Κατάληψη στο αστικό κενό

Την περίοδο 1997-1998 η Αθήνα έχει μόλις αναλάβει τους Ολυμπιακούς Αγώνες και όλα δείχνουν πως αρχίζει να μεταμορφώνεται σε μητρόπολη. Παράλληλα συμβαίνει και κάτι που είναι πρωτόγνωρο: Αποφασίζεται με διάταγμα η ανάπλαση μιας ολόκληρης περιοχής με στόχο τον εξωραϊσμό της, αλλά, όπως αποδείχτηκε, ουσιαστικά δημιουργήθηκε εκ του μηδενός μια «διασκεδασούπολη». Ο Ψυρρής από έδρα βιοτεχνών, Ναξιωτών εμπόρων και κουτσαβάκηδων μετατρέπεται ένα λούνα παρκ φαγητού, μπαρ και κλαμπ. Οι αρχιτέκτονες Νίκος Καζέρος και Ελένη Τζιρτζιλάκη, που είχαν ήδη το γραφείο τους στην περιοχή, συμμερίζονται την ανησυχία των «ντόπιων» και καλούν συναδέλφους και φίλους να «περπατήσουν» στην περιοχή. Ένα από τα βασικά της χαρακτηριστικά ήταν οι κενοί, ελεύθεροι χώροι που έχασκαν μεταξύ των κτιρίων. Έτσι προέκυψε το μεγάλο θέμα: Τι κάνεις με αυτούς τους ελεύθερους χώρους μέσα στην πόλη; Ο εικαστικός και μέλος της ομάδας Τζίμης Ευθυμίου μας λέει πως «το κύριο θέμα μας ήταν τα κενά της πόλης. Το άκτιστο, το οποίο έχει ένα δικό του νόημα και ίσως θα έπρεπε να καθαρογραφεί στo μυαλό μας μέσα από ένα άλλο πρίσμα. Αλλιώς θα το δει ένας άστεγος και αλλιώς θα το δει ένας εργολάβος. Οι αδιάθετοι χώροι της πόλης εξάλλου αποτελούν ένα στοιχείο συνοχής».

Η παρέα παίρνει την απόφαση να προχωρήσει στην πρώτη της δράση: Στις 8:30 το απόγευμα της 12^ηςΑπριλίου του 1998, σε έναν ακάλυπτο χώρο στη Λεπενιώτου, μαζεύεται μια μεγάλη ομάδα που πραγματοποιεί συζητήσεις, προβολές και δράσεις. Είναι η στιγμή που εικαστικοί αλλά κυρίως αρχιτέκτονες βγαίνουν από το κοινωνικό στερεότυπό τους -δηλαδή από την εικόνα ενός εντοιχισμένου ανθρώπου που σχεδιάζει μια πόλη ή ένα σπίτι- και έρχονται σε σωματική επαφή με το αντικείμενό τους. Μετατρέπουν το ίδιο το σώμα τους σε έργο και παράγουν μια συγκεκριμένη δράση που άπτεται περισσότερο της πολιτικής παρά της αρχιτεκτονικής. Όπως συμπληρώνει η Ελένη Τζιρτζιλάκη, «αυτό που συνεισέφερε στα ελληνικά δεδομένα το Αστικό Κενό είναι ότι έδωσε στην αρχιτεκτονική ένα νομαδικό χαρακτήρα. Δεν είναι πια στο γραφείο του ο αρχιτέκτονας, αλλά βγαίνει στο δρόμο και με το σώμα του κάνει πια πολιτική πράξη». Και συμπληρώνει ο Νίκος Καζέρος: «Μπήκαμε σε άλλες διαδικασίες, οι οποίες έχουν φυσικά τις αναφορές τους στην αρχιτεκτονική. Όμως χρησιμοποιείς πια νέους τρόπους για να δείξεις πράγματα που σε ενδιαφέρουν και, κυρίως, προσθέτεις τη δικιά σου την παρουσία. Ένας προσωπικός επανακαθορισμός για διάφορα θέματα που σκεφτόμασταν για την πόλη».

