Ο Πάνος Κωνσταντόπουλος είναι Καθηγητής του Τμήματος Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής του ΠΜΣ στις Ψηφιακές Μεθόδους για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες.
Επίσης, είναι υπεύθυνος τμήματος στη Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας (ΜΟΨΕ) η οποία ιδρύθηκε το 2007 στο Ερευνητικό Κέντρο "Αθηνά". Αποστολή της είναι η διεξαγωγή έρευνας αλλά και να αναπτύσσει τεχνολογίες και εφαρμογές, να παρέχει υπηρεσίες και εκπαίδευση και να δρα ως εθνικός πόλος στο πεδίο της ψηφιακής επιμέλειας. Από τον Ιούνιο του 2009 η ΜΟΨΕ αποτελεί τμήμα του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων και Προσομοίωσης του Ε.Κ. «Αθηνά».
Το ιδιαίτερα ζεστό μεσημέρι που συναντηθήκαμε με τον καθηγητή Πάνο Κωνσταντόπουλο στο ερευνητικό κέντρο «Αθηνά» στην περιοχή του Αμαρουσίου συζητήσαμε για τις ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Πρόκειται για το πεδίο συνάντησης μεθοδολογιών που υποστηρίζουν τη διαχείριση δεδομένων και την παραγωγή, μελέτη, διαφύλαξη και διακίνηση κάθε είδους τεκμηρίων, υποστηρίζοντας και προωθώντας την έρευνα σε όλους τους κλάδους.
Μια αναδυόμενη καινοτόμα επιστημονική προσέγγιση στην οποία συνδυάζονται τα συστήματα των «παραδοσιακών» ανθρωπιστικών επιστημών με τις εφαρμογές και τα εργαλεία των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Επίσης, ο κύριος Πάνος Κωνσταντόπουλος μιλά και για την άφιξη της καθηγήτριας του EPFL, Sarah Kenderdine, πρωτοπόρο στον χώρο της ψηφιακής μουσειολογίας και της εφαρμογής διαδραστικών και βυθιστικών εμπειριών σε πολιτιστικούς οργανισμούς διεθνώς, η οποία έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα ως προσκεκλημένη της Μονάδας Ψηφιακής Επιμέλειας του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά», στο πλαίσιο της υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ και σε συνδιοργάνωση με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.
Οι μηχανές που κατασκευάζουμε προικίζονται σταδιακά με μία «νοημοσύνη», η φύση και τα όρια της οποίας είναι πλέον ένα πραγματικό ζήτημα. Έτσι, οι προκλήσεις που αναδεικνύονται ως συνισταμένη όλων αυτών είναι ο επαναπροσδιορισμός των όρων κοινωνικής συνύπαρξης και οι αλλαγές στην εργασία και στις σχέσεις μας με τις μηχανές.
— Ποιες είναι οι προκλήσεις της ψηφιακής εποχής;
Ήδη, βιώνουμε αλλαγές στη ζωή μας από την ορμητική είσοδο της ψηφιακής τεχνολογίας: απολαμβάνουμε πυκνή και «ζωντανή» επικοινωνία χωρίς να είμαστε κοντά, τηλε-εργασία χωρίς περιορισμούς ωραρίου, αυτοματοποιείται ένα πλήθος εργασιών, χειρωνακτικών αλλά και διανοητικών. Η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας σε όλους τους τομείς έχει επιταχυνθεί χάρη στην πληροφορική. Η λειτουργία των επιχειρήσεων, της κρατικής διοίκησης και όλων των υποδομών έχει δραστικά επηρεασθεί από την ικανότητα συγκέντρωσης, συσχετισμού και επεξεργασίας πληροφοριών σε όλο το εύρος από το τοπικό έως το πλανητικό επίπεδο. Η πληροφορία έχει αναδειχθεί σε πολύτιμο πλουτοπαραγωγικό πόρο στρατηγικής σημασίας. Οι μηχανές που κατασκευάζουμε προικίζονται σταδιακά με μία «νοημοσύνη», η φύση και τα όρια της οποίας είναι πλέον ένα πραγματικό ζήτημα. Έτσι, οι προκλήσεις που αναδεικνύονται ως συνισταμένη όλων αυτών είναι ο επαναπροσδιορισμός των όρων κοινωνικής συνύπαρξης και οι αλλαγές στην εργασία και στις σχέσεις μας με τις μηχανές.
