Το Ιερό των Αιγυπτίων Θεών είναι ένας εξαιρετικής σημασίας αρχαιολογικός χώρος για την Αττική, ο οποίος είναι επισκέψιμος από το 2001, ενώ οι ανασκαφές συνεχίζονται συστηματικά μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα συγκρότημα με πολυάριθμα οικοδομήματα που χρονολογείται γύρω στο 150-160 μ.Χ. και αποδίδεται στον Ηρώδη Αττικό, ενώ εκτός από το κυρίως ιερό έχει ανασκαφεί και πολυτελές λουτρικό οικοδόμημα - βαλανείο, που παραπέμπει σε θέρμες αυτοκρατορικού τύπου σε μικρογραφία, και στο οποίο πραγματοποιούνταν οι απαραίτητοι καθαρμοί πριν από τις λατρευτικές τελετουργίες. Το ιερό ήταν αφιερωμένο στον Σάραπι, εξελληνισμένη μορφή του θεού Όσιρι, κι εκεί τελούνταν οι μεγάλες εορτές του Σάραπι και της Ίσιδας, ενώ λατρευόταν, επίσης, ο γιος τους Ώρος. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών έχουν έρθει στο φως μεγάλης αξίας ακέραια μαρμάρινα γλυπτά και πήλινα τελετουργικά σκεύη, τα οποία φιλοξενούνται σε ειδική αίθουσα στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα.
Η κ.Πέλλη Φωτιάδη από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής και μέλος της επιστημονικής ομάδας της ανασκαφής του Ιερού απαντά στις ερωτήσεις του LIFO.gr
— Πότε ξεκίνησε η ανασκαφή στην περιοχή και ποια είναι μέχρι τώρα τα ευρήματα;
Οι αρχαιότητες στο ανατολικό τμήμα του Μικρού Έλους του Μαραθώνα ή «Μπρεξίζας» είχαν επισημανθεί από παλαιά, από ξένους περιηγητές που αναφέρουν τη θέση ως «Νησί», όπως την αποκαλούσαν οι ντόπιοι, μια νησίδα γης που ξεπρόβαλλε από το υπόλοιπο έλος εξαιτίας τεχνητών έργων - τάφρων και λιμένα - των ρωμαϊκών χρόνων. Από παλαιά στη θέση είχε αναφερθεί η ύπαρξη πολυάριθμων ευρημάτων, όπως επιτάφιοι κιονίσκοι, σαρκοφάγοι, επιτύμβιες στήλες, γλυπτά και αρχιτεκτονικά μέλη, και πιθανότατα, πριν την κατασκευή του ρωμαϊκού τεμένους, στην περιοχή να εκτεινόταν νεκροταφείο των κλασικών χρόνων του αρχαίου δήμου της Προβαλίνθου.
Στα 1792, σχέδιο του Γάλλου πρόξενου στην Αθήνα Louis S. Fauvel, αποτυπώνει αρχαία ερείπια πάνω σε νησίδα. Αναζητώντας εδώ τον τάφο των Αθηναίων της περιώνυμης μάχης του 490 π.Χ., ο Fauvel ανέσκαψε, αποκάλυψε και απομάκρυνε στο εξωτερικό τις προτομές του Ηρώδη Αττικού και των αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρηλίου και Λουκίου Βέρου, οι οποίες σήμερα βρίσκονται στο Λούβρο και στο μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης.
Τη δεκαετία 1920-1930, στην παραλία μετά το 33ο χιλιόμετρο της λεωφόρου Αθηνών - Μαραθώνος, στην Μπρεξίζα, ο Γεώργιος Σωτηριάδης επισήμανε τα κατάλοιπα λιμενικών έργων, προκυμαίας και ισχυρών κτιστών τάφρων των χρόνων του Ηρώδη Αττικού. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, κατά την κατασκευή ξενοδοχειακού συγκροτήματος, στη νότια όχθη του ρέματος Rockfeller αποκαλύφθηκε τμήμα του βόρειου πυλώνα και του περιβόλου του κυρίως ιερού που ήταν αφιερωμένο στη λατρεία αιγυπτίων θεών αλλά και πλακόστρωτη πομπική οδός που οδηγεί σε κεντρική ορθογώνια κλιμακωτή κατασκευή, πιθανότατα ναΐσκο. Το 1974 διερευνήθηκε, επίσης σωστικά, μεγάλο μέρος πολυτελούς λουτρικού κτιρίου (βαλανείου) στα νότια του ιερού.
Σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, η ίδρυση του πρώτου ιερού της Ίσιδας και η άσκηση αιγυπτιακών λατρειών στην Ελλάδα ανάγεται ήδη στα 333 π.Χ., στο λιμάνι του Πειραιά, πιθανότατα από εμπόρους που θα ταξίδευαν συχνά στην Αίγυπτο ή από Αιγυπτίους που θα διέμεναν μόνιμα εκεί.
Από το 2001 στον σημαντικό αυτό -μοναδικής σημασίας για την Αττική- και επισκέψιμο, πλέον, αρχαιολογικό χώρο διενεργούνται συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές. Μέχρι σήμερα έχουν έλθει στο φως τμήματα ενός ιδιαίτερα εκτεταμένου συγκροτήματος ιερού αφιερωμένου στη λατρεία Αιγυπτίων θεών, με πολυάριθμα οικοδομήματα, πολυτελές λουτρό και, νοτιότερα, τμήμα μεγάλης ελλειψοειδούς δεξαμενής - «κανώπειον», ενώ στα ανατολικά έχουν επισημανθεί εκτεταμένα - καταποντισμένα σήμερα - κτιριακά κατάλοιπα του ιερού και αρχιτεκτονικά μέλη.
Η ίδρυση του συγκροτήματος των αυτοκρατορικών χρόνων αποδίδεται στον Ηρώδη Αττικό περί το 150 - 160 μ.Χ. Ο μεγάλος ρήτορας και σοφιστής, ευεργέτης και μεγιστάνας της εποχής του, επέλεξε τον Μαραθώνα για την ίδρυση του ιερού, καθώς ήταν ο τόπος καταγωγής, γέννησης και αγαπημένος τόπος διαμονής του. Φαίνεται ότι για την ίδρυσή του ο Ηρώδης μιμήθηκε τον αυτοκράτορα Αδριανό, ο οποίος είχε ανεγείρει Σαραπείο σε τεχνητή νησίδα στην έπαυλή του στο Tivoli, έξω από τη Ρώμη, αντιγράφοντας και αυτός το ιερό του Σάραπι στην πόλη Κάνωπο, στο Δέλτα του Νείλου. Από τον βιογράφο του Ηρώδη Αττικού, Φιλόστρατο, γνωρίζουμε για «τὸ τοῦ Κανώβου ἱερόν» με το οποίο πιθανότατα ταυτίζεται το ιερό στον Μαραθώνα. Δεν αποκλείεται το συγκρότημα να βρισκόταν μέσα στα όρια του τεράστιου κτήματος που ο Ηρώδης κατείχε στην περιοχή. Άλλωστε, στον Μαραθώνα ο Ηρώδης συγκέντρωνε την αθηναϊκή νεολαία που μαθήτευε κοντά του στη ρητορική και τη φιλοσοφία.
Σύμφωνα με επιγραφή, το ιερό ήταν αφιερωμένο στον Σάραπι, εξελληνισμένη μορφή του θεού Όσιρι. Κυρίαρχη θέση έχει η Ίσιδα, ενώ συλλατρευόταν ο γυιός τους Ώρος. Στο τέμενος θα τελούνταν οι μεγάλες εορτές της Ίσιδας και του Σάραπι, κυριότερες των οποίων κατά τους χρόνους της ρωμαιοκρατίας ήταν τα Πλοιαφέσια (5-7 Μαρτίου), τα Σεράπια (25 Απριλίου), η Λυχναψία (12 Αυγούστου) και η Αναζήτηση του Όσιρι (28 Οκτωβρίου-3 Νοεμβρίου). Σε δύο από τα δωμάτια βρέθηκαν μαρμάρινο άγαλμα Ίσιδας, αιγυπτιάζουσα Σφίγγα, πολυάριθμοι ευμεγέθεις πήλινοι λύχνοι με ανάγλυφες παραστάσεις Σάραπι και Ίσιδας καθώς και μαρμάρινα γεράκια - Ώροι.
