Οι πρακτικές δωροδοκίας και διαφθοράς είναι ευρέως διαδεδομένες στην Ελλάδα είτε στο δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα. Πολλές φορές ακούμε διακηρύξεις, μεγαλοστομίες, εξαγγελίες για μηχανισμούς διαφάνειας και απόψεις περί καταπολέμησης της διαφθοράς. Ήδη, σύμφωνα με τελευταίες έρευνες, περίπου τέσσερις στους δέκα Έλληνες που έχουν φύγει στο εξωτερικό απαντούν ότι δεν πρόκειται να επιστρέψουν εξαιτίας της αναξιοκρατίας και της διαφθοράς.
Ο Νίκος Πασσάς είναι καθηγητής Εγκληματολογίας και Ποινικής Δικαιοσύνης στο Πανεπιστήμιο Northeastern των ΗΠΑ. Ένας διακεκριμένος επιστήμονας όπου κατά καιρούς έχει διατελέσει σε σημαντικές θέσεις ως σύμβουλος νομικών γραφείων, χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και διεθνών Οργανισμών όπως ο ΟΗΕ, η ΕΕ, ο ΟΟΣΑ, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα.
«Να αφήσουμε τους ξεπερασμένους κομματικούς πολιτικούς σχηματισμούς οι οποίοι δεν μας έχουν βγάλει από το αδιέξοδο και να δοκιμάσουμε τα άτομα. Έτσι, αντί για δεξιούς ας ψάξουμε για επιδέξιους, αντί για αριστερούς να βρούμε τους αρίστους κι αντί για κεντρώους ας ανακαλύψουμε τους επικεντρωμένους στην επίλυση των ζητημάτων.»
Πριν λίγες μέρες βρέθηκε στην Ελλάδα προκειμένου να συμμετάσχει στο συνέδριο «Διαφθορά και οικονομική κρίση: ποινική και εγκληματολογική οπτική» που διοργάνωσε το Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος σε συνεργασία με τον Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών.
Ξεκλέβοντας λίγες ώρες από τον περιορισμένο χρόνο του συναντηθήκαμε σε κεντρικό ξενοδοχείο της Αθήνας προκειμένου να συζητήσουμε για το ακανθώδες πρόβλημα της διαφθοράς.
Ένας άνθρωπος με συγκροτημένο τρόπο σκέψης που θεωρεί ότι είναι επιτακτική ανάγκη να προβούμε σε βιώσιμες μεταρρυθμίσεις με ευρύτατη πολιτική και κοινωνική συναίνεση. «Ο μεγαλύτερος εχθρός της βελτίωσης είναι η παθητική στάση», μου λέει στην αρχή της κουβέντας μας και στη συνέχεια συμπληρώνει: «για την κατανόηση αλλά και την αντιμετώπιση της διαφθοράς, πρέπει πρώτα να επικεντρωθούμε στους παράγοντες που την προκαλούν: τις αιτίες, το περιβάλλον και τις πηγές της διαφθοράς. Μόνο τότε θα αντιληφθούμε πώς καταλήγουν καθημερινοί άνθρωποι ή άτομα πέραν πάσης υποψίας να πέφτουν θύματα αυτού του φαινομένου και να παραβιάζουν το νόμο, προκαλώντας κακό τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο».