— Τι είναι οι Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες; Και ποια είναι τα οφέλη αυτών;
Ο όρος Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες δηλώνει το πεδίο συνάντησης των Ανθρωπιστικών Επιστημών με τις Επιστήμες της Πληροφορίας. Πρώτα απ' όλα αφορά στην ενσωμάτωση ψηφιακών μεθόδων στις πρακτικές εργασίας και στη διδασκαλία των ανθρωπιστικών επιστημών. Για παράδειγμα, υπολογιστική επεξεργασία και ανάλυση κειμένων, στατιστική ανάλυση για τη διατύπωση και έλεγχο υποθέσεων, οργάνωση και διαχείριση δεδομένων, ψηφιακή χαρτογραφία και χωρική ανάλυση, συνδυασμό πολυμέσων για την παρουσίαση και την ανάλυση πληροφορίας, κ.α. Το αποτέλεσμα είναι ο πολλαπλασιασμός των δυνατοτήτων επισκόπησης, επεξεργασίας και παρουσίασης στοιχείων, που με τη σειρά τους γεννούν τη δυνατότητα προσέγγισης ερωτημάτων που η απουσία κατάλληλων μέσων δεν επέτρεπε παλιότερα. Από την άλλη, η συνάντηση αυτή γίνεται αφορμή και υποκινητής εξελίξεων στις Επιστήμες της Τεχνολογίας από τις ιδιαίτερες ανάγκες που προκύπτουν. Τέλος, τα ηθικά, κοινωνικά και πολιτισμικά ζητήματα που προκύπτουν με την εξέλιξη και χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας γίνονται αντικείμενο μελέτης. Όπως είναι ήδη φανερό, οφέλη αποκομίζει κάθε πλευρά, αλλά υπάρχει και το πρόσθετο μακροπρόθεσμο όφελος που πάντα κομίζει η διεπιστημονικότητα: νέοι τρόποι σκέψης και νέοι ορίζοντες ανοίγονται, με τρόπους συχνά αναπάντεχους.
— Σε μια περίοδο που κυριαρχεί η τεχνολογική επανάσταση με ποιους τρόπους αναδεικνύεται η αξία των θεωρητικών επιστημών;
Η απάντησή μου θα κινδύνευε να θεωρηθεί κλισέ, όμως δεν είναι. Μιλήσαμε για τις προκλήσεις της ψηφιακής εποχής. Ποια είναι η θέση μας απέναντι σε μηχανές που διεκδικούν μία αναπτυσσόμενη «νοημοσύνη» και τη δυνατότητα να μαθαίνουν; Ποιες είναι οι ανθρώπινες ιδιότητες που οι μηχανές δεν θα αποκτήσουν, οι λειτουργίες και οι εργασίες που οι μηχανές δεν θα μπορούν να εκτελέσουν; Η μελέτη της ανθρώπινης συνθήκης αποκτά, μπροστά στα ερωτήματα αυτά, μεγαλύτερη ακόμη σημασία. Αυτό όμως είναι το πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών.
