Και όμως, νομίζω πως δεν έχουμε κάτι άλλο εκτός από τον ορίζοντα του Διαφωτισμού. Από την ανανέωση ορισμένων από τις υποσχέσεις και τις ενοράσεις του (όχι όλων φυσικά). Απέναντι στο νεοπρωτογονισμό των διαφόρων Ντόναλντ Τραμπ της γης, απέναντι στη φονική θρησκεία-ιδεολογία, απέναντι στους «φυλετικούς» πολέμους, δεν έχουμε άλλο πεδίο αναφοράς.
Λέξεις και πράγματα υποφέρουν από τη βάναυση κατάχρηση, τη φθορά του χρόνου και την ανυποληψία τόσων και τόσων συνθημάτων που μετατράπηκαν σε μαύρη κωμωδία. Να, για παράδειγμα ο Διαφωτισμός. Για κάποιους δεν είναι πια μια θετική λέξη γιατί εκπροσωπεί, λένε, τη Μεγάλη Ιδέα κάποιων παλιών ευρωπαϊκών ελίτ που είτε ως λόγιοι είτε ως αποικιοκράτες θέλησαν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους σε όλο τον πλανήτη. Για άλλους είναι εδώ και καιρό μια φιλολογική αναφορά που δεν λέει τίποτα στους καιρούς της ψηφιακής ανθρωπότητας και των έξυπνων μηχανών. Ο Διαφωτισμός; Απλώς ένα κεφάλαιο από τον μακρινό δέκατο όγδοο αιώνα, κάποια λαμπρά ονόματα της διανόησης σε Γαλλίες και Αγγλίες, ένα σκονισμένο αρχείο. Κειμήλια, τιμαλφή, βιβλία. Εγκυκλοπαίδειες και ειδικοί που γράφουν γι' αυτά σε δοκίμια με κυκλοφορία τριακοσίων αντιτύπων. Και η πίστη στη δύναμη της εκπαίδευσης ή στη μεταρρύθμιση των ηθών; Κατά βάθος, ήταν μια υπόθεση προνομιούχων ανδρών που μυθοποίησαν τη «δυτική λογική», μεταμφιέζοντας τις βίαιες, ιμπεριαλιστικές εξορμήσεις τους σε κίνημα εκπολιτισμού.
Χρειαζόμαστε ένα κριτικό βλέμμα, προσαρμοσμένο στις εμπειρίες της εποχής. Και αυτό το βλέμμα δεν μπορεί να έχει την αδιαλλαξία των εχθρών του.
Και όμως, νομίζω πως δεν έχουμε κάτι άλλο εκτός από τον ορίζοντα του Διαφωτισμού. Από την ανανέωση ορισμένων από τις υποσχέσεις και τις ενοράσεις του (όχι όλων φυσικά). Απέναντι στον νεοπρωτογονισμό των διαφόρων Ντόναλντ Τραμπ της γης, απέναντι στη φονική θρησκεία-ιδεολογία, απέναντι στους «φυλετικούς» πολέμους, δεν έχουμε άλλο πεδίο αναφοράς. Κι απέναντι στην κοινή ανοησία όπου κατά καιρούς γλιστράει και ο πιο πεπαιδευμένος νους. Ο κόσμος μας, άλλωστε, δεν υποφέρει τελικά από υπερβολική ενότητα αλλά από σκόρπισμα και κακές διαιρέσεις. Υποφέρει από πάθη και συμφέροντα που δεν βρίσκουν έναν τόπο αμοιβαίας καταπράυνσης. Αυτός ο τόπος (σχετικού) εκπολιτισμού των αντιθέσεων είναι ο Διαφωτισμός. Ο φιλελεύθερος Διαφωτισμός, διευκρινίζω. Η ιδέα, δηλαδή, ότι μπορεί να υπάρξει μια καλύτερη ανθρώπινη κατάσταση, χωρίς την ψευδαίσθηση της κατασκευής «ενάρετων ανθρώπων». Διότι, όταν μιλάμε για Διαφωτισμό, δεν πρέπει να έχουμε κατά νου κάποια ανεπίληπτη ορθολογική μηχανή ούτε μια αφ' υψηλού περιφρόνηση για το μυστήριο, την πίστη και τα ανθρώπινα πάθη.
Χρειαζόμαστε ένα κριτικό βλέμμα, προσαρμοσμένο στις εμπειρίες της εποχής. Και αυτό το βλέμμα δεν μπορεί να έχει την αδιαλλαξία των εχθρών του. Δεν πρέπει, ας πούμε, να είναι η αθεΐα ως φανατικό υποκατάστατο της ευσέβειας, η σνομπ αντιμετώπιση των θρησκευτικών ευαισθησιών, η αλαζονεία των μορφωμένων ελίτ απέναντι στις μεταμοντέρνες μόδες.
