—Πώς φτάσαμε στο σημείο να μιλάμε για βιασμό 15χρονου από συνομήλικούς του;
Καιρό τώρα, και για την ακρίβεια από την εποχή του Άλεξ από τη Βέροια, μας δίνει μηνύματα η ανηλικότητα και η ανήλικη παραβατικότητα, αλλά συνήθως πρώτα πέφτουμε από τα σύννεφα και δεν ασχολούμαστε καθόλου μετά. Επίσης, συνηθίζουμε να αποδίδουμε περιστατικά ωμής βίας στο νεαρό της ηλικίας και τη σκληρή φύση των παιδιών, αμφότερα εν μέρει σωστά και εν μέρει λανθασμένα. Ωστόσο, στην περίπτωση του βιασμού ενός 15χρονου από ανήλικους, υπάρχουν πολλές αναγνώσεις, όλες τους εξαιρετικά ανησυχητικές.
—Δηλαδή;
Κατ’ αρχάς, είναι ανησυχητικός ο τρόπος που προσλαμβάνει, αφομοιώνει και κατανοεί στρεβλά το σεξ ένα μεγάλο μέρος του έφηβου πληθυσμού, όχι μόνο της χώρας, αλλά σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα με έγκυρες έρευνες, τη στιγμή που ένα μεγάλο ποσοστό του νεαρόκοσμου δεν κάνει σεξ, ένα επίσης σοβαρό ποσοστό το αντιλαμβάνεται ως μέσο επιβολής εξουσίας, κάποτε και ως εργαλείο εξευτελισμού των ευαλωτοτήτων στο πλαίσιο μίας μικρής κοινωνικής ομάδας (του σχολείου, της παρέας, κ.λπ). Κατά δεύτερον, είναι σχεδόν τρομακτικό το πώς και το κατά πόσο, το σκληρό, μη συναινετικό σεξ έχει καταφέρει να επιβληθεί ως τάση είτε μέσω στίχων, είτε μέσω της μόδας, είτε μέσω της ελαφριάς λογοτεχνίας (βλ. «Πενήντα αποχρώσεις του γκρι»).
Έρευνα που είχε δημοσιευθεί μόλις πριν από έναν χρόνο στο "Scientific America", κατέγραφε τη σύγχυση των νέων αναφορικά με το σεξ. Τα στοιχεία έδειχναν ότι τις τελευταίες δεκαετίες οι άνθρωποι ναι μεν κάνουν λιγότερο σεξ, αλλά όταν κάνουν επιλέγουν τη σκληρή μορφή του, επηρεασμένοι απ’ ό,τι βλέπουν στην πορνογραφία. Όταν στην ήδη πολύπλοκη εξίσωση εμφανίζεται και η απουσία συναίνεσης, τα πράγματα εξελίσσονται εφιαλτικά.
—Λέμε ότι φταίνε τα social media και η πανεύκολη πρόσβαση σε πορνογραφικό υλικό;
Λέμε ότι είναι ένας σημαντικός παράγοντας, που, ειδικά όταν απουσιάζει θεσμικά η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, κανονικοποιεί μη συναινετικές καταστάσεις, εκπαιδεύει σε συγκεκριμένες βίαιες συμπεριφορές και εξιδανικεύει πολιτικές που παραβιάζουν τα σώματα ή που τα προπονούν στην ανοχή. Τα παραπάνω με τεράστια ειλικρίνεια τα είχε θίξει σε τηλεοπτική συνέντευξή της η νεαρή τραγουδίστρια Billie Eilish, εξηγώντας το πώς εθίστηκε στο πορνό και το πώς αυτός ο εθισμός την εκπαίδευσε στο να μη λέει «όχι», ακόμα και σε πράγματα που δεν της άρεσαν στο σεξ ή ακόμα χειρότερα την παραβίαζαν.