Σε απόσταση περί τα 40 μ. νότια - νοτιοανατολικά του ιερού, εκτείνεται λουτρικό οικοδόμημα - βαλανείο, το οποίο εξυπηρετούσε τις ανάγκες των επισκεπτών του ιερού για τους απαραίτητους καθαρμούς πριν από τις λατρευτικές τελετουργίες και αποτελεί μέρος του τεμένους. Τα επιχρίσματα στους τοίχους, τα μαρμαρόστρωτα δάπεδα, οι ανάγλυφες ορθομαρμαρώσεις και τα ογκώδη μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη προσδίδουν πολυτελή χαρακτήρα στο κτήριο, ενώ η αρχιτεκτονική διάταξη των χώρων θυμίζει θέρμες αυτοκρατορικού τύπου σε μικρογραφία. Το βαλανείο ήταν σε συνεχή χρήση από τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. έως τουλάχιστον τα μέσα του 4ου αι. μ.Χ., οπότε εγκαταλείφθηκε.
— Πότε υιοθετείται η λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων στον ελληνικό χώρο και πού οφείλεται η διάδοσή της; Ποιες θεότητες αφορά;
Η λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων υιοθετείται σταδιακά στον ελληνικό χώρο από τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι. π.Χ. και κερδίζει συνεχώς έδαφος, ιδιαίτερα μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Αλέξανδρο Γ΄ τον Μακεδόνα και την εγκαθίδρυση της δυναστείας των Πτολεμαίων, καθώς ο θεσμός των θεοποιημένων ηγεμόνων εκφράστηκε, στην λατρεία και την τέχνη, μέσα στο ζεύγος των θεών Ίσιδας και Σάραπι. Ιδιαίτερα ο χαρακτήρας της Ίσιδας ανταποκρίνεται στις ελληνικές αντιλήψεις και επιτρέπει να ταυτισθεί με ελληνικές θεές, όπως η Δήμητρα και η Αφροδίτη. Αλλά και ο σύζυγός της ο Σάραπις, δηλαδή η εξελληνισμένη μορφή του αιγυπτιακού θεού Όσιρι, ταυτίζεται με ιδιότητες κυρίαρχων ελληνικών θεών, όπως ο Δίας, ο Διόνυσος, ο Πλούτων.
— Σε ποια μέρη της Ελλάδας έχουμε βρει ιερά αφιερωμένα σε αιγυπτιακές θεότητες;
Σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, η ίδρυση του πρώτου ιερού της Ίσιδας και η άσκηση αιγυπτιακών λατρειών στην Ελλάδα ανάγεται ήδη στα 333 π.Χ., στο λιμάνι του Πειραιά, πιθανότατα από εμπόρους που θα ταξίδευαν συχνά στην Αίγυπτο ή από Αιγυπτίους που θα διέμεναν μόνιμα εκεί. Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Πτολεμαίους, η διάδοση της λατρείας εντάθηκε αρχικά μέσω ιερατείων που επιχορηγούνταν από τους δυνάστες κι έφτασε τελικά να γνωρίσει μια ιδιαίτερα διευρυμένη εξάπλωση στον ελληνιστικό και, αργότερα, στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Σημαντικότερα ιερά αφιερωμένα στις αιγυπτιακές θεότητες στην Ελλάδα, με κυρίαρχες τις λατρείες της Ίσιδας και του Σάραπι, βρίσκονται στην Δήλο, στο Δίον της Πιερίας, στην αρχαία Μεσσήνη και στην Γόρτυνα της Κρήτης. Σημαντικοί είναι και μεμονωμένοι ναοί αφιερωμένοι σε αιγυπτιακές θεότητες, όπως ο ναός της Ίσιδας στην Ερέτρια ή του Άμμωνα Δία στην Καλλιθέα της Χαλκιδικής.