— Πολλοί, επίσης, θα αναρωτηθούν πού βρίσκεται η έρευνα στη χώρα μας στον τομέα των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών;
Έχουμε να επιδείξουμε σημαντικές και διεθνώς αναγνωρισμένες δράσεις ερευνητικών ομάδων από ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια. Χωρίς να μπορώ να είμαι εξαντλητικός, θα αναφέρω τις υψηλές επιδόσεις σε τομείς όπως η επεξεργασία φυσικής γλώσσας και η ανάλυση κειμένου, η παράσταση γνώσεων και η πολιτισμική τεκμηρίωση, η τρισδιάστατη παράσταση αντικειμένων και η χωρική ανάλυση, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες και η ψηφιακή επιμέλεια, το κίνημα της ανοικτής επιστήμης. Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα: Η δημιουργία του διεθνούς προτύπου ISO για την πολιτισμική τεκμηρίωση CIDOC CRM έγινε και συντηρείται υπό την ηγεσία του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας πολύ μεγάλο μέρος του υλικού που συλλέγεται από την ευρωπαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana διοχετεύεται σε αυτήν κατόπιν επεξεργασίας από συστήματα που έχουν αναπτύξει και συντηρούν το ΕΜΠ και το Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά». Στον παγκόσμιο διαγωνισμό Imagine Cup 2011 της Microsoft κέρδισε πρώτο βραβείο εφαρμογή ξενάγησης από κινητή συσκευή που συνθέτει αυτομάτως αφήγηση σε φυσική γλώσσα, η οποία αναπτύχθηκε στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Ελλάδα συμμετέχει στην Ευρωπαϊκή Ερευνητική Υποδομή για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες DARIAH και στην Ευρωπαϊκή Υποδομή για τους Γλωσσικούς Πόρους και Τεχνολογία CLARIN, έχοντας αναπτύξει αντίστοιχα εθνικά δίκτυα, το ΔΥΑΣ / DARIAH-GR υπό τον συντονισμό της Ακαδημίας Αθηνών και το CLARIN:EL υπό τον συντονισμό του Ερευνητικού Κέντρου Αθηνά.
Υπάρχει επίσης η διάσταση της εκπαίδευσης: το Τμήμα Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών προσφέρει το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στις Ψηφιακές Μεθόδους για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες.
— Το μέλλον βρίσκεται στις ψηφιακές βιβλιοθήκες με την έννοια της υπολογιστικής δημιουργικότητας;
Μπορούμε να σκεφτόμαστε τις ψηφιακές βιβλιοθήκες ως ένα τμήμα, ραγδαίως αναπτυσσόμενο, των βιβλιοθηκών. Περιέχουν το υλικό που είτε έχει εξ αρχής παραχθεί ως ψηφιακό, είτε είναι ψηφιοποιημένο υποκατάστατο έγχαρτου υλικού, το οποίο έτσι διατίθεται ευκολότερα. Υπό το πρίσμα αυτό, το ψηφιακό υλικό, όπως και το έγχαρτο, έχει στη δημιουργική διαδικασία ρόλους πρώτης ύλης και αποτελέσματος. Όμως, το ψηφιακό υλικό, ανάλογα με τη μορφή του, προσφέρεται άμεσα για υπολογιστική επεξεργασία και, υπό την έννοια αυτή, η ψηφιακή βιβλιοθήκη γίνεται, εκτός από δοχείο, και πεδίο άσκησης της δημιουργικότητας.
— Υπάρχει κίνδυνος η ψηφιακή μελέτη δεδομένων να οδηγήσει σε μηχανιστική αντίληψη των κειμένων;
Όπως ήταν αναμενόμενο, έχουμε δει στη βιβλιογραφία δείγματα μηχανιστικής ανάλυσης των κειμένων. Καθώς όμως η ενσωμάτωση των ψηφιακών μεθόδων στην ανάλυση κειμένων φθάνει σε στάδιο ωριμότητας, η συμβολή τους γίνεται ουσιαστική. Η υπολογιστική υφολογία, για παράδειγμα, έχει να επιδείξει σημαντικές επιτυχίες στην απόδοση συγγραφικής πατρότητας σε ανώνυμα κείμενα.
— Με τι ασχολείται η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας;
Η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας (ΜΟΨΕ) ιδρύθηκε στο Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» το 2007 με σκοπό τη διεξαγωγή έρευνας, την ανάπτυξη τεχνολογίας και εφαρμογών, την προώθηση της δημιουργίας και εφαρμογής προτύπων και την παροχή υπηρεσιών, συμβουλών και εκπαίδευσης σε ολόκληρο το φάσμα της ψηφιακής επιμέλειας. Από τον Ιούνιο του 2009 η ΜΟΨΕ αποτελεί τμήμα του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων του Ε.Κ. «Αθηνά».
