Λέμε "η φίλη μου", "ο συνάδελφος", "το παιδάκι", όντας απολύτως σίγουροι για την αντιστοιχία -απόλυτη και αδήριτη- του φύλου και του φυσικού προσώπου, στο οποίο αποδίδουμε τον χαρακτηρισμό. Μπορούμε, ωστόσο, να εμφανιζόμαστε με την ίδια σιγουριά για το φύλο των αντικειμένων και ακόμη περισσότερο για το φύλο πεδίων, όπως η επιστήμη και η τεχνολογία; Γένους θηλυκού αμφότερες -από γραμματικής άποψης, τουλάχιστον-, ωστόσο πεδία, στα οποία για χρόνια μαίνεται μία γιγαντιαία και ακόμη ανοιχτή συζήτηση, για τον βαθμό που επέτρεψαν στις γυναίκες να υπάρξουν ή έστω να δηλώσουν την παρουσία τους εντός τους.
Έχει, λοιπόν, η τεχνολογία φύλο; "Το φύλο της τεχνολογίας και η τεχνολογία του φύλου" (Εκδόσεις Εκκρεμές) σε επιμέλεια της Μαρίας Ρεντετζή, αναπληρώτριας καθηγήτριας Ιστορίας και Κοινωνιολογίας της Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, καταγράφει διεξοδικά και στη διαχρονία του αυτό το φαινόμενο αποκλεισμού γυναικών, αφ' ενός από τα επιστημονικά εργαστήρια, αφ' ετέρου τον υποβιβασμό τους στον χώρο της τεχνολογίας.
Με τον ίδιο διεξοδικό τρόπο, η κυρία Ρεντετζή μιλά για όλα εκείνα τα ιστορικά στοιχεία που αναδεικνύουν πώς τα έμφυλα στερεότυπα -καθώς και οι μηχανισμοί και η άκριτη ανακύκλωση τους- κανοναρχούν μέχρι σήμερα την επιστημονική ζωή, κατασκευάζουν αντικείμενα για άντρες και γυναίκες και μοντέλα ζωής που αποκλείουν τις δεύτερες από συγκεκριμένα πεδία της εξέλιξης μας.
Για λογαριασμό του "Δημόκριτου" έχω κάνει την ιστορία της Πυρηνικής Φυσικής στην Ελλάδα: η πρώτη προσέγγιση είναι ότι δεν υπάρχουν γυναίκες. Και ρωτάς, "γιατί δεν υπάρχουν γυναίκες;" Γιατί δεν βρίσκονται στα επίσημα αρχεία. Ίσως και γι' αυτό επιμένω τόσο πολύ με τις φωτογραφίες. Γιατί εκεί δεν μπορείς να τις κρύψεις όλες αυτές τις γυναίκες.
—Ποια η αναγκαιότητα του να μιλάμε για φύλο στην τεχνολογία; Δεν είναι δεδομένο;
Αν κάποιος έχει απορία γιατί μιλάμε για το φύλο στην τεχνολογία, το πρώτο πράγμα που θα του λέγαμε είναι να μπει σε ένα Πολυτεχνείο. Τόσο απλά. Να μπει και να δει τις αίθουσες των ηλεκτρολόγων, των μηχανολόγων, που έχω την τύχη να μπαίνω και να διαπιστώσει τα ποσοστά ανδρών και γυναικών φοιτητριών. Εκεί είναι απογοήτευση. Σε ένα επόμενο βήμα μπορεί να δει κανείς τα ποσοστά ΔΕΠ -γυναικών και ανδρών. Εκεί κι αν είναι πάρα πολύ κακή η κατάσταση. Άρα, όλος αυτός ο προβληματισμός για το φύλο και την τεχνολογία τελικά ξεκινά από το γεγονός ότι πολύ λίγες γυναίκες εισέρχονται σ' αυτόν τον χώρο, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά διεθνώς. Δυστυχώς, μ' αυτή τη διαπίστωση συμφωνούν και οι στατιστικές. Όποτε βγαίνει μία νέα, διαπιστώνει ένα μεγάλο κενό στον τεχνολογικό χώρο και στον χώρο της έρευνας.