— Σε τι σημείο βρίσκονται σήμερα οι ανασκαφές και με τι ρυθμούς προχωράνε; Τι προβλήματα αντιμετωπίζετε;
Οι σχετικά πρόσφατες συστηματικές ανασκαφικές εργασίες, υπό τη διεύθυνση της Δρ. Ιφιγένειας Δεκουλάκου, Επίτιμης Διευθύντριας Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Α, ξεκίνησαν το 2001 και αποκαλύφθηκε μεγάλο μέρος του ιερού, ενώ ήρθαν στο φως πολυάριθμα αρχαία οικοδομήματα και αξιόλογα κινητά ευρήματα, όπως ακέραια μαρμάρινα γλυπτά και πήλινα τελετουργικά σκεύη. Η έρευνα και ανάδειξη του χώρου συνεχίσθηκαν την περίοδο 2002-2004, στο πλαίσιο των έργων Ολυμπιακής Προετοιμασίας, οπότε και αποκαλύφθηκε σχεδόν το σύνολο του κυρίως ιερού και τμήμα μεγάλου στωικού οικοδομήματος. Για τα ιδιαίτερα αξιόλογα ευρήματα από το ιερό των Αιγυπτίων θεών διαμορφώθηκε ειδική αίθουσα στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα. Γύψινα αντίγραφα έξι γλυπτών από τα πρωτότυπα που εκτίθενται στο μουσείο τοποθετήθηκαν στην αρχική τους θέση, στις εισόδους του ιερού. Η έρευνα συνεχίστηκε χωρίς διακοπή και από το 2009 η ανασκαφή τελεί υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και μέλη της ερευνητικής της ομάδας είμαστε η αρχαιολόγος Λαμπρινή Σίσκου και εγώ, που συμμετέχουμε στην ανασκαφική έρευνα και τη δημοσίευση του υλικού επίσης από το 2001.
Τα τελευταία χρόνια, λόγω των πολύ περιορισμένων οικονομικών πόρων που διατίθενται αποκλειστικά από δωρεές ιδιωτών, η ανασκαφική έρευνα διενεργείται για ένα έως δύο μήνες κατά έτος, με την πρόσληψη ολιγάριθμου συνεργείου εργατοτεχνιτών και με τη συμμετοχή προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών πανεπιστημίων του εσωτερικού και του εξωτερικού. Φέτος, η ανασκαφή προγραμματίζεται για τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο και η έρευνα θα συνεχιστεί σε οικοδομήματα του συγκροτήματος που έχουν εντοπιστεί στα νότια του ιερού. Παρά τις δυσχερείς οικονομικές συνθήκες, γίνεται προσπάθεια συνέχισης και εντατικοποίησης της μελέτης και δημοσίευσης του πλούσιου υλικού από το ιερό. Παράλληλα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, προχωρά σε εκπόνηση μελέτης συντήρησης της τοιχοποιίας του βαλανείου, ενώ έχει προγραμματίσει την εκπόνηση μελέτης οδού πρόσβασης στον αρχαιολογικό χώρο από την λεωφόρο Μαραθώνος και σχεδιασμού χώρου στάθμευσης και κτιριακών εγκαταστάσεων εξυπηρέτησης των επισκεπτών.
Εκτός από τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η συνέχιση στην έρευνα, προστασία και ανάδειξη του ιδιαίτερου αυτού αρχαιολογικού χώρου, αναμφισβήτητα καίριας σημασίας για την αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής είναι η απομάκρυνση του συνόλου των απορριμμάτων του Χ.Α.Δ.Α. ο οποίος λειτούργησε σε άμεση γειτνίαση με τα μνημεία έως το 2008 μέσα στα όρια της πρώην Αμερικανικής Βάσης Νέας Μάκρης. Σχετικά με το θέμα ελπιδοφόρες είναι οι πρόσφατες προσπάθειες ουσιαστικής συνεργασίας της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων με τον Δήμο Μαραθώνος και την Περιφέρεια Αττικής. Η μεγάλη σημασία και ο μοναδικός χαρακτήρας του συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου για την Αττική οφείλουν να αποτελούν το πρώτιστο κριτήριο για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπισθούν άμεσα τα προβλήματα υποβάθμισης της περιοχής.