Τί είναι η ψηφιακή επιμέλεια; Είναι ένα σύνολο δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην παραγωγή καλής ποιότητας, αξιόπιστων ψηφιακών πόρων στην οργάνωση και αρχειοθέτησή τους, στην μακροπρόθεσμη διατήρηση τόσο των ιδίων όσο και του εννοιολογικού τους υποβάθρου και στη διασφάλιση της τρέχουσας και μελλοντικής χρήση τους.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι η γνώση του κόσμου διατηρήθηκε και ο πολιτισμός αναπτύχθηκε χάρη σε πρακτικές επιμέλειας. Σήμερα, διαρκώς αυξανόμενοι όγκοι δεδομένων από τα πεδία της διοίκησης, της επιστήμης και της οικονομικής δραστηριότητας, εκπαιδευτικό υλικό, αρχειακό υλικό και ποικίλα πολιτισμικά τεκμήρια παράγονται σε ψηφιακή μορφή, αποτελώντας μία σοβαρότατη επένδυση τόσο από την λειτουργική όσο και από την οικονομική σκοπιά. Από τη μία, το ψηφιακό υλικό αντιμετωπίζει κίνδυνο απώλειας ή αχρηστίας. Από την άλλη, η αξία του ψηφιακού υλικού αυξάνεται όταν δίνεται η δυνατότητα να βρεθούν γι' αυτό νέες χρήσεις.
Ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Μονάδας Ψηφιακής Επιμέλειας μπορώ να αναφέρω αφενός τον διεπιστημονικό χαρακτήρα, καθώς χρησιμοποιεί μεθόδους από τους τομείς της πληροφορικής, των ανθρωπιστικών επιστημών, της βιβλιοθηκονομίας και της αρχειονομίας, και αφετέρου την ολιστική προσέγγιση για την κάλυψη ολόκληρου του «κύκλου ζωής» των ψηφιακών πόρων.
Με την εξειδίκευση αυτή, η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας συμμετέχει σε σημαντικό αριθμό ευρωπαϊκών έργων στο πεδίο των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών, καθώς επίσης έχει την ευθύνη του συντονισμού της εθνικής υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ.
— Τι είναι η ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ;
Η ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ είναι η εθνική υποδομή που υποστηρίζει και προωθεί τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες και τέχνες, και τη γλωσσική τεχνολογία και καινοτομία στην Ελλάδα, και χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020, με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ δημιουργήθηκε από την ένωση του Εθνικού Δικτύου Γλωσσικής Τεχνολογίας CLARIN:EL και του Εθνικού Δικτύου Ψηφιακών Υποδομών για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες DARIAH-GR/ΔΥΑΣ, τα οποία, όπως είπαμε, είναι οι ελληνικές συνιστώσες των αντίστοιχων ευρωπαϊκών υποδομών CLARIN και DARIAH. Απευθύνεται στην ελληνική ερευνητική και εκπαιδευτική κοινότητα των ανθρωπιστικών επιστημών και των τεχνών, καθώς και σε δημιουργικούς κλάδους της επικοινωνίας, του πολιτισμού και του τουρισμού. Προσφέρει πρόσβαση σε εξειδικευμένους ψηφιακούς πόρους, εργαλεία επιμέλειας και επεξεργασίας των πόρων, υποστήριξη και καλές πρακτικές. Επίσης η ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ παρέχει ενημέρωση και εκπαίδευση στη χρήση ψηφιακών μεθόδων, τεχνικών και εργαλείων, ενώ επίσης υποστηρίζει τη συγκρότηση κοινότητας γύρω από τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες στην Ελλάδα. Στην υποδομή ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ σήμερα συμμετέχουν: Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» (συντονιστής), Ακαδημία Αθηνών, ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», Εθνικό Δίκτυο Έρευνας και Τεχνολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Συστημάτων Επικοινωνιών και Υπολογιστών, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου και Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Η ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ έχει επίσης την υποστήριξη πολλών άλλων ιδρυμάτων και εταιριών, μεταξύ των οποίων το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, που συνδέονται με τη διεξαγωγή του Θερινού Σχολείου και της ανοικτής ομιλίας της Sarah Kenderdine.
