ΣΧΕΔΟΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΕΙΣΠΡΑΤΤΟΥΜΕ φρικιαστικές ειδήσεις για τα εγκλήματα που διαπράττουν οι μαχητές του ισλαμικού κράτους. Κατόπιν αυτού δεν είναι να απορείς που η Μέση Ανατολή είναι μια καταραμένη γωνιά αυτού του πλανήτη, όπου τα δεσποτικά καθεστώτα διαδέχονται το ένα το άλλο, οι πόλεμοι και οι σφαγές δεν έχουν τελειωμό, όπως και ο εξτρεμισμός και η μισαλλοδοξία. Τελειωμό δεν έχουν και οι υδρογονάνθρακες. Δυστυχώς, διότι ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την κατάρα της περιοχής αυτής και όταν εκλείψουν, ίσως η κατάσταση ηρεμήσει.
Οι τζιχαντιστές εξουδετερώνουν τους εχθρούς τους αμείλικτα. Αποκεφαλίζοντας, σταυρώνοντας, πετώντας από ταράτσες στο κενό και τουφεκίζοντας μαζικώς όσους δεν ταυτίζονται μαζί τους. Όπως έχω προαναφέρει σε παλαιότερα δημοσιεύματα, ένα βασικό λάθος της Δύσης σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι η άμεση αντιδιαστολή με το φαινόμενο του ισλαμικού φανατισμού, χωρίς να επεκτείνει το δίπολο, Δύση – Ισλαμικός Εξτρεμισμός και εντάσσοντας στη συμμαχία της, τα πρώτα θύματα του δεύτερου.
Τα πρώτα θύματα του ισλαμικού φανατισμού είναι οι ''άλλοι'' μουσουλμάνοι
Οι μαχητές της ISIS σφάζουν δυτικούς ομήρους, αλλόδοξους της επικράτειάς τους (χριστιανούς, γιαζίντι, εβραίους) αλλά και μουσουλμάνους, όπως αλεβίτες, σιίτες, μετριοπαθείς πιστούς του σουνιτικού Ισλάμ που δεν διακατέχονται από τον φανατισμό των ιδίων.
Πολλές φορές αναρωτιέμαι τι θα έλεγε για τα σημερινά δεινά της Μέσης Ανατολής και τα εγκλήματα της ISIS μια γυναίκα σχεδόν άγνωστη σε μας τους δυτικούς που προσπάθησε και κατάφερε σε πολύ σημαντικό βαθμό να αλλάξει το Ισλάμ.
Πρόκειται για την εξαιρετικά σημαντική προσωπικότητα της Ράμπια Αλ Αντουίγια, εισηγήτρια του ισλαμικού μυστικισμού ή αλλιώς σουφισμού.
Δεν ήξερα για τη Ράμπια αλλά την εντόπισα μελετώντας τις βιβλιογραφικές αναφορές για να συνθέσω την πτυχιακή μου εργασία όταν ήμουν φοιτητής. Μελέτησα τον ισλαμικό μυστικισμό και οποιαδήποτε παράλειψη στη φυσιογνωμία της Ράμπια θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη.
Η Ράμπια γεννήθηκε στη Βασόρα το 717 μ.Χ., δηλαδή στην πρώιμη ακόμη περίοδο άνθησης του Ισλάμ και ήταν το τέταρτο κορίτσι μιας πολύ φτωχής οικογένειας (δηλώνεται από το όνομά της όπου Ράμπια στα αραβικά είναι το αριθμητικό επίθετο, ''τέταρτη''). Σε πολύ μικρή ηλικία και ενώ ταξίδευε μέσα στην έρημο με ένα καραβάνι, έπεσε θύμα ληστρικής επιδρομής και στη συνέχεια κατέληξε σε ένα δουλοπάζαρο. Για τη μετέπειτα τύχη της έχουν επικρατήσει δύο εκδοχές. Πωλήθηκε σε κάποιο πλούσιο αρχοντικό της Βαγδάτης όπου εργάστηκε ως χορεύτρια και ιερόδουλη ή πέρασε στην κατοχή ενός πλούσιου άντρα ως εσώκλειστη υπηρέτρια.
Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν πως και στις δύο περιπτώσεις η Ράμπια κατέφυγε στην προσευχή για να αντέξει τα βάσανα της σκλαβιάς της. Στην πρώτη περίπτωση, ο αφέντης της την απελευθέρωσε όταν διαπίστωσε πως η Ράμπια είχε κατακλυστεί από την θεόπνευστη πίστη και δεν μπορούσε πλέον να ξεσηκώσει τους θαμώνες στις χοροεσπερίδες ενώ στη δεύτερη, το αφεντικό της την αποδέσμευσε μόλις την είδε να προσεύχεται σε νυχτερινή ώρα και κατάλαβε πως είναι θεοσεβούμενη.
Η Ράμπια δεν άφησε κανένα γραπτό τεκμήριο αλλά η διδασκαλία της διασώθηκε μέσω του σούφι, Φαρίντ Αλ Ντιν Ατάρ και χάρη σε αυτόν ξέρουμε πλέον την θεοσοφική διδασκαλία της σπουδαίας αυτής γυναίκας που καλεί να αγαπήσουμε τον Θεό που κρύβουμε μέσα μας.
Αρνήθηκε όλες τις προτάσεις γάμου που τις έγιναν ακόμα και από επιφανείς άντρες της περιοχής της όπως του εμίρη της Βασόρας, δηλώνοντας ότι η καρδιά της ανήκει μονάχα στον Θεό. Με τα λιγοστά της υπάρχοντα κατέφυγε στην έρημο έξω από τα Ιεροσόλυμα όπου έζησε ασκητικά ενώ γρήγορα η διδασκαλία της προσέλκυσε πλήθος μουσουλμάνων πιστών αλλά και αλλόδοξων. Πέθανε στα Ιεροσόλυμα σε προχωρημένη ηλικία αφού πρώτα όμως είχε καταφέρει να αποστασιοποιηθεί πλήρως από τους επίσημους θεολογικούς κύκλους των ουλεμά και της άκαμπτης ερμηνείας του Κορανίου που διέδιδαν οι τελευταίοι.
Ο εξέχων σούφι του 12ου αιώνα Ιμπν Καμίς Αλ Τζουχανί, σε αρκετά σημεία των έργων του αναφέρεται σε ιστορίες που επιβεβαιώνουν την αγνότητα της Ράμπιας. Βιώνοντας η ίδια τα βάσανα της δουλείας έδωσε μάχη για να ενταχθούν οι δούλοι ως ισότιμα μέλη στις ισλαμικές κοινωνίες. Διακήρυττε ότι η πίστη στο Θεό δεν πρέπει να συνεπάγεται τον φόβο των πυρών της κολάσεως αλλά ούτε και την ανταμοιβή των ανέσεων του παραδείσου. Η πίστη στο Θεό κατά την Ράμπια πηγάζει από την αληθινή αγάπη προς τη χάρη του Κυρίου.
Υπάρχει μία ανέκδοτη ιστορία σύμφωνα με την οποία η Ράμπια άρχισε να τρέχει στους δρόμους της Βασόρας κρατώντας στο ένα χέρι μία δάδα με φωτιά και στο άλλο έναν κουβά με νερό. Όταν την ρώτησαν τι συνέβαινε και έτρεχε κατά αυτόν τον τρόπο αποκρίθηκε ότι έτρεχε να σβήσει τις φωτιές της Κόλασης και να κάψει τις ανέσεις του Παραδείσου. Δεν ήθελε να λατρεύει τον Θεό της από φόβο μήπως τιμωρηθεί στην Κόλαση ή για να απολαύσει τις χαρές του Παραδείσου αλλά αποκλειστικά και μόνο από αγάπη για τον Κύριό της. Ακριβώς αυτό το κεντρικό και οικουμενικό μήνυμα της, περί αγάπης προς τον Θεό, είχε τεράστια απήχηση στους εξισλαμισμένους χριστιανούς της εποχής της, οι οποίοι το εξέλαβαν ως κοινό σημείο επαφής μεταξύ της χριστιανικής διδασκαλίας και εκείνη της Ράμπια. Αποτελεί λοιπόν μία πρώτη ένδειξη θρησκευτικού συγχρωτισμού, η άνεση με την οποία ταυτίστηκαν οι εξισλαμισμένοι χριστιανοί με την διδασκαλία της Ράμπια, εντοπίζοντας τις ίδιες αναφορές περί αγάπης που γνώριζαν ήδη από την προϋπάρχουσα θρησκεία τους.