Σύμφωνα με τον κ. Πασσα «διαφθορά έχουμε όταν δημόσιος ή ιδιωτικός λειτουργός καταχράται τη θέση και αντί να υποστηρίζει και να προωθεί το κοινό συμφέρον, προωθεί προσωπικά συμφέροντα. Τα ερωτήματα λοιπόν είναι δεδομένα: πώς μπορεί να διασφαλιστεί ότι ανταγωνιστές δρουν με ήθος και ακεραιότητα; Πώς μπορεί να αλλάξει η κουλτούρα της επιχειρηματικής δραστηριότητας; Πώς πριμοδοτούμε αξίες και αρχές σε περίοδο οικονομικής κρίσης; Πώς θα συμβάλλουν όσοι αισθάνονται ότι δεν έχουν κατάλληλους πόρους για την καταπολέμηση της διαφθοράς ή εκείνοι που αποκομίζουν οφέλη από διεφθαρμένες συναλλαγές;
Στην συνέντευξη που ακολουθεί πέρα από τον τομέα της διαφθοράς συνομιλήσαμε και για το δεύτερο σκέλος της επαγγελματικής του ενασχόλησης, την εγκληματικότητα, το αν όλοι είμαστε 'εν δυνάμει εγκληματίες' αλλά και για την Ελλάδα σήμερα, αν θα επέστρεφε μόνιμα πίσω στην πατρίδα καθώς και ποια χαρακτηριστικά ήταν εκείνα που τον επηρέασαν στην διαδρομή της ζωής του.
— Έχετε πει ότι όταν μελετάτε την Ελλάδα σας πιάνει θλίψη. Γιατί;
Στα πανεπιστήμια όπου διδάσκω συναντώ νέα παιδιά από την Ελλάδα που έχουν φύγει στο εξωτερικό όχι απλώς με σκοπό να αποκτήσουν προσόντα και γνώσεις αλλά με βασική προτεραιότητα να μην επιστρέψουν στη χώρα. Κυριαρχούν η αγανάκτηση και η οργή για τον βούρκο στον οποίο κολυμπά η Ελλάδα.
Η θλίψη, λοιπόν, έγκειται στο γεγονός ότι, ενώ διαθέτουμε φωτεινά μυαλά, απουσιάζει εντελώς ο κοινός πολιτικός λόγος, με αποτέλεσμα κανείς να μη διαθέτει την απάντηση στο ερώτημα σχετικά με το πώς θα προχωρήσουμε από δω και πέρα.
Βέβαια, θα μου πείτε ότι δεν έχουμε ακόμα κατασταλάξει όσον αφορά τις αιτίες που μας οδήγησαν στην οικονομική κρίση. Είναι πασιφανές ότι έννοιες όπως η ελπίδα, το φως ή το όραμα συζητιούνται κυρίως μέσω πολιτικών ή κομματικών αφηγημάτων. Επομένως, αυτή η λασπώδης κατάσταση εξακολουθεί να απογοητεύει τους νέους της χώρας και να διαιωνίζει την κρίση.
Ας αντιληφθούμε ότι ο τόπος σταδιακά μαραζώνει, ασθενείς και ηλικιωμένοι χάνουν την αξιοπρέπειά τους και οι νέοι φεύγουν οριστικά
— Δεν σας προκαλεί απορία, όμως, το γεγονός ότι δεν παρατηρείται κάποιο είδος αντίδρασης;
Προφανώς, σε ένα επίπεδο οι ευθύνες είναι συλλογικές. Όμως καθένας έχει ως βασική του προτεραιότητα τη φροντίδα της οικογένειάς του. Δεν μπορούμε να χτίζουμε μια χώρα με Δον Κιχώτες.
Σέβομαι απεριόριστα όσους μένουν στην Ελλάδα και παλεύουν, αλλά το να περιμένεις την αντίδραση της μεγάλης πλειοψηφίας είναι κάτι εντελώς ανεδαφικό. Χρειάζεται ο ελάχιστος πραγματισμός. Οι υπάρχοντες κομματικοί σχηματισμοί δεν προσφέρουν κάποια ελπίδα.
Ίσως ο ρεαλισμός, το βόλεμα, η διαφθορά, τα κυρίαρχα συμφέροντα, δυσκολεύουν τις λύσεις και τις κάνουν σύνθετες. Στην αναζήτηση απαντήσεων δεν χρειαζόμαστε κομματικό λόγο αλλά επιστημονικό. Χωρίς να λύσουμε τα προβλήματα του χθες δεν πορευόμαστε στο αύριο και χωρίς διάγνωση δεν αναγνωρίζεις τη ρίζα του προβλήματος.