— Πείτε μας λίγα λόγια για το Θερινό Σχολείο:
Στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών δράσεων της υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ, η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας διοργανώνει Θερινό Σχολείο για τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, που θα λάβει χώρα στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών από 15 έως 19 Ιουλίου. Το Σχολείο απευθύνεται σε φοιτητές και ερευνητές χωρίς προηγούμενη, ή με μικρή, εξοικείωση με τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες.
Το πρόγραμμα περιλαμβάνει εισηγήσεις και πρακτικές ασκήσεις και περιστρέφεται γύρω από πέντε θεματικές:
Η πρόκληση της ψηφιακότητας. Ερμηνεύοντας τα δεδομένα: από τη διαχείριση στην επιμέλεια. Οπτική αναπαράσταση και παρουσίαση της πληροφορίας. Ψηφιακή ανάλυση κειμένου. Διαχείριση και ανάλυση χωρικής πληροφορίας.
Εισηγητές θα είναι τόσο συνεργάτες της υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ όσο και ειδικοί των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Μας χαροποίησε ιδιαίτερα το ζωηρό ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε για το Θερινό Σχολείο – δεχθήκαμε 200 αιτήσεις, από τις οποίες μπορέσαμε να ικανοποιήσουμε τις 30. Όμως δεν θα σταματήσουμε εδώ. Προγραμματίζονται μία σειρά μονοήμερων σεμιναρίων και εκδηλώσεων, αφιερωμένες στην πρακτική εφαρμογή των ψηφιακών μεθόδων στις ανθρωπιστικές επιστήμες, αλλά και στους προβληματισμούς που αυτές γεννούν, και, φυσικά, θα ακολουθήσουν άλλα θερινά σχολεία που ευελπιστούμε να μπορέσουμε να καθιερώσουμε.
— Ποια είναι η Sarah Kenderdine και τι σηματοδοτεί η ομιλία της στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο ΚΠΙΣΝ;
Η Sarah Kenderdine είναι καθηγήτρια Ψηφιακής Μουσειολογίας στο Πολυτεχνείο της Λωζάννης, πρωτοπόρος στην εφαρμογή διαδραστικών και βυθιστικών εμπειριών σε πολιτιστικούς οργανισμούς διεθνώς. Θα έχουμε τη χαρά και την τιμή να κλείσει την πρώτη μέρα του Θερινού Σχολείου για τις Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Η ομιλία της θα έχει τίτλο "Archives in motion: digital collections and experimental museology", θα είναι ανοικτή στο κοινό και θα πραγματοποιηθεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος – Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Η ψηφιακότητα, η οποία διαποτίζει πλέον τις ανθρωπιστικές επιστήμες, επηρεάζει ολόκληρο τον κύκλο της έρευνας, από τη συλλογή υλικού έως την δημοσίευση και την ευρύτερη επικοινωνία. Δεν χρειάζεται, πιστεύω, να τονίσω την σπουδαιότητα της επικοινωνίας για την διάχυση των αποτελεσμάτων της έρευνας στην κοινωνία. Απολύτως φυσική λοιπόν η θέση της ομιλίας τόσο στο πρόγραμμα του Θερινού Σχολείου και στη σφαίρα ενδιαφέροντος της υποδομής ΑΠΟΛΛΩΝΙΣ, καθώς επίσης στο χώρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο ΚΠΙΣΝ, η οποία είναι από το ρόλο της η κατεξοχήν εθνική υποδομή αποταμίευσης και κοινωνίας γνώσης.
Ιnfo:
Ομιλία της Sarah Kenderdine
Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
15.07.2019 | 7.00 μ.μ.
Αίθουσα Πύργου Βιβλίων, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Λεωφ. Συγγρού 364, Καλλιθέα
σχόλια