—Είναι τυχαίο που υπάρχει αυτό το κενό;
Μελέτες και έρευνες, κυρίως από τον αγγλοσαξονικό χώρο, αποδεικνύουν πως πάντοτε υπήρχαν πολύ συγκεκριμένοι μηχανισμοί που απέκλειαν τις γυναίκες από αυτούς τους τομείς. Από τον μηχανισμό που λέει ότι δεν μπορεί μια γυναίκα να δουλέψει στον ιδιωτικό χώρο -μια μηχανολόγος, μια ηλεκτρολόγος, για παράδειγμα, είναι πολύ δύσκολο να βγει στον ιδιωτικό τομέα. Εξίσου μεγάλες δυσκολίες παρουσιάζει και ο ακαδημαϊκός χώρος, άρα βλέπουμε ότι υπάρχει μία ανισότητα στα ποσοστά γυναικών και αντρών. Λέω ξανά ότι αυτό είναι το πρώτο βήμα. Γιατί από εκεί και πέρα αρχίζει κανείς να αναρωτιέται για την καθημερινότητα και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούν και εκεί περνάμε σε μια άλλη σφαίρα και πλέον το ερώτημα είναι, αν τα αντικείμενα έχουν φύλο ή όχι. Αν οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούμε καθημερινά έχουν φύλο ή όχι και τι πραγματικά σημαίνει. Όλο αυτό το βιβλίο είναι μια ανάλυση αυτού του ερωτήματος. Από το αυτοκίνητο και το κινητό τηλέφωνο, οτιδήποτε και να πιάσει κανείς είναι κατά τη γνώμη μου έμφυλο, προβάλλεται και κατασκευάζεται ως έμφυλο και ένας κυρίαρχος μηχανισμός αναφορικά μ' αυτό είναι η διαφήμιση.
—Δίνετε έμφαση στο κομμάτι "εικόνα - διαφήμιση".
Ναι, γιατί εκείνο που μας ενδιαφέρει εδώ είναι το τι φτιάχνει η διαφήμιση, όταν προβάλλεται, το πώς κατασκευάζει η διαφήμιση μία καθοδήγηση. Σίγουρα υπάρχει ένα κοινωνικό στερεότυπο σε όλους αυτούς που ασχολούνται με τη διαφήμιση και σίγουρα δεν είμαστε άμοιροι των κοινωνικών στερεοτύπων που κουβαλά ο καθένας μας. Όμως, προτιμώ να σταθώ στο πώς η ίδια η διαφήμιση κατασκευάζει αντικείμενα. Ο πιο πλούσιος χώρος σε τέτοιου είδους στερεοτυπικές διαφημίσεις είναι ο χώρος των αυτοκινήτων. Όποτε διαφημίζεται αυτοκίνητο, είτε το οδηγεί άντρας είτε όλη η έμφαση δίνεται στο πόσο δυνατό είναι αυτό το αντικείμενο, πόσο γρήγορο, πόσο κατάλληλο για τον δυναμικό άντρα. Η γυναίκα δεν υπάρχει πουθενά. Μια πιο πρόσφατη διαφήμιση που έβλεπα προχθές, έδειχνε έναν τεχνικό να ελέγχει ένα αυτοκίνητο πριν βγει στην κυκλοφορία, χτυπώντας το καπό με ένα αντικείμενο δυο τρεις φορές. Οι άλλοι αναρωτιούνται γιατί το κάνει αυτό και στην επόμενη σκηνή δείχνει ένα ζευγάρι να καβγαδίζει, τη γυναίκα να βγαίνει από το αυτοκίνητο και με την τσάντα της να χτυπά το καπό εκνευρισμένη. Όλο αυτό συνθέτει μια εικόνα που εξηγεί ότι αυτό το αντικείμενο δεν φτιάχτηκε για γυναίκες. Δεν χρειάζεται να πει τίποτα περισσότερο και εκεί πατάει και η διαφήμιση: στο ότι δεν θα σκεφτούμε πολύ περισσότερο. Τους τρόπους, δηλαδή, που θα χρησιμοποιήσει η διαφήμιση για να προβάλλει μία νέα τεχνολογία.