Δεν είναι η πρώτη φορά που χρεοκοπήσαμε, που έχουμε διχόνοια, που δεν μπορούμε να φτιάξουμε μια ενωτική κυβέρνηση. Ήρθε ο καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι το πρόβλημα δεν είναι ο σπόρος αλλά η γλάστρα. Όλοι λαμβάνουν μέτρα κατά της διαφθοράς και κανείς τελικά δεν κάνει τίποτα. Όλοι απλώς μετακινούν τις καρέκλες και θέλουν να 'ναι καπεταναίοι του Τιτανικού, κατευθυνόμενοι προς το παγόβουνο, αντί να 'ναι ναύτες σε σκάφος καλοτάξιδο.
— Είστε αισιόδοξος ότι μπορεί η διαφθορά να αντιμετωπιστεί στην Ελλάδα;
Η διαφθορά έχει πάρα πολλές μορφές. Δεν είναι μόνο το φακελάκι, η μίζα και το λάδωμα. Υπάρχει, για παράδειγμα, και η σύγκρουση συμφερόντων. Η δωροδοκία χρησιμοποιείται για να ωφεληθούμε από κάποιο μέτρο, νόμο ή πρωτοβουλία με αθέμιτο τρόπο. Εάν στο κέντρο λήψης αποφάσεων τοποθετήσω τον άνθρωπό που, έτσι κι αλλιώς θα πάρει αποφάσεις που με ωφελούν, η δωροδοκία είναι περιττή.
Ας μην ξεχνάμε ότι γνωστά σκάνδαλα, όπως αυτά της Siemens, της Novartis, της Samsung ή της VW, προέρχονται από χώρες που έχουν μηχανισμούς αντιμετώπισης της διαφθοράς, συμμορφώνονται στους νόμους και διαθέτουν καλούς δικηγόρους. Το πρόβλημα της διαφθοράς, λοιπόν, δεν επιλύεται με απλές νομικές προσεγγίσεις αλλά μέσω ηθικής ηγεσίας. Μπορούμε με μικρά βήματα να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα.
— Πλέον η διαφθορά έχει γίνει συνήθεια. Δίνω, για παράδειγμα, φακελάκι στο νοσοκομείο «για να με προσέξουν». Πώς το σχολιάζετε;
Η κρίση και η αναξιοκρατία ομαλοποιούν τέτοιο είδος συναλλαγών. Σκοπός όμως δεν είναι η αυτομαστίγωση ή η απόδοση ευθυνών σε φορείς του εξωτερικού. Το θέμα είναι η αναζήτηση μιας συνολικής προσέγγισης για να βελτιώσουμε την οικονομία, τους θεσμούς και, κυρίως, τη νοοτροπία.
Όταν η διαφθορά έχει νομιμοποιηθεί και λύνει απτά, καθημερινά προβλήματα, όπως η φορολογία, ή, ακόμα χειρότερα, σου δίνει δουλειά ή σου βρίσκει κρεβάτι στο νοσοκομείο, οι περισσότεροι ακολουθούν τον άγραφο κανόνα. Δεν είναι αλήθεια ότι οι περισσότεροι πιστεύουν πως τα προβλήματά μας λύνονται μόνο με φακελάκια; Αυτό πρέπει να σταματήσει.
Πρέπει να συσταθεί ένας ανεξάρτητος φορέας με τη σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα που θα λειτουργεί σε βάση πραγματικών δεδομένων, κοινού λόγου, συναίνεσης και συνεννόησης. Αυτό που πρέπει να αντιληφθούμε είναι ότι φτάσαμε στον πάτο του βαρελιού και η μοναδική δυνατή πορεία είναι μόνο προς τα πάνω. Η ευνομία πρέπει να είναι μονόδρομος. Όσο πιο σύντομα το χωνέψουμε τόσο το καλύτερο.