Η ζωή της Ράμπια γυρίστηκε σε ταινία αιγυπτιακής παραγωγής το 1963.
Η Ράμπια δεν άφησε κανένα γραπτό τεκμήριο αλλά η διδασκαλία της διασώθηκε μέσω του σούφι, Φαρίντ Αλ Ντιν Ατάρ και χάρη σε αυτόν ξέρουμε πλέον την θεοσοφική διδασκαλία της σπουδαίας αυτής γυναίκας που καλεί να αγαπήσουμε τον Θεό που κρύβουμε μέσα μας. Ο Θεός δεν είναι εκεί πάνω στους ουρανούς αλλά ζητάει από τον πιστό να ξεδιπλώσει τα πέπλα σκότους που τον περιβάλλουν για να αποκαλύψει την θεϊκή του υπόσταση. Ζητάει τη ρήξη με τις γήινες και υλικές απολαύσεις, την ισοπέδωση του ''εγώ'' και την ένωση με την απόκρυφη ''θεϊκή αλήθεια''.
Κάποιος πήγε στην πόρτα του Αγαπημένου και χτύπησε.
Μια φωνή ρώτησε «Ποιός είναι;»
Αυτός απάντησε «Εγώ είμαι.»
Η φωνή είπε «Δεν υπάρχει χώρος για Μένα και Σένα.»
Η πόρτα ασφαλίστηκε.
Μετά από ένα χρόνο απομόνωσης και στερήσεων,
Επέστρεψε και ξαναχτύπησε.
Μια φωνή από μέσα ρώτησε «Ποιός είναι;»
Ο άνθρωπος αποκρίθηκε «Είμαι Εσύ.»
Τότε η πόρτα άνοιξε γι' αυτόν.
- Μεβλανά Τζελαλαντίν Ρουμί
Εκείνη τη θεϊκή αλήθεια που διεκδίκησε ο σούφι Χαλάτζ ένας χαφίζ (εκείνος που έχει αποστηθίσει το Κοράνι), ο οποίος διακήρυττε "Άνα 'λ χακ", (Εγώ ειμί η αλήθεια). Το κήρυγμα όμως του Χαλάτζ παρέμεινε προκλητικό όταν επέμενε ότι ο πιστός για να βρει τον αληθινό δρόμο δεν χρειαζόταν να υποταχθεί σε μία θρησκευτική ελίτ κληρικών αξιωματούχων. Σύντομα στοχοποιήθηκε και φυλακίστηκε για εννιά χρόνια μέχρι που αποκεφαλίστηκε το 922 μ.Χ.. Αργότερα αναγνωρίστηκε ως μάρτυρας του Ισλάμ. Η διδασκαλία του έγινε γνωστή χάρη στο μεγάλο έργο που άφησε τόσο σε πεζό όσο και σε ποιητικό λόγο αλλά και σε σαζ (έρρυθμος πεζός λόγος), στην αραβική και περσική γλώσσα.
Μουσικά όργανα, χοροί, ανορθόδοξες πρακτικές επανένωσης με το θείο, βαθμοί μύησης, αναχωρητισμός και φιλοσοφικές επιμειξίες. Όλα αυτά, ξένα και διαφορετικά με το προσκύνημα στη Μέκκα, τον ιερό πόλεμο του Τζιχάντ και την δίχως Μυστήρια θρησκεία του Ισλάμ. Γνωρίσματα ενός αιρετικού, ετερόδοξου Ισλάμ που επικράτησε με τον όρο του ''Τασαβούφ'' και γέννησε μια γυναίκα, η Ράμπια.
