Παραφράζοντας τη διαβόητη, στην ανοησία της, φράση του Πάολο Κοέλιο, μπορούμε να πούμε ότι όλος ο κόσμος φαίνεται να συνωμοτεί για να χάσουμε την εμπιστοσύνη μας στον ορθολογισμό. Δημοσκόποι και ειδικοί που αποτυγχάνουν οικτρά, προβλέψεις κάθε λογής που πέφτουν έξω, στοιχήματα που χάνονται. Και αυτή είναι η μία, η πιο ελαφριά εκδοχή. Η άλλη πλευρά είναι η εκτίναξη της κτηνώδους βίας στη μακρά σειρά των τρομοκρατικών χτυπημάτων, τώρα στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης.
Διάφορα φαινόμενα και καθημερινά επεισόδια «συνωμοτούν», λοιπόν, για να πιστέψουμε πως ζούμε σε μια συγκυρία τελείως παράλογη και άναρχη. Για να περάσουμε στη συνοπτική απόρριψη ή στην κυνική παραίτηση, με διάφορους, χωρίς αρχές συμβιβασμούς, αφού στο κάτω-κάτω «δεν γίνεται τίποτα».
Η ήττα της κριτικής και ορθολογικής σκέψης γεννάει πολιτικά τέρατα. Γι' αυτό και πια έχει πολύ περισσότερο νόημα να υπερασπίζεται κανείς τα θεμελιώδη.
Σε αυτήν, όμως, τη συγκυρία έχει μεγαλύτερη σημασία η επιμονή στον ορθολογισμό και στην κριτική σκέψη. Σ' εκείνον τον ορθολογισμό που θα αναγνωρίζει τα όρια, τα κενά του, τις αμηχανίες του. Όπου μπορεί κανείς να παραδεχτεί πως δεν διαθέτει απαντήσεις σε πολλά, από τη στιγμή μάλιστα που οι τεκτονικές πλάκες των ιδεολογιών έχουν μετατοπιστεί ή δημιουργούνται διαρκώς νέα σεισμικά ρήγματα.
Πάνω σε αυτά τα σεισμικά ρήγματα παίζουν, εξάλλου, οι νέοι τυχοδιώκτες. Όσοι ιδίως δανείζονται από την Αριστερά το εγκώμιο του απλού εργαζόμενου λαού και από τη Δεξιά τη ρητορική του εθνικού μεγαλείου. Όσοι χτίζουν διασημότητα, διεγείροντας τα κοινωνικά πάθη και οργανώνοντας εκστρατείες μίσους, χωρίς ορίζοντα για το μέλλον, χωρίς ουσιαστική πρόταση. Σε αυτούς ακριβώς αφήνουμε το πεδίο ελεύθερο, χάνοντας την εμπιστοσύνη μας στην κριτική, ορθολογική σκέψη. Όπως έχει παρατηρηθεί και στο παρελθόν, οι ακροδεξιοί εθνικιστές συνδυάζουν το πληβειακό με το αριστοκρατικό στοιχείο. Είναι εκκεντρικοί αστοί που μπορούν να μιλούν καλά τη γλώσσα της πιάτσας. Συνενώνουν, κατά κάποιον τρόπο, τον βαθύ συντηρητισμό με γραφικές και κλοουνίστικες χειρονομίες.
Δεν έχουν όρια, ούτε κανόνες οι νέοι τυχοδιώκτες. Εκτός από τον ναρκισσισμό τους και την αγάπη που δείχνουν στα μεγάλα κενά λόγια. Και στη μανία τους να επιδιώκουν τη σύγκρουση χωρίς καμιά ιδέα για το μετά και για τις πιθανές συνέπειες. Η τωρινή περιπέτεια του brexit, όμως, δείχνει πού μπορεί να οδηγήσει αυτό το παιχνίδι. Σε ποια σημαντικά πολιτικά αδιέξοδα.
