42 χρόνια. Χρόνος αραιός και πυκνός συγχρόνως, μισή ή και μια ολόκληρη ζωή, ανάλογα με τη μοίρα του καθενός. Kάποιες έτοιμες φράσεις έρχονται αμέσως στον νου: η μακροβιότερη περίοδος δημοκρατίας και ειρήνης, η (πραγματική ή υποθετική) ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς, τα πελατειακά δίκτυα, η κομματοκρατία. Τίτλοι και υπότιτλοι από δεκάδες κι εκατοντάδες άρθρα, σχόλια, εμβριθείς μελέτες της πολιτικής κοινωνιολογίας. Γι' αυτές τις δεκαετίες που κύλησαν με την κίνηση εκκρεμούς: ανάμεσα στην υπερπολιτικοποίηση και στις φυγομαχίες, στα «μαζικά» και στα ιδιωτικά, στην ανάγκη για λήθη και στα ανακυκλωμένα φαντάσματα της πολεμικής μας ιστορίας.
Αυτό που πήρε το όνομα Μεταπολίτευση ήταν εξαρχής κάτι διπλό.Μια διπλή ζωή, μέσα στην οποία οργανώθηκε η πορεία προς την ευημερία, ο μεσοαστικός θρίαμβος και η εκτίναξη των προσδοκιών. Αλλά το μυθιστόρημα της Μεταπολίτευσης θα ήταν ένα αληθινό πολυφωνικό μυθιστόρημα μαθητείας. Μια μαθητεία στη δημοκρατία, στη γλώσσα των δικαιωμάτων, στο παιχνίδι των ατομικών και συλλογικών επιδιώξεων. Όμως η μαθητεία είχε και τις σκοτεινές όψεις και τα ασυγχώρητα κενά της. Γέννησε μια κοινωνία πιο ασφαλή και ειρηνική από ποτέ άλλοτε. Αλλά και μια κοινωνία απρόθυμη να πάει πέρα από την ποσοτική ευμάρεια και τον καλλωπισμό του ύφους ζωής. Επιτάχυνε μια συγκεκριμένη ανάπτυξη, σημαντικά έργα, μεταμόρφωση του τοπίου και της επαρχιακής ζωής. Άλλαξε τη σχέση ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο (με εξαιρέσεις, πάντα) και από την άλλη ενσωμάτωσε έναν τεράστιο αριθμό νέων στην ανώτατη εκπαίδευση.
Όλα αυτά φέρουν τα ίχνη των μεγάλων πολιτικών αλλαγών μετά το '74, αλλά έχουν τις ρίζες τους δεκαετίες πριν.
Ξαναγυρίζοντας, όμως, σε αυτές τις τέσσερις δεκαετίες, δεν μπορεί να είναι κανείς ουδέτερος και ψυχρός αφηγητής. Τα συγκεκριμένα χρόνια ήταν η νεότητα, η ενηλικίωση και η μεσήλικη ζωή κάποιων από εμάς. Αυτή την περίοδο, ανάμεσα σε ιδεολογικούς εμφυλίους και πρωτοφανείς συμφιλιώσεις, την αισθανόμαστε ως έναν πολύ προσωπικό χρόνο: η χώρα των βιωμάτων της είναι αχανής και αταξινόμητη. Εδώ βρεθήκαμε μαθητές, φοιτητές και εργαζόμενοι. Στα ίδια χρόνια γεννήθηκαν και μεγάλωσαν τα δικά μας παιδιά. Με τα πολιτικά της δράματα πολλοί γέμισαν ατέλειωτα απογεύματα συνεδριάσεων, έφτιαξαν και χάλασαν σχέσεις, έμαθαν να εξηγούν τον κόσμο.
Οι κρίσεις και οι αποτυχίες είναι αυτό που μένει περισσότερο στη μνήμη. Όχι η στερέωση μιας δημοκρατίας (με πολλές ελλείψεις), αλλά ο κλονισμός ενός «καθεστώτος».
Στην αποτίμηση από το ύψος του 2016 βαραίνει κυρίως η επώδυνη εμπειρία του τέλους. Πιάνουμε συχνά το νήμα του '74 και όλα όσα ακολούθησαν, έχοντας στο μυαλό μας το 2010 και την καθίζηση των τελευταίων χρόνων. Μιλάμε για το προοδευτικό, το αριστερό κ.λπ., έχοντας πια την πολύ στυφή γεύση της κυβερνώσας τσιπρικής Αριστεράς του 2015.
Αναπόφευκτα κρίνουμε μια πλούσια ιστορική εμπειρία από την κορύφωση των δραμάτων της. Έτσι συμβαίνει με τους δημόσιους απολογισμούς. Οι κρίσεις και οι αποτυχίες είναι αυτό που μένει περισσότερο στη μνήμη. Όχι η στερέωση μιας δημοκρατίας (με πολλές ελλείψεις), αλλά ο κλονισμός ενός «καθεστώτος». Όχι η πρόσβαση στην ευημερία για μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού (με πολλές ανισότητες), αλλά η διαρκής λιτότητα και η συρρίκνωση της αγοραστικής δύναμης. Η αποτίμηση είναι άδικη όταν αρχίζει και τελειώνει στα δεινά και στις αποτυχίες, ξεχνώντας την αδιάψευστη αλήθεια των επιτευγμάτων.