— Τι να περιμένουμε ακόμα από την ευρύτερη περιοχή του Μαραθώνα;
Παρά τις οικονομικές δυσκολίες των τελευταίων ετών, η αρχαιολογική έρευνα στην ευρύτερη ιστορική περιοχή του Μαραθώνα συνεχίζει να εντείνεται, συγκεντρώνοντας μάλιστα και το ενδιαφέρον κορυφαίων επιστημονικών και ερευνητικών φορέων αλλά και ανεξάρτητων μελετητών, με σημαντικά αποτελέσματα: εκπονείται μελέτη επανεξέτασης των μεσοελλαδικών - μυκηναϊκών τύμβων του Βρανά, ενώ συνεχίζεται η ανασκαφή, μελέτη και δημοσίευση του εκτεταμένου νεκροταφείου του τέλους της νεολιθικής και των πρωτοελλαδικών χρόνων στο Τσέπι. Στο Πλάσι, θέση που αποτέλεσε επίκεντρο ανθρώπινης δραστηριότητας με αξιοσημείωτη συνέχεια για τέσσερις σχεδόν χιλιετίες, από τη Νεολιθική εποχή έως και την Ύστερη Αρχαιότητα, διεξάγεται από το 2014 η συστηματική ανασκαφή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ανασκαφική διερεύνηση συνεχίζεται στο εσωτερικό του σπηλαίου του Πανός στην Οινόη.
Πολυδιάστατη είναι η δραστηριότητα της αρμόδιας για την περιοχή Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, υπό τη διεύθυνση της Δρ. Αναστασίας Λαζαρίδου, η οποία φροντίζει για την ανάδειξη του σημαντικού θολωτού μυκηναϊκού τάφου στον Αρνό, τη διαμόρφωση του μοναδικής σημασίας αρχαιολογικού χώρου του Ραμνούντος, καθώς και τη στερέωση και αποκατάσταση του καλά σωζόμενου πύργου του 5ου - 4ου αι. π.Χ. στον Βαρνάβα, ενώ υλοποιεί άμεσα σωστικά μέτρα στον φράγκικο πύργο της Οινόης. Η Εφορεία υποστηρίζει με τη διάθεση επιστημονικού και εργατοτεχνικού προσωπικού τη διενέργεια σωστικών ανασκαφών στην περιοχή, όπως οι πρόσφατες σωστικές ανασκαφές στον εκτεταμένο νεολιθικό οικισμό της Νέας Μάκρης και στο νεκροταφείο της αρχαίας Τρικορύνθου, στο Κάτω Σούλι.
Κέντρο προβολής του αρχαιολογικού έργου στην περιοχή αποτελεί το Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα, στην περιοχή του Βρανά. Για τον εμπλουτισμό της έκθεσης σε αυτή τη φάση εκπονείται νέα μουσειολογική και μουσειογραφική μελέτη. Επίσης, ολοκληρώνεται το πρόγραμμα ψηφιοποίησης των εκθεμάτων του μουσείου και εκπονείται μελέτη για εικονική έκθεση με θέμα «Ηρώδης Αττικός, ένας γνωστός-άγνωστος Μαραθώνιος». Στο μουσείο πραγματοποιούνται οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, που από το 2010 έχουν θέμα την περιώνυμη μάχη αλλά και συχνές θεματικές ξεναγήσεις, σε ενήλικες και παιδιά, στο πλαίσιο εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομίας και άλλων θεσμών (Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές, Περιβάλλον και Πολιτισμός), ενώ οι Φίλοι του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα σε συνεργασία με την Εφορεία διοργανώνουν από το 2016 κύκλους ομιλιών για τις αρχαιότητες και τα ευρήματα της ευρύτερης περιοχής. Το μουσείο συμμετέχει σε μεγάλες διεθνείς εκθέσεις, όπως η έκθεση "A Journey to the Land of Immortals – 4.000 Years of Greek Treasures" που διοργανώθηκε στην Ιαπωνία σε συνεργασία του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού. Παράλληλα, αποτελεί κέντρο μελετών και συντήρησης των αρχαιολογικών ευρημάτων και θέσεων της ευρύτερης περιοχής, για την εκπόνηση των ερευνητικών προγραμμάτων του επιστημονικού προσωπικού της Εφορείας και μεγάλου αριθμού έγκριτων άλλων μελετητών.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 2.6.2017