Από πολλές απόψεις έχουμε αφήσει πίσω μια μνησίκακη «κριτική της μαζικής κουλτούρας» που, αντί να κατανοήσει τα φαινόμενα, έσπευδε απλώς να καταδικάσει ηθικά όλη τη σφαίρα της κατανάλωσης. Ένας νέος διαφωτισμός δεν μπορεί να είναι ασκητισμός, ούτε, πολύ περισσότερο, η μονοπώληση της αλήθειας από ριζοσπάστες ή φιλελεύθερους στο όνομα της επιστήμης.
Τι άλλο μας μένει, όμως, εκτός από το πνεύμα της κριτικής; Κριτική, ελευθερία, ατομικότητα. Με τους όρους, φυσικά, και τις προτεραιότητες αυτής της εποχής και σε αυτήν τη συγκεκριμένη χώρα.
Και τώρα πια κινδυνεύουμε από τον κορεσμό και τη δηλητηριώδη καχυποψία. Να πιστέψουμε, δηλαδή, πως όλες οι ιδέες είναι άχρηστες επειδή μια ορισμένη ιδεολογική ρητορεία αποδείχτηκε κάλπικη.
Δεν είναι πολυτέλεια αυτό. Ούτε κάτι που πρέπει να το αφήσει κανείς για άλλη ώρα, μετά την οικονομική κρίση και τις αξιολογήσεις. Αν κάτι έδειξε η προηγούμενη περίοδος, είναι πως έχουμε ανάγκη από κριτική στις πολιτικές δεισιδαιμονίες. Ανεξέταστες ιδέες έγιναν όπλο της ευκολίας και της διανοητικής οκνηρίας. Ο συναισθηματικός εκβιασμός στον λαό υποκατέστησε τον ορθό Λόγο και η οργή πήρε συχνά τη θέση της μελετημένης σκέψης για τη δικαιοσύνη. Τυχοδιώκτες της νέας Αριστεράς και παλαιο-καθεστωτικοί έτρεξαν απλώς να κατοχυρώσουν τον ρόλο του σωτήρα πάνω στην καθημαγμένη χώρα. Η κρίση έγινε ευκαιρία για περισσότερο δογματισμό, για τελεσίγραφα αντιμνημονιακά ή αυταρέσκειες μνημονιακές.
Και τώρα πια κινδυνεύουμε από τον κορεσμό και τη δηλητηριώδη καχυποψία. Να πιστέψουμε, δηλαδή, πως όλες οι ιδέες είναι άχρηστες επειδή μια ορισμένη ιδεολογική ρητορεία αποδείχτηκε κάλπικη. Και αυτό, δυστυχώς, συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη με διαφορετικούς τρόπους: επειδή οι ελίτ φάνηκαν ανεπαρκείς ή και συνένοχες σε κοινωνικά αδιέξοδα, έρχονται αυτοί που απορρίπτουν. Η απορριπτική και μηδενιστική «λύση» του δράματος. Που στην πραγματικότητα δεν επιλύει τίποτα αλλά χειροτερεύει τα αδιέξοδα.
Γράφω για έναν νέο Διαφωτισμό λίγες ώρες αφότου διάβασα την ανακοίνωση κάποιων φοιτητών Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, λάβρων εναντίον της επίσκεψης του Πάπα Φραγκίσκου στη Λέσβο. Σε αυτό το κείμενο βρίσκει κανείς συμπυκνωμένη μια ολόκληρη ιδεολογία: την εικόνα της Ελλάδας-ορθοδοξίας ως οχυρού και τάφρου που βρίσκεται σε πόλεμο με τον διαβολικό Οικουμενισμό και όσους δόλιους επιβουλεύονται την ξεχωριστή ταυτότητά μας.
Αυτή είναι, όμως, η πιο ακραία (και για πολλούς γραφική) εκδοχή του ελληνικού αντιδιαφωτισμού. Μην έχουμε την ψευδαίσθηση ότι η απομόνωση αυτών των φωνών αρκεί. Είναι, ωστόσο, καλό δείγμα πως δεν έχουν την ισχύ που είχαν πριν από είκοσι χρόνια και πως ένας κόσμος γελάει με τους φανατικούς. Το γέλιο, άλλωστε, είναι πάντα η πιο πολύτιμη κληρονομιά του Διαφωτισμού: μια εγγύηση προστασίας από την απανθρωπιά του μεγάλου ιεροεξεταστή και του ζηλωτή.
σχόλια