης ειδικά ανάμεσα στον αστικό χώρο και τις διάφορες ποικιλίες του ριζοσπαστισμού.
Τεράστια ρήγματα χωρίζουν, άλλωστε, τον κόσμο που αναγνωρίζεται στις έννοιες και στους θεσμούς της σύγχρονης κοινωνίας από εκείνους που κρατούν τη φλόγα της μεγάλης άρνησης.
Νομίζω, όμως, πως πληρώνουμε ένα κόστος για τους φόβους ή τις αμοιβαίες απέχθειές μας: το κόστος που έχουν η άγνοια και η αδυναμία μας να δούμε τι γίνεται σε άλλες πλευρές, σε απόμακρες όχθες. Το γενικότερο κοινωνικό κλίμα ευνοεί την αναδίπλωση, μια πρόχειρη, μα κάπως ανακουφιστική αντιμετώπιση των φόβων και της ανασφάλειας.
Για πολύ καιρό, όμως, ο κόσμος άλλαζε μέσα από παράξενες επαφές και τολμηρά μπολιάσματα, μέχρι που έπεσε θύμα της βουλιμίας του για αλλαγές και διαρκείς καινοτομίες. Σαν να στόμωσε και να βαρέθηκε, λοιπόν, την ίδια του την κίνηση και την ανησυχία.
Υπήρχαν τείχη, μα συγχρόνως βασίλευε η επιθυμία να πηδήξει κανείς τα τείχη, να γευτεί τη μέθη της ανάμειξης με τον άλλον κόσμο. Η ελευθερία περνούσε από την ακόρεστη περιέργεια γι' αυτό που δεν ήσουν εσύ, για τον κόσμο του άλλου, και μάλιστα του ακραία διαφορετικού. Έτσι, οι διαφορές, οι συγκρίσεις και η περιέργεια των ατόμων έφτιαξαν δυναμικές ταυτότητες.
Σήμερα νιώθει κανείς πως αν και άπαντες κολυμπάμε σε έναν ωκεανό με περισσότερα περιεχόμενα, ερεθίσματα και διαφορές, έχουμε χάσει την όρεξή μας.
Η ανοιχτή κοινωνία κούρασε με τη σπουδή της να υπόσχεται διαρκώς το νέο, παροτρύνοντας τους ανθρώπους να γίνουν μοντέρνοι. Τώρα πολλοί θέλουν απλώς να βρουν απάγκιο και να περιορίσουν τις περιπλοκές της ζωής τους.