Στον σουφισμό είναι επικρατούσα η θεωρία των εβδομήντα χιλιάδων πέπλων, που χωρίζουν τον Θεό από τον κόσμο της ύλης και των αισθήσεων. Κάθε ψυχή πριν από την γέννηση της περνάει από εβδομήντα χιλιάδες πέπλα. Τα μισά από τα πέπλα αυτά είναι πέπλα φωτός και τα άλλα μισά είναι πέπλα σκότους. Η ψυχή περνώντας μέσα από κάθε ένα πέπλο φωτός χάνει και μία θεϊκή ιδιότητα ενώ περνώντας μέσα από κάθε ένα πέπλο σκότους αποκτάει και μία γήινη ιδιότητα. Έτσι το παιδί γεννιέται κλαίγοντας διότι η ψυχή βιώνει την απώλεια επαφής με τον Θεό. Με την μουσική, οι σούφι Μεβλεβί στοχεύουν να αποκαλύψουν τα εβδομήντα χιλιάδες πέπλα που χωρίζουν την ψυχή από τον Θεό. Ο Τζελαλαντίν Ρουμί γράφει:
«Το τραγούδι των στροβιλιζόμενων σφαιρών
είναι ότι τραγουδούν οι άνθρωποι με το λαούτο και τη φωνή τους.
Αφού είμαστε όλοι μέλη του Αδάμ, έχουμε ακούσει αυτές τις μελωδίες στον Παράδεισο. Παρόλο που η γη και το νερό
έχουν ρίξει επάνω μας τα πέπλα τους, διατηρούμε αχνές αναμνήσεις αυτών των ουράνιων ύμνων.
Αλλά αφού περιβαλλόμαστε από παχυλά γήινα πέπλα, πώς μπορούν να φτάσουν ως εμάς οι τόνοι των στροβιλιζόμενων σφαιρών;»
Ο περιστρεφόμενος χορός των δερβίσηδων Μεβλεβί, σεμά, με την συνοδεία της μελωδικής μουσικής που παράγει το ταπεινό πνευστό όργανο του νέι είναι το μέσο για τους Μεβλεβί να αποχωριστούν τα πάθη και τις κοσμικές συνήθειες. Όπως ακριβώς οι ήχοι της μουσικής των μάγων σαμάν της Σιβηρίας (βλ. Σαμανισμός) αλλά και του Ορφέα που εξημερώνουν τα άγρια ζώα έτσι ακριβώς το καλάμι του νέι θρηνεί για τον αποχωρισμό του από τη γη και επιζητεί την ένωση με τα θεία. Είναι μέρος της έκστασης που ποθούν οι Μεβλεβί δερβίσηδες για να αντικρίσουν την μοναδική αλήθεια (χακίκα). Το σεμά, ο περιστρεφόμενος χορός αποτελεί μέρος του μυστηρίου και συμβολίζει τη σχέση των δερβίσηδων με το Θεό και την προσπάθεια τους να αφουγκραστούν τα μυστήρια που κρύβονται πίσω από κάθε πέπλο. Οι σούφι Μεβλεβί επιζητούν την ένωση με το θείο φορώντας μία συμβολική ενδυμασία, τους λευκούς μανδύες που συμβολίζουν το σάβανο και τα καλύμματα κεφαλής, την πέτρα του τάφου. Ακόμα και η φορεσιά τους δηλώνει την πρόθεση τους να εγκαταλείψουν, να θάψουν τον παλαιό εαυτό τους. 
Περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό τους σχηματίζοντας ομόκεντρους κύκλους, με την δεξιά παλάμη στραμμένη προς τον ουρανό και την αριστερή προς τη γη και το κεφάλι ελαφρώς γερμένο προς το δεξιό ώμο. Προσπαθούν να μεταφέρουν όλες τις δόξες από τον Θεό στους ανθρώπους και όλα τα προβλήματα των ανθρώπων στον Θεό. Είναι οι ''ενδιάμεσοι'', οι διαμεσολαβητές, μη κρατώντας το οτιδήποτε για εκείνους. Εκστατικοί σαν τους μύστες του Ορφέα και τις μαινάδες του Διονύσου, καταφέρνουν να ξεγελάσουν την ψυχή τους, να την ζαλίσουν και να την απελευθερώσουν από τα δεσμά του σώματος τους. Όπως ακριβώς και στην περίπτωση των Ορφικών η ψυχή είναι η αρχή όλων, η κινητήρια δύναμη του ανθρώπου ενώ το σώμα ο τάφος, η φυλακή της. Τέλος, το σεμά δεν παραβιάζει τους φυσικούς νόμους του σύμπαντος θυμίζοντας τον χορό των πλανητών γύρω από τον ήλιο, ο οποίος για τους Μεβλεβί είναι ο Αγαπημένος τους, ο Θεός τους. Η συμβολική αξία του ηλίου όμως δεν είναι πρωτοφανής καθώς ο εισηγητής του νεοπλατωνισμού Πλωτίνος είχε εκφράσει τις ίδιες σκέψεις περί θείου. Σύμφωνα με τον Πλωτίνο, ο Θεός είναι ο ήλιος από τον οποίον το φως ακτινοβολείται χωρίς απώλεια προς τον ίδιο τον ήλιο, είναι μία πηγή ύδατος από την οποία ρέουν ανεξάντλητα τα πρωταρχικά στοιχεία (*1).