—Προλαμβάνεται η εκδήλωση τέτοιων τερατωδών συμπεριφορών από ανήλικους;
Σύμφωνα με τον Βαγγέλη Κοσμάτο, Ψυχολόγο - Υπεύθυνο Επιστημονικού Έργου Συμμαχίας των Φύλων (Gender Alliance Initiative) «η απάντηση σε αυτή την ερώτηση βρίσκεται στο αν αυτές οι συμπεριφορές είναι φυσικές, δηλαδή, στο αν θα τις αποδώσουμε σε έναν φυσικοποιητικό χαρακτήρα τύπου "έτσι είναι τα παιδιά", "έτσι είναι τα αγόρια", “boys will be boys” ή αν αυτές οι συμπεριφορές κατασκευάζονται. Αν αυτές οι εκδηλώσεις μίας τοξικής, εξουσιαστικής, κυριαρχικής, ελεγκτικής αρρενωπότητας, που χρησιμοποιεί το power and control σαν εργαλείο στη ζωή της κατασκευάζονται –είναι δηλαδή στοιχεία της κοινωνικής κατασκευής του φύλου- τότε μπορεί και να προλαμβάνονται. Γιατί ό,τι κατασκευάζεται μπορεί και να ανασκευάζεται. Αυτό που μας έχει διαφύγει για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, γι’ αυτό και φαίνεται πια ότι δεν μπορούμε να προλάβουμε τέτοιες συμπεριφορές, γι’ αυτό και βλέπουμε όλο και πιο συχνά εκδηλώσεις ωμής βίας, ατομικής ή ομαδικής, κυρίως αγοριών, όχι όμως ότι δεν βλέπουμε και από κορίτσια τέτοιες τάσεις, είναι η έγκαιρη δράση και ο αναστοχασμός όταν σημειώνονται τέτοια περιστατικά».
—Παίζει, λοιπόν, ρόλο η δική μας αδιαφορία απέναντι τέτοια φαινόμενα. Πώς αντιστρέφεται αυτή η εφιαλτική κατάσταση;
«Εμείς, ο ενήλικος κόσμος, είτε δραστηριοποιούμαστε στην ψυχική υγεία, είτε στην εκπαίδευση, είτε στα media, είτε στην πολιτική, εδώ και πάρα πολλά χρόνια κάνουμε την πάπια. Η συζήτηση για το αν θα χρειάζεται παράλληλα με την ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων στα σχολεία μας, να αναπτύξουμε και συναισθηματικές δεξιότητες στα παιδιά μας και στα έφηβα άτομα –όπως είναι η συναίνεση στο σεξ, όπως είναι η ανακάλυψη του ερωτισμού, όπως είναι οι εκφάνσεις της σεξουαλικότητας ή οι εκφράσεις των έμφυλων ταυτοτήτων μας. Όλα αυτά τα ζητήματα δεν τα ανοίγουμε, με καταστροφικές συνέπειες. Δηλαδή, την ύπαρξη οργανωμένης πλαισίωσης των παιδιών», εξηγεί ο κ. Κοσμάτος.
—Έχει σχέση η ατέλειωτη έκθεση σε οθόνες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
«Έχει να κάνει με τα πρότυπα στα οποία είμαστε εκτεθειμένoi, πρότυπα πολιτικά, επιχειρηματικά, πρότυπα εξουσίας, σκληρά icons, είτε στην τηλεόραση είτε στο διαδίκτυο και όλο αυτό να προβάλλεται με όρους επίθεσης. Την ίδια στιγμή είναι τόσο δύσκολο να προβάλλεις μια εικόνα ανδρών όπως ο Φέντερερ και ο Ναδάλ που κρατιούνταν από το χέρι. Μας έκανε εντύπωση κάτι απολύτως φυσιολογικό. Είναι όμως, τόσο σημαντικό να βλέπουμε τέτοια πρότυπα. Να υπάρχει αυτό που λέμε conscious male sexuality, συνειδητή ανδρική σεξουαλικότητα».
—Γίνεται ποτέ κατανοητό από τους θύτες το μέγεθος της ζημιάς που έχουν προξενήσει και του τραύματος που άφησαν;
«Είναι πολύ σημαντικό αυτό ως ερώτημα και ειδικά από τη στιγμή που δεν μιλάμε για ενήλικες, για perpetrators 30 και 40 και 50 ετών, αλλά για εφήβους. Νομίζω ότι είναι το πιο κομβικό σημείο, το αν μπορέσουμε με παιδιά σαν κι αυτά να ανακατασκευάσουμε και να αναδομήσουμε την αντίληψή τους για το ποια σώματα είναι ευάλωτα, για την αξία όλων των σωμάτων. Δυστυχώς, σε μια κουλτούρα κυρίαρχης, παραδοσιακής αρρενωπότητας δεν έχουν όλα τα σώματα την ίδια αξία. Υπάρχουν σώματα που περισσεύουν. Ένα gay αγόρι, ένα fem αγόρι, ακόμα και ένα straight αγόρι με εκδηλώσεις που δεν προσιδιάζουν σε μία παραδοσιακή αρρενωπότητα, είναι ένα υποδεέστερο σώμα που ανά πάσα στιγμή μπορεί να γίνει αντικείμενο χλεύης. Αν γίνει αντικείμενο χλεύης, όπως μας λέει και η κουλτούρα της έμφυλης βίας, τότε εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε αντικείμενο παρενόχλησης και κλιμακωτά να βρεθεί αντικείμενο κακοποίησης, βιασμού ή ακόμα και φόνου».
