Ό,τι πιο ενδιαφέρον είδα αυτή την εβδομάδα δεν ήταν θεατρική παράσταση αλλά η σπουδαία ταινία του Αλεχάντρο Γκονζάλες Ινιαρίτου, Birdman ή Η απρόσμενη αρετή της αφέλειας», που συνδέει με μοναδικό τρόπο ζητήματα που αφορούν το θέατρο και το σινεμά (και την κριτική), την ύπαρξη και την τέχνη. Κακώς αποδόθηκε η αγγλική λέξη «ignorance» με την ελληνική «αφέλεια» – κάτι και που γίνεται σαφές αν δώσεις στην ταινία τον χώρο, δηλαδή τον χρόνο, που της αξίζει για να ξεκλειδώσεις κατά το δυνατόν τα μυστικά της. Για «άγνοια» μιλάει η ταινία, να μην ξέρεις πώς να ζήσεις, να μην ξέρεις πώς ν' αγαπάς.
Εδώ ο Ινιάριτου ανοίγει το άλλο μεγάλο πεδίο μάχης, με ζητήματα που βασανίζουν τον άνθρωπο-ως-καλλιτέχνη.
Ο ήρωάς της είναι ένας ηθοποιός διάσημος για τον ρόλο του υπερήρωα που υποδύθηκε σε μπλοκμπάστερ χρόνια πριν. Θέλει να κάνει ένα comeback όχι με μια νέα ταινία, αλλά μέσω της μόνης τέχνης που μπορεί να δικαιώσει πραγματικά την τέχνη του ηθοποιού: το θέατρο. Ρίχνει ό,τι έχει και δεν έχει για να κλείσει ένα θέατρο στο Μπρόντγουεϊ. Θέλει να παρουσιάσει στη σκηνή τo What we talk about when we talk about love (1981), ένα εκπληκτικό διήγημα του Ρέιμοντ Κάρβερ (1938-1988), του σημαντικότερου Αμερικανού διηγηματογράφου του 20ου αι. Στην πρώτη τους έκδοση τα 17 διηγήματα που περιλάμβανε η συλλογή είχαν δεχτεί δραστική επέμβαση από τον επιμελητή του εκδοτικού οίκου Knopf, Γκόρντον Λις. Είναι ενδεικτικό ότι η ιστορία που δίνει τον τίτλο στη συλλογή, «Για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για αγάπη», ήταν επιλογή του Λις – ο Κάρβερ είχε δώσει τον τίτλο «Βeginners», από μια φράση του διηγήματος που λέει «Εμένα μου φαίνεται πως είμαστε όλοι αρχάριοι στην αγάπη». Μετά τον θάνατο του συγγραφέα εκδόθηκαν αυτούσια τα πρωτότυπα κείμενα υπό τον τίτλο «Βeginners» και μ' αυτόν κυκλοφορεί και στα ελληνικά (Αρχάριοι, εκδ. Μεταίχμιο 2009).
Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η νοηματικά ανακριβής απόδοση του τίτλου στα ελληνικά αποκλείει σχέσεις που είναι σημαντικές για την ερμηνεία της έξοχης, πολυεπίπεδης σύλληψης του Μεξικανού κινηματογραφιστή. Πρώτα απ' όλα, με ένα εκ πρώτης όψης δευτερεύον στοιχείο της ταινίας, το έργο που ανεβάζει ο παροπλισμένος σταρ: ένα διήγημα για τη φύση της αγάπης, ζήτημα που η διάνοια του αυτοκαταστροφικού Κάρβερ δεν ξεχωρίζει από το «ζήτημα» της ίδιας της ύπαρξης. Τέσσερις άνθρωποι, δύο φιλικά ζευγάρια, συζητούν (χαλαρά στην αρχή, πίνοντας τα ποτά τους) για την αγάπη στις διαφορετικές, μερικές φορές αποτρόπαιες στη βιαιότητά τους εκφάνσεις της. Η κεντρική ιδέα; Θα έπρεπε να ντρεπόμαστε που μιλάμε «σαν να ξέρουμε για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για αγάπη».
O άλλοτε Birdman, απογυμνωμένος απ' ό,τι ορίζει τον σταρ, ρισκάροντας τα πάντα σε μία ύστατη προσπάθεια να ξαναβρεί τον κατακερματισμένο πυρήνα του, διασκευάζει το διήγημα για τη σκηνή, σκηνοθετεί και ερμηνεύει τον κεντρικό ρόλο. Η επιλογή του μόνο τυχαία δεν είναι, αφού και όλες οι προσωπικές του σχέσεις είναι μια μεγάλη αποτυχία. Η πρώην γυναίκα του και η κόρη του (η οποία μόλις βγήκε από φάση αποτοξίνωσης) είναι κάπου εκεί κοντά, αλλά μπόρεσε, μπορεί να δώσει την αγάπη που αξίζουν; Κι αυτό το τεράστιο κενό που στα εξήντα του τον καταπίνει πώς να καλυφθεί μ' ένα περαστικό φιλί, ένα χάδι, μια αμήχανη τρυφερότητα; Δεν ξέρει πώς ν' αγαπήσει, όπως δεν ξέρει τι πρέπει να κάνει (με τον εαυτό του, με τους συναδέλφους του, με τους όρους που παίζεται το παιχνίδι στη θεατρική αγορά ) για να είναι η παράσταση που ετοιμάζει αναμφισβήτητα καλή.
