Ο πιο καλός ο μαθητής
Ονομάζεται Kanzi και είναι 35 χρονών σήμερα, πατριάρχης πλέον. Ανήκει στο είδος των μπονόμπος κι από μικρός επέδειξε εκπληκτικές ικανότητες μάθησης, παρακολουθώντας τη θετή μητέρα του που είχε ενταχθεί σε ένα προγραμμα ερευνών του Georgia State University βασισμένο σε lexigrams (σύμβολα τοποθετημένα σε πληκτρολόγιο που αναπαριστούν ένα αντικείμενο ή μια ιδέα μέσω της εικόνας). Ξέρει να ανάβει φωτιά (με σπίρτα ή αναπτήρα), να μαγειρεύει στοιχειωδώς (ομελέτες για παράδειγμα, διαλέγοντας ως και τα υλικά), και να παραγγέλνει πίτσα χρησιμοποιώντας ένα από τα περίπου 350 σύμβολα που έχει αποστηθίσει. Επίσης, καταλαβαίνει 3.000 λέξεις, παίζει pac-man και είναι περιζήτητος καλλιτέχνης. Οι πινακές του πωλούνται προς 1.500 δολάρια ο καθένας.
Ο Kanzi, με την ευρυμαθειά του, κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρον και επίκαιρο το ζήτημα της δυνατότητας μετάβασης κάποιων ειδών του ζωϊκου βασιλείου με ανεπτυγμένη ευφυϊα, όπως τα χταπόδια ή τα δελφίνια, σε μια εξελιγμένη συνείδηση. Αποτελεί κοινή παραδοχή πως το αποφασιστικό άλμα προς την κατάκτηση αυτή θα αποτελούσε η ικανότητα μεταφοράς της ήδη αποκτημένης γνώσης στα μικρά τους ή σε ομοίους τους. Τα δελφίνια, τα οποία είναι ικανά να "διδάξουν" μία άσκηση, φαίνεται να βρίσκονται ένα βήμα μπροστά. Αλλά οι άνθρωποι θα ανιχνεύουν πάντα τα δυνατά σινιάλα που θα μπορούσαν να προέλθουν από την πλευρά των πιθήκων. Ο Πλανήτης των Πιθήκων δεν γυρίστηκε τυχαία. Η συγκινητική όσο και λυπηρή υπερπροσπάθεια αυτών των συγγενών μας θα αποβεί ποτέ στους ίδιους χρήσιμη ;
Οι προσπάθειες εκμάθησης μιας γλώσσας στους πιθήκους
(από το σάιτ Le cerveau à tous les niveaux - Ο εγκέφαλος σε όλα τα επίπεδα)
Κατά τους αιώνες, θεολόγοι, φιλόσοφοι, ακόμη και βιολόγοι υποστήριξαν πως η γλώσσα ήταν το αποκλειστικό γνώρισμα των ανθρώπων. Τα μέχρι σήμερα δεδομένα που αφορούν εξελιγμένους τρόπους επικοινωνίας ζώων τόσο διαφορετικών όσο οι μέλισσες, τα πουλιά, οι φάλαινες ή οι μεγάλοι πίθηκοι, ανατρέπουν την άποψη αυτή με την ευρεία έννοια.
Οι χιμπατζήδες στο φυσικό τους περιβάλλον επιδεικνύουν μια ήδη ανεπτυγμένη κοινωνική επικοινωνία βασισμένη στις χειρονομίες, τη χρήση αντικειμένων ή τις εκφράσεις του προσώπου. Επιπλέον, έχουν ένα φυσικό σύστημα λαρυγγισμών που φαίνεται να περιλαμβάνει κάποια αναφορικά συστατικά, όπως για παράδειγμα οι κραυγές που σημάινουν συναγερμό και ειδοποιούν τους ομοίους τους για κάποιο συγκεκριμένο είδος κινδύνου.Παρ 'όλα αυτά, η επικοινωνία των πιθήκων δεν είναι ομόλογη με αυτή των ανθρώπων κι αυτό για δύο βασικούς λόγους : είναι ουσιαστικά συναισθηματική (αντί να είναι γνωστική και αναφορική όπως η ανθρώπινη γλώσσα) και ελέγχεται από υποφλοιώδεις δομές (ενώ η ανθρώπινη γλώσσα σχετίζεται ουσιαστικά με τον εγκεφαλικό φλοιό).
Η ανθρώπινη γλώσσα εμφανίζεται πάντα μοναδική στο είδος της από σημασιολογική άποψη, ως προς την ικανότητά της δηλαδή να συνδέει συγκεκριμένες έννοιες με αυθαίρετα σύμβολα. Επειδή όμως οι ανθρώπινες αυτές δεξιότητες χρειάστηκε κι αυτές να εξελιχθούν ξεκινώντας από δεδομένες ικανότητες των πρωτευόντων προγόνων μας, πολλοί πίστεψαν σε μια ενδεχόμενη κατάκτηση της ανθρώπινης γλώσσας από πρωτεύοντα είδη.