Δράσεις σε έναν κοινό τόπο

Η ίδια η ομάδα συστήνεται ως εξής: «Το Αστικό Κενό είναι μια ανοιχτή ομάδα δράσης για το χώρο και τα δικαιώματα στην πόλη, η οποία αποτελείται από αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες και πραγματοποιεί συλλογικές δράσεις... Οι δράσεις περιλαμβάνουν περπάτημα, ανάγνωση κειμένων και άλλες απλές, καθημερινές δραστηριότητες και οργανώνονται από την ομάδα σε επιλεγμένες τοποθεσίες. Τα αστικά κενά, χώροι οι οποίοι βρίσκονται συνήθως σε μια διφορούμενη νομική κατάσταση, μέσα από τις δράσεις αλλάζουν χρήση και μετασχηματίζονται. Έτσι βάζει σε δοκιμασία τη σχέση των τόπων με τους πολίτες και την αστική ζωή». Η διαδικασία, όμως, για να επιλεγεί μια δράση δεν ήταν απλή ήταν εποικοδομητική. Η κ. Τζιρτζιλάκη θυμάται: «Από τη δεύτερη δράση και μετά δημιουργήθηκε μια κοινότητα ανθρώπων που έκανε καταπληκτικές συζητήσεις. Και αυτό ενδυνάμωνε τη σκέψη και επαναπροσδιόριζε τι σημαίνει δράση στην πόλη. Το αστικό κενό προκύπτει σε αυτήν τη φάση που η Αθήνα γινόταν μητρόπολη. Ήταν μια δύναμη που έβγαινε από τη συλλογικότητα». Μαζεύονταν για ώρες και μερικές φορές για μέρες και συζητάγανε. Ετερόκλητα άτομα που είχαν όμως την ανάγκη να προσφέρουν αλλά πολλές φορές ένιωθαν εκτοπισμένοι. «Ο κυριότερος ιστός που συνέδεε τα μέλη ήταν ένας συναισθηματικός ιστός και ο κοινός τόπος. Η κρίση της αρχιτεκτονικής σκέψης ίσως ήταν ο κοινός μας τόπος» υποστηρίζει ο κ. Ευθυμίου. Ακούγονταν πολλές προτάσεις και τελικά κατέληγαν σε μια δράση. «Δεν υπήρχε ένα σενάριο για το πώς θα πραγματοποιηθεί. Υπήρχαν γενικές κατευθύνσεις και αυτό δημιουργούσε και μια ελευθερία στο χώρο» λέει ο κ. Καζέρος. «Κάναμε κάτι πολιτικό, ενώ δεν ήμασταν ένας πολιτικός οργανισμός» επανέρχεται ο κ. Ευθυμίου.

Η δεύτερη πραγματοποιήθηκε πάλι μέσα στου Ψυρρή. Στήνονται μικρόφωνα και προσκαλούνται οι κάτοικοι να μιλήσουν σε αυτά για τα προβλήματα τις γειτονιάς τους. Συμμετέχουν κυρίως μέλη της ομάδας που κάνουν ταυτόχρονα διάφορες αναγνώσεις. Από ποίηση μέχρι μαγειρική. Δημιουργείται ένταση, πλάκα και άλλα συναισθήματα. Θίγεται ένα πρόβλημα όμως. Το Αστικό Κενό δεν θέλει να εντυπωσιάσει. Μερικές δράσεις μπορεί και να μην τις καταλάβαινες, αν πέρναγες από δίπλα τους. «Δεν μπορούμε εμείς να ελέγξουμε την πόλη, αλλά μπορούμε να δείξουμε πώς η πόλη αλλάζει και να το κάνουμε κατανοητό» λέει η κυρία Τζιρτζιλάκη. Για να γίνει πιο κατανοητό αυτό, την Ημέρα των Ερωτευμένων 14/02/1999 η ομάδα βηματίζει απλά σε ένα οικόπεδο στην Κουμουνδούρου, όπου επρόκειτο να χτιστεί ένα σχολείο. Ο κ. Καζέρος πιστεύει πως στην «Κουμουνδούρου δεν θέλαμε να δείξουμε απλά μια πράξη, αλλά βάζαμε και τον περαστικό και το ίδιο μας το σώμα να βρεθούν σε μια άλλη σχέση με ένα χώρο. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό μέσα σε συνθήκες αστικές. Είχαμε νιώσει και οι ίδιοι ως αρχιτέκτονες ότι έχουμε εκτοπιστεί μέσα στην πόλη. Η εναλλακτική σκέψη μας για το πώς μπορούμε να φτιάξουμε μια πόλη ή πώς μπορούμε να φτιάξουμε ένα δημόσιο χώρο φαινόταν σαν απειλή».