—Γιατί εστιάζετε τόσο στην εικόνα;
Η εικόνα είναι πολύ σημαντική σ' αυτές τις αναλύσεις, γιατί περνά περισσότερα μηνύματα. Όχι ότι ο λόγος δεν είναι. Απλώς με τον λόγο, με τις λέξεις, είμαστε πολύ περισσότερο ευαισθητοποιημένοι, πιάνουμε πολύ πιο εύκολα αυτού του είδους τις διακυμάνσεις. Η εικόνα περνά πιο απαρατήρητα.
—Είναι κλέφτρα.
Το λέτε πολύ καλά. Ναι, η εικόνα, είτε ως διαφήμιση, είτε ως κινηματογράφος το κάνουν αυτό.
—Πώς από από την έμφυλη ιεραρχία του εργαστηρίου περνάμε σ' εκείνην του εργοστασίου; Πώς συνδέεται ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονταν οι γυναίκες σ' αυτά τα δύο ασύνδετα, φαινομενικά, σημεία;
Όντως, ένα από τα στοιχεία που αναλύω σ' ότι αφορά το φύλο και την τεχνολογία είναι ο χώρος του εργοστασίου, το πώς φτιάχνεται, δομείται και ιεραρχείται και πώς από εκεί και πέρα κατασκευάζει έμφυλα κοινωνικά στερεότυπα και απόλυτες ιεραρχίες. Είναι μία κουβέντα που ξεκίνησε πρώτα από τον χώρο του επιστημονικού εργαστηρίου το '97, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο "Η αρχιτεκτονική της επιστήμης" του εξαιρετικού ιστορικού Πίτερ Γκάλισον και της Έμιλι Τόμσον, όπου προσεγγίζεται ο χώρος του εργαστηρίου από αρχιτεκτονικής άποψης. Μετά από αυτούς, όλες οι κατοπινές έρευνες δείχνουν ότι είτε μιλάμε για εργαστήρια στην Αμερική είτε για εργαστήρια στην Ιαπωνία, ό,τι είδους σχεδιασμό κι αν έχουν, μιλάμε για χώρους που δημιουργούν μία πολύ ξεκάθαρη έμφυλη ιεραρχία.
—Νομίζω και στα πανεπιστήμια των δεκαετιών '50 - '60- '70 δεν υπήρχαν γυναικείες τουαλέτες, ως μηχανισμοί αποτροπής των γυναικών να προσέρχονται στους ακαδημαϊκούς χώρους..
Κι όχι μόνο. Θα σας φέρω ένα παράδειγμα. Όταν ασχολήθηκα με την ιστορία του Εργαστηρίου Ραδιενέργειας της Βιέννης ένα από τα κεφάλαια ήταν η ανάλυση του χώρου. Χτίστηκε το 1910, θεωρείται από τα κορυφαία της εποχής -κτιριακά, τεχνολογικά- και είναι ίσως η μοναδική περίπτωση αυτής της εποχής, που όταν φτιάχνεται το κτήριο διαθέτει τουαλέτες και για άντρες και για γυναίκες. Υπάρχουν παραδείγματα εργαστηρίων που φτιάχνονται την ίδια εποχή και σε άλλες χώρες που δεν έχουν την ίδια πρόβλεψη. Γιατί συμβαίνει αυτό στην Αυστρία μόνο; Διότι μιλάμε για την Αυστρία, την Κόκκινη Βιέννη, και για ένα άλλου τύπου πολιτισμικό πλαίσιο που διέπει τη γυναίκα. Το σημαντικό, όμως, που προκύπτει απ' όλο αυτά είναι ότι δεν "βλέπουμε" τις γυναίκες σ' αυτούς τους χώρους, γιατί δεν έχουμε τους μηχανισμούς να τις "δούμε". Γιατί δεν έχουμε μηχανισμούς; Γιατί οι γυναίκες -ειδικά εκείνη την εποχή- δεν έχουν μόνιμη θέση εργασίας σε τέτοιους χώρους, δεν