Πρώτη παρατήρηση : παρά τις επανειλλημένες προσπάθειες ανατροφής χιμπατζήδων από το 1940 ως παιδιά, οι μικροί χιμπατζήδες δεν κατάφεραν ποτέ να μιλήσουν, επειδή ο λάρυγγάς τους δεν τους επιτρέπει να παράγουν τους ήχους της ανθρώπινης γλώσσας. Ωστόσο, φαίνεται πως μπόρεσαν να μάθουν κάποια βασικά στοιχεία συμβολικής επικοινωνίας εφ' όσον τους δόθηκε η δυνατότητα να χρησιμοποιούν σύμβολα πάνω σε πλαστικά τετραγωνάκια, ή τις χειρονομίες της νοηματικής γλώσσας, ή ακόμη και μια οθόνη υπολογιστή κι ένα πληκτρολόγιο με σύμβολα. Με τέτοια πληκτρολόγια και επαρκή εκπαίδευση, οι χιμπατζήδες έμαθαν να επιλέγουν ανάμεσα σε 400 σύμβολα για να σχηματίσουν εκφράσεις και να διεξάγουν στοιχειώδεις συνομιλίες με τον εκπαιδευτή τους. Κάποιοι υποστηρίζουν μάλιστα πως τα ζώα με τις καλύτερες επιδόσεις κατάφερναν να χειρίζονται ένα λεξιλόγιο πολλών χιλιάδων λέξεων, που αντιστοιχεί στις γλωσσικές δεξιότητες ενός παιδιού 3-4 ετών.
Ο πίθηκος μπονόμπο Kanzi χρησιμοποιούσε τακτικά 250 σύμβολα που αντιπροσώπευαν λέξεις (ή lexigrammes) που προέρχονταν από έναν συνολικό κατάλογο 500 λέξεων. Τα δελφίνια μπορούν επίσης να ανταλλάσσουν έννοιες μεταξύ τους. Είναι σε θέση να εξηγήσουν μια ενέργεια σε ένα νέο ομοειδή τους, που έχει απομονωθεί πρωτύτερα σε άλλη δεξαμενή και να ξεχωρίζουν την πραγματικότητα από την αναπαράστασή της.
Ανάμεσα στα διασημότερα πρωτεύοντα που έμαθαν τη σημασία χειρονομιών της νοηματικής γλώσσας, συναντάμε τον Washoe, τον χιμπατζή που μελετήθηκε από τον Roger Fouts και ανατράφηκε από τους R. Allen και Beatrice Gardner, καθώς και τον Koko, τον γορίλλα που εκπαιδεύτηκε από την Francine Patterson. Αλλά πέρα από την αποδεδειγμή καλή τους μνήμη, η υποτυπώδης χρήση της νοηματικής γλώσσας προβληματίζει ως προς την ικανότητά τους να παράγουν διαφορετικούς συνδυασμούς συμβόλων σύμφωνα με τους γραμματικούς κανόνες ώστε να εκφράσουν νέα πράγματα.
Έτσι, το ζήτημα παραμένει αμφιλεγόμενο και οδηγεί σε διαφορετικές ερμηνείες ορισμένων παρατηρήσεων. Μεταξύ άλλων αυτής του χιμπατζή που, έχοντας μάθει να αναγγνωρίζει το σύμβολο που ορίζει το νερό και το αντίστοιχο που ορίζει το πουλί, χρησιμοποίησε τα δύο σύμβολα μαζί για να σημάνει ένα υδρόβιο πουλί όταν είδε ένα κύκνο να κολυμπάει. Εκείνοι που δεν πιστεύουν στη γλώσσα των ζώων ισχυρίζονται πως ο χιμπατζής μπορεί κάλλιστα να έκανε δύο ξεχωριστές ενέργειες, τη μία για να περιγράψει το νερό και την άλλη το πουλί. Προσθέτουν ότι συχνά τα ζώα αυτά χρησιμοποιούν συνδυασμούς παράλογων ή ακατανόητων συμβόλων. Συνεπώς, είναι δύσκολο να πούμε αν ο συσχετισμός με το υδρόβιο πουλί εκφράζει μια στιγμιαία έκλαμψη σε επίπεδο γλώσσας, ή αν πρόκειται για συμπτώσεις που υπερτονίστηκαν από ερευνητές που πιστεύουν ότι οι χιμπατζήδες είναι ικανοί για μια ορισμένη γλώσσα.
Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς πάντως, είναι πως πρέπει να αντιμετωπιστούν οι δηλώσεις περί ύπαρξης γλώσσας σε ζώα με εξαιρετική προσοχή. Οι λαρυγγισμοί που βγάζουν οι κοντινότεροί μας συγγενείς οι χιμπατζήδες είτε για να δηλώσουν την υπεροχή τους, είτε για να ειδοποιήσουν την ομάδα για την ύπαρξη μιας απειλής, είναι πολύ περιορισμένοι και χρησιμοποιούνται σε πολύ στερεοτυπικές καταστάσεις σε σύγκριση με την ανθρώπινη γλώσσα. Κανένα στοιχείο δεν μας επιτρέπει σήμερα να υποστηρίξουμε πως η επικοινωνία στους πιθήκους ή τα δελφίνια προσεγγίζει την ανθρώπινη γλώσσα με τις σχεδόν άπειρες συνειρμικές δυνατότητες παραγωγής εννοιών.
Με μια μικρή διευκρίνηση ωστόσο : η γλώσσα δεν αποτελεί προϋπόθεση της σκέψης. Οι πίθηκοι, όπως και οι άνθρωποι που έζησαν σε απομόνωση και δεν έμαθαν τη γλώσσα, είναι σε θέση να καταφέρουν πολλά πράγματα που απαιτούν αφηρημένη σκέψη.Πολλοί σπουδαίοι ανθρώποι δημιουργοί έχουν αναφέρει εξάλλου πως οι καλύτερές τους ιδέες προήλθαν από μια μορφή σκέψης που δεν συνοδευόταν από τη γλώσσα. Αρκεί μόνο να θυμηθούμε τον Albert Einstein, ο οποίος ισχυριζόταν πως πολλές από τις ιδέες του για τη σχετικότητα τις εμπνεύστηκε καθώς φανταζόταν τον εαυτό του να ιππεύει μια δέσμη φωτός, κοιτώντας γύρω του ρολόγια και άλλα πράγματα.
[μετάφραση Σ.Σ.]
σχόλια