Μουσικά όργανα, χοροί, ανορθόδοξες πρακτικές επανένωσης με το θείο, βαθμοί μύησης, αναχωρητισμός και φιλοσοφικές επιμειξίες. Όλα αυτά, ξένα και διαφορετικά με το προσκύνημα στη Μέκκα, τον ιερό πόλεμο του Τζιχάντ και την δίχως Μυστήρια θρησκεία του Ισλάμ. Γνωρίσματα ενός αιρετικού, ετερόδοξου Ισλάμ που επικράτησε με τον όρο του ''Τασαβούφ'' και γέννησε μια γυναίκα, η Ράμπια. Πώς; Ως αντίδραση στον αυστηρά νομοτελειακό χαρακτήρα που έτεινε να λάβει το Ισλάμ και επιλέγοντας τον μοναχισμό ως οδό αναζήτησης του Θεού, όταν μάλιστα το Ισλάμ είναι η κατεξοχήν θρησκεία ευδαιμονισμού αφού και ο Προφήτης Μωάμεθ νυμφεύθηκε και απέκτησε απογόνους.
Από τον 13ο αιώνα και ύστερα, οι σούφι οργανώνονται σε θρησκευτικές αδελφότητες τα ταρικάτ και δραστηριοποιούνται έχοντας ως μόνιμη βάση τους, τις μονές οι οποίες από περιοχή σε περιοχή διαφέρουν ως προς την ονομασία όπως «ριμπάτ, ζάουιγια, τεκέ, χάλουα και χανάκαχ». Οι σούφι αντικρούουν το επίσημο, ελιτίστικο Ισλάμ και ορίζουν ως μόνη μέθοδο για τη σύνδεση του πιστού με τον Θεό, την εγκράτεια, την αποχή από τα υλικά αγαθά και τις απολαύσεις του εγκόσμιου βίου. Όπως τονίζει και ο καθηγητής Χασάν Μπαντάουι ''Ενώ οι Χαλίφηδες ήθελαν να ελέγξουν τον πληθυσμό μέσω της σούνας, οι ιδέες του σουφισμού είχαν ως στόχο την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου'' (βλ. Χ. Μπαντάουι «Εισαγωγή στην Ιστορία του Ισλαμικού Κόσμου», τόμος πρώτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2003, σ. 277-278).
Με το πέρασμα των αιώνων, τα ταρικάτ διαφοροποιήθηκαν μεταξύ τους ως προς τις σχέσεις με την κεντρική εξουσία. Ορισμένα συσπείρωσαν τις λαϊκές τάξεις εκφράζοντας το λαϊκότροπο Ισλάμ, αποστειρωμένο από τις θεωρητικές λεπτολογίες των ανωτέρων θεολογικών κύκλων. Εν πολλοίς, υπήρξαν και αρωγοί εξτρεμιστικών κινημάτων κατά των σουλτανικών αρχών (βλ. Σεΐχης Μπεντρεντίν) ενώ άλλα ταρικάτ συνεργάστηκαν στενά με την εξουσία όπως οι Μπεκτασίδες που διέδωσαν το Ισλάμ στα Βαλκάνια πριν την Άλωση και στελέχωσαν το Σώμα των Γενιτσάρων αλλά και οι Νακσιμπεντί που διαμόρφωσαν τις βάσεις του πολιτικού Ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία.