—Πού παρεμβαίνουμε εμείς τότε;
«Το βασικό είναι να δούμε σε ποια στιγμή τα παιδιά – θύτες έχασαν τη συμπόνοιά τους, την ενσυναίσθηση, πώς μεγάλωσαν και ανατράφηκαν ώστε να εμφανίζουν αυτή τη σκληρότητα και τη μη συναίσθηση του τραύματος που προκαλούν. Αν παρακολουθήσουμε αυτή την αλυσίδα και πώς διαρθρώθηκε, τότε μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε από την ανάποδη, ώστε να επιδιορθώσουμε τους χαμένους κρίκους και να δουλεύουμε μαζί τους από το μηδέν. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητός από τον δράστη ο πόνος που έχει προκαλέσει».
—Ούτε λόγος, δηλαδή, να συμβούν όλα αυτά στο ελληνικό σωφρονιστικό πλαίσιο;
«Τα σωφρονιστικά πλαίσια στην Ελλάδα οξύνουν και εντείνουν τέτοιες κυριαρχικές συμπεριφορές. Είναι προφανές ότι για να επιβιώσει ένα αγόρι σε τέτοιες δομές, καλείται να γίνει ακόμα πιο σκληρό, απ’ ό,τι πρωτομπήκε. Οπότε δεν μιλάμε για σωφρονισμό, αλλά για «εκπαίδευση», «διαμόρφωση» και σταθεροποίηση της ταυτότητας με την οποία μπήκαν αυτά τα παιδιά εκεί μέσα. Υπάρχουν τρόποι πλαισίωσης και εργασίας αναδομητικής και αποκαταστασιακής τέτοιων παιδιών και πάντως όχι το σωφρονιστικό σύστημα έτσι όπως το έχουμε στο μυαλό μας μέχρι σήμερα».
—Πώς οι οικογένειες θυμάτων όπως ο 15χρονος μπορούν να διαχειριστούν αυτό που συνέβη στο παιδί τους και να το βοηθήσουν να αντιμετωπίσει και να επουλώσει το τραύμα;
«Αυτού του είδους τα εγκλήματα σπάνε το όριο της ατομικότητας. Παρά την ιδιότητά μου, δεν μπορώ να μιλήσω για μία ατομική ψυχολογική διαχείριση. Όχι ότι μία ατομική / οικογενειακή υποστήριξη δεν θα βοηθούσε, αλλά εδώ μιλάμε για ένα τραύμα πιο συλλογικό, πιο κοινοτικό. Έχουμε δει σε αντίστοιχα τέτοια τραύματα από γυναικοκτονίες και βιασμούς γυναικών ή κοριτσιών, όπου εκεί μοιάζει να καταρρέει ολόκληρη η οικογένεια και μαζί το κοινοτικό σύστημα, άρα εγώ θα προέκρινα μία παρέμβαση σ’ αυτές τις οικογένειες ταυτόχρονα ατομική και οικογενειακή, αλλά κυρίως κοινοτική. Δηλαδή, τα μέλη των οικογενειών αυτών να είναι ενεργά παρόντα στην κοινωνική, πολιτική και κινηματική ζωή. Να ακούγονται. Χρειάζεται να πετάξουμε από πάνω μας τον πέπλο ντροπής που μας αναγκάζει να κρατάμε τα στόματά μας κλειστά και δίνει και μια διάσταση ενοχής στα θύματα τέτοιων εγκλημάτων. Χρειάζεται να κατανοήσουμε ότι δεν μιλάμε εγκαίρως, γιατί συνήθως δεν ξέρουμε σε ποιον να μιλήσουμε. Γιατί έχουμε ενδοβάλλει αυτή τη ντροπή. Γιατί μας έμαθαν να ντρεπόμαστε».
