1.
Ο Σιμενόν είναι ξένος προς κάθε ηθικολογία. Συχνά σε μια μικρή πόλη ή μια συνοικία, ένοχη είναι όλη η τοπική κοινωνία (ο φαρμακοποιός, ο γιατρός, ο συμβολαιογράφος κ.ά.). Σε πολλά «σκληρά μυθιστορήματα» ή στα αστυνομικά με τον Μαιγκρέ μπορεί, αν τιμωρηθούν ή πεθάνουν οι ουσιαστικοί ένοχοι, οι δημιουργοί του κακού που έχει ενσκήψει, εάν έχει επικρατήσει ξανά μια ισορροπία, να μην ενδιαφέρει τελικά αν το δηλητήριο το έβαλε η ξεπεσμένη γερασμένη πόρνη, που είναι και αυτή θύμα των άλλων. Παράδειγμα το Λίμπερτυ Μπαρ με τον Μαιγκρέ ή οι Διακοπές του Μαιγκρέ. Είναι απόλυτα ανατρεπτικό στην ιστορία του αστυνομικού μυθιστορήματος το γεγονός πως ένας αστυνομικός επιθεωρητής μπορεί να έχει τέτοια στάση απέναντι στην τιμωρία, εκτός ηθικολογίας.
Σχετικό με τη στάση αυτή είναι και το έργο της Πατρίσια Χάισμιθ, αν και με διαφορετικούς στόχους – ο Ρίπλεϋ, ο ήρωας της Χάισμιθ, ποτέ δεν πληρώνει για τα εγκλήματά του.
Παραθέτω ένα σχετικό απόσπασμα από το μυθιστόρημα Ο Μαιγκρέ και ο κύριος Σαρλ, του 1972, το τελευταίο βιβλίο του Σιμενόν με τον Μαιγκρέ:
- Επιθεωρητά Μαιγκρέ, είστε το εντελώς αντίθετο του ανθρώπου που κρίνει και αποδίδει δικαιοσύνη. Θα έλεγα μάλιστα ότι όταν συλλαμβάνετε έναν ένοχο λυπάστε.
- Ναι, συμβαίνει.
- Εντούτοις, αναλαμβάνετε τις υποθέσεις σας τόσο ζεστά, σαν να ήταν κάτι δικό σας, προσωπικό…
Και ο Μαιγκρέ είχε απαντήσει πολύ απλά:
- Γιατί κάθε φορά ζω μια ανθρώπινη εμπειρία. Όταν σας καλεί κάποιος στο προσκέφαλο ενός άγνωστου αρρώστου, δεν το κάνετε και εσείς προσωπική σας υπόθεση; Δεν παλεύετε ενάντια στο θάνατο, σαν ο ασθενής να είναι ένα δικό σας πολυαγαπημένο πρόσωπο;
2.
Με το ίδιο πνεύμα, ένα άλλο παράδοξο στον Σιμενόν είναι ότι μπορεί να υπάρχει ασάφεια ως προς το ποιος πιθανόν είναι τελικά ο δολοφόνος. Το κακό έχει συντελεστεί, η ενοχή –διαφορετικού τύπου για τον καθένα– μπορεί να βαραίνει δύο και τρία πρόσωπα. Αυτό μας το δίνει αριστοτεχνικά το Μπλε δωμάτιο– και το βιβλίο και η θαυμάσια σκηνοθεσία και ερμηνεία του Αμαλρίκ, με τους υπόλοιπους εξαιρετικούς ηθοποιούς, που αφήνουν με μεγάλη λεπτότητα τον πόθο, το πάθος, την εκδίκηση και την ενοχή να πλανώνται. Ο αναγνώστης ή αντίστοιχα ο θεατής καλείται να δώσει τη δική του ερμηνεία, πέρα από τον δικαστή και τους ενόρκους.
3.
Πολλές φορές σε έργα του Σιμενόν υπάρχουν όλες οι συνθήκες για να παραχθεί ο φόνος· όλο το μυθιστόρημα χτίζεται προς αυτή την κατεύθυνση: νοσηρές καταστάσεις, ασφυκτικό κλίμα, ζήλιες, ανταγωνισμοί, συμφέροντα, όπλα κρυμμένα. Κι όμως τελικά ο φόνος μπορεί να μη γίνει. Η έκβαση είναι διαφορετική. Το κακό έχει φωλιάσει στους ανθρώπους, αλλά μια άλλη ισορροπία επέρχεται. Παράδειγμα, το πρώιμο 45ο υπό σκιάν ή το Στριπτήζ, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά.