καταγράφονται, δεν εμφανίζονται τα ονόματα τους, για σειρά κοινωνικών και πολιτιστικών λόγων. Για λογαριασμό του "Δημόκριτου" έχω κάνει την ιστορία της Πυρηνικής Φυσικής στην Ελλάδα: η πρώτη προσέγγιση είναι ότι δεν υπάρχουν γυναίκες. Και ρωτάς, "γιατί δεν υπάρχουν γυναίκες;" Γιατί δεν βρίσκονται στα επίσημα αρχεία. Ίσως και γι' αυτό επιμένω τόσο πολύ με τις φωτογραφίες. Γιατί εκεί δεν μπορείς να τις κρύψεις όλες αυτές τις γυναίκες. Αν, λοιπόν, δει κανείς φωτογραφίες από τον "Δημόκριτο" εκείνης της εποχής, θα διαπιστώσει ότι γυναίκες είναι αυτές που αναλύουν πειράματα, βοηθούν σ' αυτά, άρα υπάρχουν. Απλώς, πρέπει να τις ψάξουμε. Ακόμη και σε αυτό που κάνω τώρα -την ιστορία του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας- όταν ξεκίνησα να ασχολούμαι με αυτό, είπα ότι κάνω μια στροφή και δεν θα χρειαστεί να ασχοληθώ με το φύλο, παρά μόνο με την ιστορία της Φυσικής που έτσι κι αλλιώς μ' ενδιαφέρει. Και συνειδητοποιώ ότι είναι απολύτως αδύνατο να μην ασχοληθείς με το φύλο, όταν ασχολείται με την ιστορία της Φυσικής του 20ου αιώνα. Ότι είναι ένας απολύτως ανδροκρατούμενος χώρος, ενώ μιλάμε για έναν διεθνή οργανισμό και ακριβώς γι' αυτό δεν θα 'πρεπε. Ο διεθνής οργανισμός μοιάζει να είναι χειρότερος από κάθε άλλη συγκρότηση τέτοιου επιπέδου. Δεν έχουν γίνει έρευνες και δεν υπάρχουν στατιστικές για τον αριθμό των γυναικών που συμμετείχαν σ' αυτόν τον οργανισμό. Βλέπει, λοιπόν, κανείς ότι θέλει δεν θέλει, το φύλο έρχεται μπροστά του ως ερώτημα. Και φυσικά, ζητά απαντήσεις.
—Αυτά στον χώρο της επιστήμης. Η ζωή των γυναικών στα εργοστάσια του 20ου αιώνα πάλι από την έμφυλη προσέγγιση της τι είχε να δείξει;
Στο πεδίο της τεχνολογίας, η ανάλυση του αρχιτεκτονικού χώρου έρχεται αργότερα -από τους ιστορικούς της οικονομικής ιστορίας- και λίγο πιο δειλά. Ο χώρος του εργοστασίου, με κυρίαρχο παράδειγμα τους χώρους επεξεργασίας κρεάτων λέει πολλά: ο άνθρωπος που σφάζει το ζώο είναι πάντα άντρας και ο χώρος του σφαγείου βρίσκεται στον ψηλότερο όροφο. Οι γυναίκες είναι αυτές που ασχολούνται με την επεξεργασία των εντοσθίων και του τεμαχισμένου κρέατος. Αυτές βρίσκονται στον κάτω όροφο, πάντα. Τα κρέατα πέφτουν από τον πάνω όροφο στον κάτω με έναν ιμάντα: συμβολικά έχουμε τους πιο καλοπληρωμένους στους πάνω ορόφους και αυτούς που κάνουν την πιο βρώμικη δουλειά κάτω. Εξηγείται αναλυτικά το πώς οι γυναίκες αυτές αρρώσταιναν, από δουλειές που ποτέ δεν θα έκαναν άντρες, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο. Και αυτό μπορεί να το συμπεράνει κανείς ήδη από την αρχιτεκτονική του εργοστασίου.
—Αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το φύλο αναλόγως του καθεστώτος στο οποίο ζει;
Αυτό, απ' ό,τι φαίνεται θα μας το απαντήσει άμεσα ο Τραμπ. Ιστορικά η απάντηση έχει δοθεί πολλές φορές. Οι πολιτικές επιλογές καθορίζουν έντονα τις αλλαγές στην τεχνολογία. Από την άλλη, νομίζουμε ότι η επιστήμη είναι ένας απολύτως αντικειμενικός χώρος και εδώ όμως οι πολιτικές επιλογές καθορίζουν τις επιστημονικές έρευνες. Τεράστιος ορίζοντας τέτοιου είδους μελετών είναι ο Ψυχρός Πόλεμος: η παραγωγή της ατομικής βόμβας και άλλα τέτοιου είδους ζητήματα.
—Γιατί από το συγκεκριμένο βιβλίο απουσιάζει το ελληνικό στοιχείο, η αντίστοιχη εμπειρία του ελληνικού χώρου;
Δεν είχαμε ελληνικό στοιχείο, διότι δεν υπήρχαν σπουδές προς αυτή την κατεύθυνση. Είχαμε ένα τμήμα -Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών και της Τεχνολογίας-, ξεκίνησε από το Πολυτεχνείο, αργότερα έγινε κοινό με το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, δεν υπήρχε, όμως, κανείς από τα μέλη ΔΕΠ που να είχε μία τέτοια κατεύθυνση, ερευνητική. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε μόνο η Σάσα Λαδά στην αρχιτεκτονική, η οποία ασχολήθηκε με το φύλο και την επιστήμη και πρέπει να πούμε ότι ήταν η πρώτη που έφερε στην Ελλάδα την Evelyn Fox Keller -από τις πρώτες που άνοιξαν το πεδίο του φύλου και της επιστήμης στην Αμερική-, την Sandra Harding, επίσης διακεκριμένη στο Feminists Epistimology. Μιλάμε, λοιπόν, για μία εποχή που απολύτως κανένας δεν ασχολείται με το φύλο και την τεχνολογία στην Ελλάδα. Έκτοτε έχουν γίνει βήματα, αλλά στην Ελλάδα ίσως είναι δύσκολο να ασχοληθεί κανείς με το φύλο και την επιστήμη, υπάρχουν πολύ λιγότερα πράγματα ειδικά σε ό,τι αφορά τον 19ο αιώνα και τον 20ο, αλλά σ' ό,τι αφορά την τεχνολογία έχουμε άπειρο υλικό. Η ιστορία της τεχνολογίας δεν είναι μόνο τα αεροπλάνα ή οι σιδηρόδρομοι. Αν κάτι έκανε το φεμινιστικό κίνημα και όλη αυτή η ανάλυση του φύλου και της τεχνολογίας να φέρει στην επιφάνεια αυτό το κομμάτι.
—Κοιτώντας επιστημονικά κείμενα, παρακολουθείτε τη ροή των άρθρων (ο -η - το). Προβληματίζεστε για το φύλο μίας λέξης; Γιατί λέμε, για παράδειγμα "ο Βόλος" και όχι "η Βόλος"; Παίζει ρόλο στην επιστήμη;
Η ερώτηση είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και μου τέθηκε διαβάζοντας τα report του Διεθνούς Οργανισμούς Ατομικής Ενέργειας. Να κάτι πολύ ενδιαφέρον που δεν έχει να κάνει με το φύλο, αλλά με τη γλώσσα της διπλωματίας και είναι μια γλώσσα σε φωνή παθητική και όσο το δυνατόν απρόσωπη. Έχει ενδιαφέρον γιατί όπου υπάρχει πρόσωπο χρησιμοποιείται το "he" (μτφ.: αυτός), και δεν έχει βρεθεί ακόμη ο politically correct τρόπος για να αναφερόμαστε και σε "αυτήν", αλλά είναι ενδιαφέρον ότι η ίδια η γλώσσα αλλάζει σε τέτοιου είδους έρευνες. Δεν θα το συναντήσει κανείς αυτό σε άλλου τύπου έρευνες.