Άστεγοι ή το άλλο αστικό κενό

Το Αστικό Κενό επεκτείνεται. Πηγαίνει στην Πάτρα και συμμετέχει με μια performance πάνω στο ζήτημα της μετανάστευσης «Στην περίπτωση του Ψυρρή ό,τι άρχιζε τελείωνε εκεί. Δημιουργούσε ένα περιβάλλον όμως που έθιγε ζητήματα. Στην Πάτρα, ωστόσο, θίγαμε ζητήματα, όπως αυτό της μετανάστευσης. Δεν ήταν όμως κάτι το διαφορετικό. Ξεκινήσαμε γύρω από το «σπίτι» μας και σιγά σιγά ξετυλιγόταν ένα κουβάρι» συνεχίζει ο κ. Καζέρος, «στοχεύαμε κάπου αλλού πια» Το αλλού το περιγράφει ο κ. Ευθυμίου: «Περνάμε από τα χωρικά κενά σε παύσεις της αστικής λειτουργίας που είναι και δεν είναι αθώες. Δηλαδή το να ανεχόμαστε ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν πού να μείνουν είναι ένα κενό στην αντίληψή μας για τη ζωή. Εμείς θέλαμε να καταδείξουμε την έννοια του "αστέγου" που είναι ένα άλλου τύπου αστικό κενό». Έτσι στην 5^ηδράση, στις 27/05/1999, ξαπλώνουν στην πλατεία Κλαυθμώνος για να «μπουν» στη θέση των αστέγων ή στις 14 και 15/12 του 2002 οικειοποιούνται ένα βαγόνι του μετρό, προκαλώντας την αντίδραση των φυλάκων, αποδεικνύοντας έτσι πως το μέσο δεν αποτελεί ένα δημόσιο χώρο.

Το Αστικό Κενό, αν και το ίδιο αντιλαμβάνεται πως το μήνυμα δεν περνάει ξεκάθαρα, παρ' όλα αυτά νιώθει μια ισχυρή εσωτερική δύναμη και ολοκλήρωση όσον αφορά τις ενέργειές του. Η κ. Τζιρτζιλάκη θυμάται πολύ έντονα τη διαδρομή που είχαν κάνει το Μάρτιο του 1999 στην κοίτη το Κηφισού λίγο καιρό πρώτου αυτός μπαζωθεί. Σέρνοντας κουβάδες, περπάτησαν μέσα στα λασπόνερα, υπενθυμίζοντας στους πολίτες που τους παρακολουθούσαν πως εκεί υπάρχει ένα ποτάμι. Ο κ. Ευθυμίου ένιωσε αληθινή έκσταση όταν το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου «απέναντι από το Γαλλικό Ινστιτούτο έπαιζα ντραμς πάνω στα κάγκελα μιας κλειστής ταράτσας. Ενώ έμοιαζε με φυλακή, ήταν από τα πιο ωραία σημεία της πόλης με καταπληκτική θέα». Ο Νίκος Καζέρος, αντίστοιχα, εντυπωσιάστηκε με το γεύμα στην Ακαδημία Πλάτωνος που επαναπροσδιόριζε ένα μνημειακό αλλά εγκαταλελειμμένο χώρο.