Έχει πολλές φορές σχολιαστεί η γλώσσα και το λογοτεχνικό ύφος του Σιμενόν. Δεν υπάρχουν κοσμητικά επίθετα ή τα λεγόμενα καλολογικά στοιχεία που μαθαίναμε στο σχολείο. Είναι μια γλώσσα λιτή, αποκαθαρμένη από κάθε λογοτεχνικότητα, κάθε ποιητικότητα ή μεταφορές. Κι όμως παράγεται μια μεγάλη λογοτεχνία.
4.
Συχνά, η τοπική άκρως συντηρητική κοινωνία, ύπουλη, προδοτική, που αρέσκεται να μαρτυράει, να χαφιεδίζει, να φαντασιώνει και να κατασκευάζει ενόχους, μπορεί να συντρίψει και να δολοφονήσει τελικά έναν άνθρωπο. Παράδειγμα, οι Αρραβώνες του κυρίου Ιρ, που έγινε εξαιρετική ταινία για πρώτη φορά το 1947 με τον τίτλο Πανικός από τον Julien Duvivier, αγαπημένο σκηνοθέτη της Νουβέλ Βαγκ, με τον μοναδικό Michel Simon, και αργότερα από τον Patrice Leconte με τον Michel Blanc, το 1988. Σε αυτό το βιβλίο προβλέπει ο Σιμενόν, χρόνια πριν, τη συμπεριφορά και την τάση στο χαφιεδισμό των Γάλλων κατά τη γερμανική κατοχή. Δίδυμο βιβλίο είναι ο Ανθρωπάκος από το Αρχάγγελσκ, όπου η ζωή ενός μετανάστη Εβραίου από τη Λευκορωσία, συλλέκτη και εμπόρου γραμματοσήμων, καταστρέφεται από την κοινωνία της κωμόπολης.
5.
Τα έργα του Σιμενόν αποτελούν μια βαθιά και πολυσύνθετη μελέτη χαρακτήρων. Μεγαλουργεί ως προς τη μελέτη χαρακτήρων στο Χιόνι ήταν βρόμικο, προάγγελο του Ξένου του Καμύ. Πολύ σωστά παρατηρεί ο Χένρι Μίλλερ το 1954:
Μιλούν συχνά (και μάλιστα πολύ κατά τη γνώμη μου) για τη μεγάλη αντίληψη του Μπαλζάκ. Για μένα η δική σας είναι πιο πραγματική, πιο ουσιαστική, και μας τη σερβίρετε με τρόπο πιο ορεκτικό. Υπάρχει μια «τρυφερότητα» σε σας που δεν τη βρίσκω αρκετά συχνά στους Γάλλος συγγραφείς. Μήπως είναι η βελγική πλευρά σας;
6.
Ο Σιμενόν χώριζε τα έργα του σε δύο ενότητες: Τα αστυνομικά με τον επιθεωρητή Μαιγκρέ, που είναι πολύ δημοφιλή στη Ελλάδα γιατί υπάρχει η συνέχεια του αναγνωρίσιμου ήρωα, και τα «σκληρά μυθιστορήματα».
Νομίζω ότι από τα «σκληρά μυθιστορήματα» μπορούμε να διαχωρίσουμε αυτά όπου δεν υπάρχουν φόνοι και αστυνομική πλοκή, και αυτά είναι τα καθαρά «ψυχολογικά» μυθιστορήματα, όπως τα Τρία δωμάτια στο Μανχάτταν, όπου ένας άνδρας και μια γυναίκα σε άκρα απόγνωση συναντιούνται ξένοι στη νέα Υόρκη και χτίζουν τον έρωτά τους μέσα ακριβώς από αυτή την απόγνωση, ή ο Γάτος, όπου ένα ηλικιωμένο ζευγάρι κατασπαράζεται, ή η Φυγή του κυρίου Μοντ, όπου ένας μεσήλικας πετυχημένος επιχειρηματίας στο Παρίσι εξαφανίζεται αυτοβούλως στη Μασσαλία.
7.