Η ήττα της κριτικής και ορθολογικής σκέψης γεννάει πολιτικά τέρατα. Γι' αυτό και πια έχει πολύ περισσότερο νόημα να υπερασπίζεται κανείς τα θεμελιώδη. Αναφέρω εδώ κάποια από αυτά, που μερικοί τα βρίσκουν λίγα, ξεπερασμένα ή πολύ «αστικά»:
Την κοσμική πολιτεία που διατηρεί αποστάσεις από κάθε θρησκευτική και ομολογιακή αντίληψη.
Την πολιτική δημοκρατία που δεν πρέπει να την μπερδεύουμε με τη δημοψηφισματική «λαϊκή κυριαρχία» ή, αντίθετα, με την ηγεσία μικρών, φωτισμένων ελίτ.
Τον πλουραλισμό. Αυτόν, όμως, τον πλουραλισμό που δεν αφήνει ασύδοτα τα ειδικά συμφέροντα ή τα σχέδια επιμέρους ομάδων και κοινοτήτων αλλά εγγυάται τη δημόσια ελευθερία και την ατομική αυτονομία όλων.
Τη μέριμνα, τέλος, για τους λιγότερο «ανταγωνιστικούς», για τον κόσμο της κρίσης που έχει βρεθεί εκτός κοινωνικού συμβολαίου. Ο κόσμος της επισφάλειας και της εύθραυστης επιβίωσης, όπως τώρα οι χιλιάδες του Μαρινόπουλου, δεν μπορεί να είναι θέμα αδιάφορο για μια κριτική και ορθολογική σκέψη. Όσο, μάλιστα, ο ορθολογισμός θα συνδέεται αποκλειστικά με τους εξασφαλισμένους και τους εύπορους, θα κερδίζουν έδαφος οι άλλοι, οι τυχοδιώκτες του κραταιού έθνους και οι δημαγωγοί των λαϊκιστικών υποσχέσεων.
Το πιο τρωτό σημείο μερικών οπαδών του ορθολογισμού είναι η πίστη τους στην «επιστημονικά σχεδιασμένη» πολιτική. Η ιδέα που έχουν ότι μπορεί να υπάρξει μια θετική επιστήμη της κοινωνικής οργάνωσης, ένα σοφό δημόσιο μάνατζμεντ που θα αχρηστεύσει τις παλιές μορφές πολιτικής και θρησκείας. Αυτή η πίστη έλαβε στην Ιστορία διάφορες μορφές: κομμουνιστικές, αστικές-τεχνοκρατικές, σοσιαλδημοκρατικές. Φτάνει, όμως, μέχρι πολλούς απ' τους ιθύνοντες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που πιστεύουν πως οι επιλογές των ατόμων και των λαών υπακούνε σε ορθολογικούς υπολογισμούς κόστους/οφέλους. Μέχρι που έρχονται τα όχι και τα exit που δείχνουν πόσο απρόβλεπτες είναι οι συλλογικές συμπεριφορές και πόσο πιο σύνθετο το παιχνίδι των συλλογικών παθών. Με άλλα λόγια, δεν είναι όλα οικονομία, stupid!
Συμπέρασμα: αν όλα συνωμοτούν για να απογοητευτούμε και να αφήσουμε τα πράγματα να ακολουθήσουν τη μοίρα τους, είναι και γιατί ένας ορισμένος ορθολογισμός έκλεισε τα μάτια και σταμάτησε να παρατηρεί και να ερευνά τα φαινόμενα. Διάφοροι της «λογικής» κατακάθισαν στις δόξες του παρελθόντος, στα ευρωπαϊκά τρόπαια των καλών ημερών και των μερισμάτων ευημερίας.
Πιο πολύ απ' όλα χρειάζεται να μην υποκύψουμε στα κύματα των παραλογισμών. Σύμφωνοι. Ας μην έχουμε, όμως, την αυταπάτη ότι η κοινή λογική θα βρει δουλειά σε εκατομμύρια ανέργους, θα σταματήσει τους τζιχαντιστές ή θα κάνει τους λαϊκούς ανθρώπους να μην ψηφίζουν πια Φάρατζ και Τραμπ.
σχόλια