Η νομαδική αρχιτεκτονική

Οι συνομιλίες που είχα με τα μέλη της ομάδας Αστικό Κενό δημιούργησαν την εξής εντύπωση. Η ομάδα δημιουργήθηκε πάνω στις ανάγκες που υπήρχαν τότε. Για παράδειγμα οι Καζέρος, Τζιρτζιλάκη που συμμετέχουν στον ανασχεδιασμό της πλατείας Μοναστηρακίου, εξέτασαν με διαφορετικό μάτι την αξία του δημόσιου χώρου. Παράλληλα, εφοδίασε τους συμμετέχοντες με σκέψεις και ιδέες που διεύρυναν αυτό που ονομάζουμε «αρχιτεκτονικές σπουδές» στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, ο μετασχηματισμός της πόλης και η αλληλεπίδρασή της με την κοινωνία δημιούργησαν άλλες ανάγκες και πιο εξελιγμένους τρόπους ακτιβισμού. Όπως το Δίκτυο για τη Νομαδική Αρχιτεκτονική (έχει καταπιαστεί με αυτό η Ελένη Τζιρτζιλάκη τελευταία), που εργάζεται πιο πολύ με την κοινότητα παρά με το άτομο (περίπτωση ανάπλασης Ελαιώνα). Αν σταθούμε, όμως, για λίγο σε αυτά που έθιξε το Αστικό Κενό, θα δούμε πως όχι μόνο «σημείωσε» στο χάρτη αλλά προέβλεψε και σημαντικά προβλήματα της πρωτεύουσας και της χώρας. Η συγκέντρωση που παρουσιάζει το κέντρο όσον αφορά τα κέντρα διασκέδασης και το πρόβλημα που αυτά προκαλούν, το μπάζωμα του Κηφισού που στερεί την πόλη από ένα ποτάμι και οι πλημμύρες που προκαλούνται σε κάθε μπόρα. Το ζήτημα των αστέγων που πληθαίνουν με τη μέρα, των μεταναστών, όπως επίσης και το θέμα που μας απασχόλησε έντονα τελευταία, η κατάσταση που επικρατεί στην Ακαδημία Πλάτωνος, τόσο με το υπό ανέγερση κτίριο της νομαρχίας όσο και με την εγκατάλειψη του πάρκου και του μνημείου. Τέλος, η έμφαση στα κενά της πόλης, καθώς ολοένα περισσότεροι προστίθενται στον κατάλογο αναζήτησης ενός ελεύθερου χώρου.

Κλείνουμε με την κλασική ελληνική απορία: Αφού τις έκαναν τις ενέργειες, γιατί δεν επέμειναν ώστε να πετύχουν το στόχο τους; Το συμπέρασμα από τις δράσεις του Αστικού Κενού είναι ότι δεν μπορείς να περιμένεις από μια ομάδα να τα πετύχει όλα. Να δώσει απαντήσεις σε καθετί που αφορά την πόλη. Και η αλήθεια είναι πως το Αστικό Κενό έδωσε με το όνομά του (και μόνο) το έναυσμα για μια μεγαλύτερη κινητοποίηση πάνω στη διεκδίκηση ενός δημόσιου χώρου και πως αυτή η πόλη θα μπορούσε, όπως το άξιζε κιόλας, να είναι καλύτερη και πιο προσιτή στους κατοίκους της.

Δράσεις

Δράση 1:Κυριακή, 12 Απριλίου 1998
Δράση στον κενό χώρο μεταξύ των οδών Τάμη, Αγ. Αναργύρων και Λεπενιώτου, Ψυρρή.

Δράση 2:Πέμπτη, 2 Ιουλίου 1998
Εκφωνήσεις στον ακάλυπτο χώρο - Ψυρρή.

Δράση 3:Κυριακή, 14 Φεβρουαρίου 1999
Βηματισμός.

Δράση 4:Πέμπτη, 11 Μαρτίου 1999
Δράση στην κοίτη του ποταμού Κηφισού. Θορυβώδης πορεία.

Δράση 5:Πέμπτη 27 Μαΐου 1999
Πλανήτες. Κοίτα την πόλη από κάτω προς τα πάνω.

Δράση 6: 4 Δεκεμβρίου 1999
Περπατώντας στις ταράτσες.

Δράση 7:Πέμπτη, 25 Μαΐου 2000
Παιχνίδι στις προσφυγικές πολυκατοικίες της Λ. Αλεξάνδρας.

Δράση 8:Πέμπτη 15 Ιουνίου 2000
Ταξίδι - Μετανάστευση.

Δράση 9:Κυριακή, 27 Ιανουαρίου 2002
Αποχαιρετώντας την ελεύθερη πόλη. Γεύμα στην Ακαδημία Πλάτωνος.

Δράση 10:Σάββατο 14 & Κυριακή 15 Δεκεμβρίου 2002
Πολιτική δράση. Τι άλλο μπορεί να συμβεί στο μετρό.

Δράση 11:Δευτέρα 15 Δεκεμβρίου 2003
«Αναμονή»: Προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας.

Δράση 12:Τρίτη, 13 Ιουλίου 2004
Δράση στο Νησί Πάτροκλος (νότια Αττική).

Δράση 13:16 Μαρτίου 2006
«Υπερ-αστικό Κενό», τρόφιμα και άλλα.