Ας μην το παραβλέπουμε όμως: τα περισσότερο από αυτά τα 42 χρόνια απέπνεαν αισιοδοξία και δυναμισμό. Με ρηχές ή μονομερείς συχνά μορφές, η χώρα μεταμορφώθηκε. Το σχολείο, τα ήθη της καθημερινότητας, το ζευγάρι, οι ιεραρχικές σχέσεις (ακόμα και σε σκληρούς παραδοσιακούς θεσμούς, όπως ο στρατός), έχασαν τη σκληρότητα και την αυταρχικότητα του παρελθόντος. Η γλώσσα της «προσταγής» υποχώρησε κάτω από την αμεσότητα ή την άνεση της γλώσσας που δεν αναγνωρίζει τα διακριτικά του κύρους των θεσμών και των εξουσιών. Η ισότητα και ο ατομικισμός εξαπλώθηκαν μαζί με όλα τους τα διφορούμενα αποτελέσματα: μεγαλύτερη ατομική ελευθερία αλλά και παραγνώριση του δημόσιου συμφέροντος, απελευθέρωση της έκφρασης αλλά και διάχυση της αγένειας, ο «λαός στην εξουσία» αλλά και πνιγηρές δημαγωγίες που οδηγούν, τελικά, σε μεγάλες κοινωνικές ήττες.
Η ζωή, παρ' όλα αυτά, εκδημοκρατίστηκε, ό,τι κι αν λέμε για τις ακαμψίες του πολιτικού συστήματος και τις ευθύνες των ελίτ για τη χρεοκοπία.
Δεν τα έφερε, φυσικά, όλα αυτά η τομή του '74. Και η Μεταπολίτευση δεν είναι τρία-τέσσερα ονόματα ή κομματικά λάβαρα, ο Καραμανλής και ο Παπανδρέου, ο πράσινος ήλιος ή τα δεκάδες αρκτικόλεξα της νέας «δημοκρατικής» και συνδικαλιστικής γλώσσας. Με μια έννοια, τα 42 χρόνια είναι ένα σύνθετο κοινωνικό έργο που συνάντησε συγκεκριμένες ηγετικές φυσιογνωμίες και πολιτικές ποιότητες.
Κι εκείνος ο Ιούλιος της κυπριακής τραγωδίας και της πολιτικής μεταβολής περιείχε ήδη το διπλό μήνυμα των 42 χρόνων που γιορτάζουμε σήμερα: κάθε βήμα για την έξοδο από το εμφυλιακό τραύμα και τον ιδεολογικό αρχαϊσμό φαίνεται να σημαδεύεται από οπισθοχωρήσεις και επώδυνα χτυπήματα. Κάθε προσπάθεια απομάκρυνσης από τις πρωταρχικές σκηνές του ελληνικού πένθους, από την εικόνα του αιώνιου θύματος, ακολουθείται από δύο βήματα προς τα πίσω.
Η όψιμη εποχή της Αγανάκτησης γέννησε έναν ριζοσπαστικό πολιτικό τυχοδιωκτισμό. Έκτοτε κολυμπάμε στα νερά μιας πολιτικής χωρίς αρχές, χωρίς άξονα, πέρα από τον αγώνα κατίσχυσης των νέων «επιτελείων» εναντίον των προηγούμενων.
Πάω, όμως, πάλι πίσω στο '74, στον δεκάχρονο που έβλεπε τα αεροπλάνα των Τούρκων να πετάνε πάνω από το νησί. Είναι ο πόλεμος, λέγαμε μεταξύ μας τα πιτσιρίκια, και δεν μπορούσαμε να κρύψουμε τον ενθουσιασμό μας, αφού θα ζούσαμε τις περιπέτειες των κόμικς – έστω κι αν από την πίσω πόρτα παραμόνευε ο φόβος.
Τελικά, ήλθε κάτι που το ονομάσαμε δημοκρατία. Και ήταν το μέλλον, το δικό μας μέλλον, που άρχισε όμως να ξοδεύεται γρήγορα. Δεν το ξέραμε τότε, παιδιά ήμασταν. Αλλά μάθαμε να το αγνοούμε στη συνέχεια. Ξοδεύαμε το μέλλον κατακτώντας μια νέα ασφάλεια στη ζωή και μέσα στο ευρωπαϊκό πεδίο που ανοίχτηκε για τη χώρα. Θα μπορούσε, ίσως, να συμβεί διαφορετικά, αλλά τώρα συνέβη.
Το θέμα τώρα είναι μια νέα επινόηση του μέλλοντος μετά τη χρεοκοπία και τις αυταπάτες της γρήγορης εξόδου από την κρίση. Κάπου εδώ βρισκόμαστε, βράζοντας επί έξι-εφτά χρόνια στην αέναη επανάληψη του ίδιου. Στον στίχο του Σαββόπουλου από τον «Χρονοποιό», «γιατί τα χρόνια είναι χύμα, εμείς τους δίνουμε ένα σχήμα».
Το σχήμα λείπει ακόμα και ο χρόνος πια δεν περισσεύει. Εδώ βρισκόμαστε ακόμα, όσοι δεν δίνουμε και τόση σημασία στα ενσταντανέ από τους κήπους του Προεδρικού Μεγάρου...
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 26.7.2016