Αναμφίβολα, η Ράμπια θα διαφωνούσε με όσους δολοφονούν εις το όνομα του Παντοδύναμου. Την ίδια αντίθεση θα εξέφραζε και ο μέγας μύστης Ρουμί, στην κηδεία του οποίου τον συνόδεψαν μουσουλμάνοι, χριστιανοί κληρικοί, εβραίοι χαχάμηδες, πλούσιοι άρχοντες και φτωχοί. Μια πανσπερμία πιστών, τιμώντας έναν ακόμη πεφωτισμένο της Ανατολής.
______________
(*1): Ο νεοπλατωνισμός προβάλλει την υπέρτατη οντολογική αρχή του «Εν», του «Μοναδικού» που τίθεται υπεράνω κάθε ουσίας και για αυτό διαμορφώνεται ως «υπερούσιο εν». Στόχος των νεοπλατωνιστών όπως και των σούφι είναι η επανένωση της ψυχής με την αρχική της προέλευση, τον Θεό. Σύγκλιση παρατηρείται μεταξύ των νεοπλατωνιστών και των σούφι και στην έννοια της ομορφιάς, ταυτίζοντάς την με τη θεία ουσία. Εφόσον ο κόσμος αποτελεί ακριβώς μία εμφάνιση του Θεού, η απόλυτη ομορφιά είναι σημάδι της απόλυτης ύπαρξης, του Θεού. Για τους σούφι, στην ομορφιά ενός ανθρώπινου προσώπου καθρεφτίζεται η ομορφιά του θείου φωτός (Pierre Hadot, «Πλωτίνος ή η απλότητα του βλέμματος», (μτφ.) Ευδοξία Δελλή, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2007, σ. 103- 104).
Για τις επιρροές των χριστιανών ερημιτών, του βουδισμού, γνωστικισμού, νεοπλατωνισμού και ινδουισμού στο Ισλάμ ανατρέξτε σε:
- Anne Μarie Schimmel, Sufismus: Eine Einfhürung in die islamische Mystik, C.H. Beck, München, 2000.
Για τη Ράμπια Αλ Αντουίγια ανατρέξτε σε:
- M. J. Lucy, Garnett , Mysticism and Magic in Turkey, Pitman, London, 1912.
- Jamal, Mahmood, Islamic Mystical Poetry, Penguin Books, London, 2009.
Για τον ισλαμικό μυστικισμό ανατρέξτε σε:
- Αναστάσιος (Γιαννουλάτος), « Ίχνη από την αναζήτηση του υπερβατικού. Συλλογή θρησκειολογικών μελετημάτων», εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 2004.
- Ε. Ζεγκίνης, «Γενίτσαροι και Μπεκτασισμός, Γενεσιουργοί Παράγοντες του Βαλκανικού Ισλάμ», Βανιάς, Θεσσαλονίκη, 2002.
- Γ. Ζιάκας, «Τα ελληνικά Γράμματα και ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση», εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2007.
- Γ. Ζιάκας, «Ο Μυστικός ποιητής Maulana Jalaladdin Rumi και η διδασκαλία αυτού», ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 1973.
- Ε. Κονδύλη-Μπασούκου, «Αραβικός Πολιτισμός», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2009.
- Π. Ροδάκης, «Τα μυστήρια της Μέσης Ανατολής, ο ''Θνήσκων Θεός''», εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα, 1996.
- Σ. Βρυώνης, «Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού», έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1996.
- Τ. Ρουμί, «Μεσνεβί, Μυστικές Διαδρομές στα Άδυτα της Ψυχής και του Νου», (μτφ. – Εισαγωγή) Λιάνα Μυστακίδου, εκδ. Σιδέρης, Αθήνα, 2001.
- Χ. Μπαντάουι, «Εισαγωγή στην Ιστορία του Ισλαμικού Κόσμου», τόμος πρώτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2003.
- H. Inalcik, «Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Η κλασική εποχή, 1300 – 1600», (μτφ) Μιχάλης Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1995.
- Pierre Hadot, «Πλωτίνος ή η απλότητα του βλέμματος», (μτφ.) Ευδοξία Δελλή, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2007.
σχόλια