Πάντα, εκτός από τη μοναδική ανάπτυξη του χαρακτήρα, υπάρχει και η περιγραφή των τόπων και οι πολύ δυνατές εικόνες τους: Παρίσι, Μασσαλία, Κάννες, Χάβρη, Μπρυζ κ.ά. Ιδού τι γράφει ο Μαξ Ζακόμπ το 1933:
Θαύμασα το ότι μπορέσατε και αποδώσατε όλη τη Βρετάνη σε μερικές γραμμές (και τη γνωρίζω εκ βάθους), καλύτερα απ’ όλους τους ψευδο-Λοτί που χρειάστηκαν εκατό τόμους. Θαυμάζω την πολύχρωμη και έντονη λιτότητα των περιγραφών σας, την προτίμησή σας για την εκφραστική λεπτομέρεια, την πραγματολογική σας ακρίβεια, την πραγματικότητα και το ρεαλισμό των βιβλίων σας…
Συμβουλή προς ναυτιλλομένους: Αν ταξιδέψετε στη Μασσαλία, πάρτε μαζί σας τη Φυγή του κυρίου Μοντ, είναι ο καλύτερος οδηγός για την ψυχή της πόλης.
8.
Έχει πολλές φορές σχολιαστεί η γλώσσα και το λογοτεχνικό ύφος του Σιμενόν. Δεν υπάρχουν κοσμητικά επίθετα ή τα λεγόμενα καλολογικά στοιχεία που μαθαίναμε στο σχολείο. Είναι μια γλώσσα λιτή, αποκαθαρμένη από κάθε λογοτεχνικότητα, κάθε ποιητικότητα ή μεταφορές. Κι όμως παράγεται μια μεγάλη λογοτεχνία.
Ιδού ένα απόσπασμα επιστολής του Αντρέ Ζιντ του 1938:
Γράφοντας, υπακούετε σ’ ένα ένστικτο από τα πιο ασφαλή και τα καλύτερα σπουδαγμένα· ακρίβεια των περιγραφών, του τόνου των διαλόγων, των παραμικρότερων λεπτομερειών· και ποτέ περιττή επιμονή σε κάτι– το παραλείπετε: τόσο το χειρότερο για τους αναγνώστες σας αν δεν έχουν καταλάβει.
9.
Μερικές σπουδαίες ταινίες που έχουν γίνει από βιβλία του Σιμενόν:
- Η νύχτα στο σταυροδρόμι του Jean Renoir, 1932, με τον επιθεωρητή Μαιγκρέ.
- Πανικός του Julien Duvivier, με τον Michel Simon, 1947, βασισμένο στους Αρραβώνες του κυρίου Ιρ, καθώς και Ο κύριος Ιρ, του Patrice Leconte, 1988, με τον Michel Blanc και τη Sandrine Bonnaire.
- Η Μαρία του λιμανιού του Marcel Carné, 1949, με τον Jean Gabin, και τα Τρία δωμάτια στο Μανχάτταν του Marcel Carné, 1965, με τον Maurice Ronet και την Annie Girardot.
- Τα φαντάσματα του καπελά του Claude Chabrol, 1981, με τον Michel Serrault και τον Charles Aznavour και το Betty του Claude Chabrol, 1991, με τη Marie Trintignant και τη Stéphane Audran.
- O Γάτος του Pierre Granier-Deferre, 1971, με τη Simone Signoret και τον Jean Gabin.
- O άνθρωπος από το Λονδίνο, 2007, του Béla Tarr.
Σε αυτή την επιλογή προσωπική μου γνώμη είναι ότι μπορούμε να προσθέσουμε το Μπλε δωμάτιο του Mathieu Amalric.
Κλασικός επιθεωρητής Μαιγκρέ στο σινεμά υπήρξε ο Jean Gabin, που έπαιξε και σε πολλά άλλα έργα βασισμένα σε βιβλία του Σιμενόν.
Μαιγκρέ έχει παίξει και ο Charles Laughton και ο Michel Simon. Άλλους ήρωες του Σιμενόν έπαιξαν ο Jean-Louis Trintignant, ο Jean-Paul Belmondo, ο James Mason, η Brigitte Bardot, η Michelle Morgan, η Carole Bouquet, ο Alain Delon, η Romy Schneider, ο Philippe Noiret.
___________
* Ο Σταύρος Πετσόπουλος είναι ο δημιουργός των Εκδόσεων Άγρα
σχόλια