Εδώ ο Ινιάριτου ανοίγει το άλλο μεγάλο πεδίο μάχης, με ζητήματα που βασανίζουν τον άνθρωπο-ως-καλλιτέχνη. Ο ήρωάς του υπήρξε διασημότητα του Χόλιγουντ, αλλά ένας ηθοποιός ταινιών μπλοκμπάστερ μπορεί να είναι πράγματι καλός ηθοποιός, δηλαδή να παίξει με αξιώσεις στη θεατρική σκηνή; Να σταθεί στο τώρα της σκηνής, χωρίς μοντάζ, χωρίς τεχνητά κόλπα, γυμνός μπροστά στο αιμοβόρο κοινό που τρέφεται από την προσφορά του;
Μπορεί να υπάρξει συμφιλίωση ανάμεσα στην εμπορικότητα και στην ποιότητα; Πώς να αντιμετωπίσει ένας σπουδαίος ηθοποιός του θεάτρου τον κινηματογραφικό αστέρα που η υποκριτικές του ικανότητες μπορεί να είναι αντιστρόφως ανάλογες της αναγνωρισιμότητας και των αμοιβών του; Πώς να μιλήσεις για τέχνη, για πραγματική, αυτοθυσιαστική τέχνη, όταν το χρήμα, η αγορά, θέτουν τους όρους του παιχνιδιού;
Πώς να κρίνεις μια εμπορική πρόταση η οποία, υπακούοντας κατά πρώτον σε εξωκαλλιτεχνικούς όρους, κατορθώνει να επιτύχει ένα υψηλό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Πόσο δίκαιο είναι να μπαίνουν στην ίδια ζυγαριά αυτός που επιδιώκει το κέρδος, καταφεύγοντας στην ασφάλεια δοκιμασμένων τρόπων, με αυτόν που ρισκάρει να δείξει κάτι που δεν αποβλέπει στην ευχαρίστηση του κοινού αλλά στον προβληματισμό του, και μάλιστα με τρόπους που αρνούνται την «κονσέρβα» της ευκολίας;
Κάπου εδώ υπεισέρχεται το πρόβλημα της «επίσημης» κριτικής, του medium μεταξύ καλλιτεχνών και κοινού. Ο Ινιάριτου επιφυλάσσει έναν μικρό αλλά κρίσιμο ρόλο στη... θεατρική κριτικό των «New York Times». H οποία, με γνώση της δύναμης που έχουν οι κριτικές των μεγάλων αμερικανικών (και αγγλικών) εφημερίδων, δηλώνει στον Birdman, χωρίς να έχει δει ακόμη την παράσταση, ότι θα γράψει την πιο αρνητική κριτική της ζωής της! Γιατί απεχθάνεται ό,τι ο ίδιος εκπροσωπεί, τους ηθοποιούς-celebrities του Χόλιγουντ (την αμορφωσιά και την ασχετοσύνη τους), αντιπαραβάλλοντάς τους με τους ηθοποιούς της σκηνής.
Τόση σκληρότητα και προκατάληψη; Κουτάκια, ταμπέλες και γενικότητες; Πόσο τρομακτικός μπορεί να γίνει ο λόγος του κριτικού «ιερατείου», πόσο απωθητική η αλαζονεία του ειδικού! Ο άλλος (ο Birdman εν προκειμένω) τα παίζει όλα για όλα κι αυτή μιλάει για τα υψηλά και τα χαμηλά της τέχνης!
Η κριτικός διασώζεται, βέβαια, στο τέλος, γράφοντας υμνητικά για την παράσταση, για την «απρόσμενη αρετή της άγνοιας»! Αλλά αφού ο ήρωας κάνει πραγματική απόπειρα αυτοκτονίας επί σκηνής – το αίμα, μεταφορικά μιλώντας, πάντα διεγείρει και γονιμοποιεί τις θεωρητικές επιδόσεις.
Για τον Θείο Βάνια που σκηνοθέτησε η Λίλλυ Μελεμέ στο θέατρο Χορν ήθελα να γράψω, για τις θαυμάσιες ερμηνείες των ηθοποιών (Γιάννης Βόγλης, Έρση Μαλικένζου, Γιάννης Φέρτης, Στέλιος Μάινας, Μαρίνα Ψάλτη, Αλέξια Καλτσίκη κ.ά.) που συμμετέχουν στη διανομή. Ήταν μια παράσταση για το μεγάλο κοινό σ' ένα θέατρο του κέντρου («εμπορικό» σαν να λέμε), που επικέντρωνε στο έργο και στην υποκριτική, χωρίς νεωτερική διάθεση και εντυπωσιακά ευρήματα, που οι θεατές παρακολουθούσαν με μεγάλη προσοχή. Η δική μου κυρίαρχη εντύπωση είναι ότι, ναι, πρόκειται για ένα αριστουργηματικό έργο που άξιζε τον κόπο να το δω (κι ας το 'χω δει πολλές φορές, και σε προχωρημένες σκηνοθετικές προσεγγίσεις).
Πώς βρέθηκα να γράφω για τον Birdman, εξηγεί αυτή η πρόταση του Μπωντλαίρ: «[...] τα πράγματα εκφράζονται πάντα δι' αμοιβαίων αναλογιών, από τη μέρα που ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο σαν μια πολυσύνθετη και αδιαίρετη ενότητα». Ή αυτά που γράφει ο Βιτγκενστάιν για τις «διαφωτιστικές συγκρίσεις» που αποκαλύπτουν τις διασυνδέσεις των πραγμάτων και επιτρέπουν την κατά το δυνατό κατανόησή τους.
σχόλια