Η βασική μας ιδιότητα είναι ότι ξεχνάμε ή, μάλλον, ότι διαθέτουμε άκρως επιλεκτική μνήμη. Ξεχνάμε, για παράδειγμα, πόσο βαθιά έχουν τραυματίσει την περιοχή μας οι εθνικιστικοί πυρετοί. Πόσες αυταπάτες και εγκλήματα συνδέονται με τις στιγμές της αποθέωσης του εθνικισμού που, συνήθως, ακολουθήθηκαν από βαριές απογοητεύσεις. Σε όλες του τις εκδοχές, τις ορθολογικές και τις ρομαντικές, τις ψυχρές και τις μυστικιστικές.
Πάει, εξάλλου, καιρός που τα εθνικά κινήματα έφερναν μαζί τους και θετικά μηνύματα. Πρέπει να γυρίσουμε πολύ πίσω, στον 19ο αιώνα ή σε κάποιες, λίγες στιγμές του 20ού για να βρούμε θετικές, φιλελεύθερες, απελευθερωτικές εκφράσεις της εθνικής ιδέας και των συναισθημάτων της. Στις ευρωπαϊκές επαναστάσεις του 1848, στα κινήματα αντίστασης στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε κάποιες (όχι σε πολλές εν τέλει) εξεγέρσεις κατά της αποικιοκρατίας και των ξένων επεμβάσεων στην Ασία κ.α.
Τις έχουμε ξεχάσει τις ασχήμιες του εθνικισμού, ίσως γιατί τις θεωρούμε γραφικές επιβιώσεις μιας εποχής επιδειξιομανούς μεγαλοστομίας. Μέχρι που έρχονται τα λόγια ενός Ερντογάν και υπενθυμίζουν το απειλητικό πνεύμα αυτών των ημερών: το χάος που κυκλώνει μια ολόκληρη περιοχή και τον πειρασμό κάποιων να εμφανιστούν στον ρόλο του μεγάλου ηγέτη, του αναμορφωτή λαών και συνόρων.
Το πιο επίφοβο είναι ότι απέναντι στην πολιτική των ψυχών, ο κλασικός πολιτικός ορθολογισμός μοιάζει αδύναμος. Μιλάει τη γλώσσα των κανόνων, του επιχειρήματος ή του φιλελεύθερου διεθνισμού, όταν ο άλλος απαριθμεί ξανά «χαμένες πατρίδες».
Τα σύνορα της καρδιάς είναι η έκφραση που επαναλαμβάνεται το τελευταίο διάστημα από τον Τούρκο Πρόεδρο. Θυμίζει κάπως τίτλο σίριαλ ή φράση από στίχους νεο-λαϊκού τραγουδιού. Δεν ξέρω όμως αν πρέπει να δούμε το μοτίβο (γιατί έχει γίνει ήδη μοτίβο σε όλες τις δημόσιες ομιλίες του Ερντογάν) ως μια ανώδυνη και ίσως κιτς προπαγανδιστική υπερβολή.
Πριν από λίγες μέρες, ας πούμε, πρόσεξα μια άλλη φράση του Ερντογάν, που νομίζω πως είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, επικίνδυνη: Η Δύση είπε αυτό, η Δύση είπε το άλλο. Συγγνώμη, αλλά αυτό που μετράει δεν είναι αυτό που λέει η Δύση, είναι αυτό που λέει ο λαός μου.
Ένας συναισθηματισμός που αμφισβητεί τα υπαρκτά σύνορα από τη μια. Ο αντιδυτικός λαϊκισμός, φορώντας αντιστασιακό ρούχο από την άλλη. Από την άθροιση αυτών των δύο βλέπουμε να αναδύεται ένας επιθετικός, «ρομαντικός» εθνικισμός. Συστατικά που δεν είναι άγνωστα και στα δικά μας μέρη αλλά που ο Ερντογάν φαίνεται να τα κάνει επίσημη, καθεστωτική γραμμή.
Ένας ρομαντικός και μεγαλοϊδεατικός εθνικισμός δεν δημιουργεί πρόβλημα όταν περιορίζεται σε μικρές ομάδες, σε σωματεία, σε διαδικτυακούς καημούς. Ούτε όταν τον έχουν στα χείλη τους κάποιοι καλλιτέχνες και διανοούμενοι. Μικρό κακό είναι και όταν παραμένει ρητορικός αναθεωρητισμός αυτοσχέδιων «ιδεολόγων» ή διεισδύει σε μικρές πολιτικές δυνάμεις.
Όταν όμως γίνεται κρατικός λόγος, αυτός ο εθνικισμός που παίζει με τη φαντασία, τη νοσταλγία και τις καρδιές είναι ο χειρότερος. Γιατί; Μα γιατί αρνείται τις γραπτές συνθήκες και τους ορατούς νόμους και στρέφεται στην πολιτική των ψυχών. Πολιτεύεται μόνο με το θυμικό, με τις μνήμες και τις ματαιώσεις. Παίρνει κομμάτια από το εθνικό παρελθόν και τα σερβίρει, ξανά, στον λαό. Εξιδανικεύοντας πάντοτε μια (παλιά) αυτοκρατορία πειθαρχημένων λαών και ψυχών.
Αυτό κάνει τώρα ο Ταγίπ Ερντογάν με τον νεο-οθωμανισμό. Σε κάτι παρόμοιο έχουν επιδοθεί, εδώ και χρόνια, οι ιδεολόγοι του «πουτινισμού», κατασκευάζοντας μια νέα ρωσική ιδέα με στοιχεία από τον τσαρισμό ως τη σταλινική εποχή.
Στην ουσία, εκμεταλλευόμενος τα ρήγματα του τωρινού διεθνούς συστήματος, ο εθνικισμός γίνεται πάλι ο μοναδικός ιδεολογικός παίκτης. Κυρίως για δυνάμεις μεσαίας ισχύος που είτε υπήρξαν υπερδυνάμεις είτε διαπραγματεύονται την πληγωμένη τους ισχύ σε ένα σκηνικό ριζικής αστάθειας.
Το πιο επίφοβο όμως είναι ότι απέναντι στην πολιτική των ψυχών, ο κλασικός πολιτικός ορθολογισμός μοιάζει αδύναμος. Μιλάει τη γλώσσα των κανόνων, του επιχειρήματος ή του φιλελεύθερου διεθνισμού, όταν ο άλλος απαριθμεί ξανά «χαμένες πατρίδες». Μιλάει τη γλώσσα των διεθνών οργανισμών ή των παγκόσμιων κινημάτων, όταν ο εθνικισμός το πρώτο που κάνει είναι να περιγελάει τέτοιες δεσμεύσεις.
Αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που άλλη λύση δεν υπάρχει. Αν όλοι αρχίσουμε να μιλάμε για σύνορα της καρδιάς και άλλα τέτοια, θα ξαναγίνουμε μια περιοχή φαντασμάτων. Όχι πως τώρα είμαστε ζωντανοί και ακμαίοι – οι κρίσεις διαδέχονται η μία την άλλη και το ηθικό του κόσμου είναι, όσο ποτέ, πεσμένο. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο εθνικισμός προσφέρει πάντα μια ψευδαίσθηση νοήματος και ζωής, μια αυταπάτη επανεκκίνησης και αναζωογόνησης. Κάτω από τις παλιές δόξες του κρύβει ήττες και αδιέξοδα σημερινά.
Και από αυταπάτες πια, άλλο τίποτα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