— Πρώην πρωθυπουργός έχει δηλώσει στο παρελθόν ότι η Ελλάδα είναι μια διεφθαρμένη χώρα. Τι απαντάτε;
Έχουμε ακούσει παρόμοιες απόψεις από διάφορες πολιτικές παρατάξεις, π.χ. ότι είναι στο DNA μας ή ότι όλοι μαζί τα φάγαμε. Το πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση των προβλημάτων. Αντί να λέμε «όλοι μαζί τα φάγαμε», να συμφωνήσουμε «ότι όλοι ευθυνόμαστε». Το ανθρώπινο δυναμικό υπάρχει και είναι κρίμα που δεν χρησιμοποιείται.
Όλοι θα ήμασταν πιο ωφελημένοι, αρκεί να ακολουθούσαμε τους κανόνες πιο συνετά και πιστά. Αλλά πάντα πιστεύουμε ότι οι άλλοι δεν θα τους ακολουθήσουν, άρα εμείς τι είμαστε; Κορόιδα! Η έλλειψη αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης είναι κύριο πρόβλημα. Πολλοί που φεύγουν από την Ελλάδα το κάνουν γιατί έχουν φάει αρκετές γροθιές.
Όταν βλέπεις καθημερινά ότι κυριαρχούν οι γνωριμίες, το κύκλωμα, το φακελάκι, απογοητεύεσαι. Σ' ένα τέτοιο περιβάλλον ασφυκτιάς και απελπίζεσαι. Υπάρχουν έντιμοι και ακέραιοι άνθρωποι με διαφορετικές ιδεολογικές πεποιθήσεις που τους απομονώνουν.
Ας γκρεμίσουμε τους τοίχους προκειμένου η μοναχική πορεία του καθενός να συναντήσει ένα συλλογικό όραμα.
— Η Ελλάδα σήμερα, δηλαδή, τι χρειάζεται;
Να αφήσουμε τους ξεπερασμένους κομματικούς σχηματισμούς που δεν μας έχουν βγάλει από το αδιέξοδο και να δοκιμάσουμε τα άτομα. Έτσι, αντί για δεξιούς, ας ψάξουμε για επιδέξιους, αντί για αριστερούς, να βρούμε τους αρίστους κι αντί για κεντρώους, ας ανακαλύψουμε τους επικεντρωμένους στην επίλυση των ζητημάτων.
Ουσιαστικά, έχουμε ανάγκη από μια Φιλική Εταιρεία εντός της Ελλάδας. Μια υπερκομματική αντιμετώπιση των υποχρεώσεων που έρχονται απ' έξω, γιατί δεν είναι μόνο το θέμα της ντόπιας διαφθοράς, υπάρχει θεσμική διαφθορά και σε διεθνές επίπεδο.
Για παράδειγμα, ορισμένα από τα μέτρα που έχουν επιβληθεί στην Ελλάδα ούτε οι ίδιοι οι εμπνευστές τους πιστεύουν ότι θα λειτουργήσουν. Οι Θεσμοί, οι οποίοι έχουν περάσει αυτήν τη σειρά των μέτρων, έχουν κάνει επανειλημμένα αυτοκριτική ή έχουν καταδικαστεί από εξωτερικούς αναλυτές, ακόμη και προτού επιβάλλουν τα μέτρα.
— Πείτε μας ένα θετικό παράδειγμα αντιμετώπισης της διαφθοράς;
Η Ταϊλάνδη, όπου όλοι είχαν αηδιάσει με όσα συνέβαιναν από τις διάφορες κυβερνήσεις. Έτσι, εκατοντάδες εταιρείες, πάνω από 900, συμφώνησαν σε έναν εθελοντικό κώδικα συμπεριφοράς, έναν μηχανισμό εξέτασης και αξιολόγησης, καθώς και έναν τρόπο πιστοποίησης. Μια συλλογική πρωτοβουλία με έναν δικό τους δεοντολογικό κώδικα και κριτήρια, του οποίου η επόμενη φάση αφορά το κατά πόσο η πιστοποίηση αντανακλά την επιτυχία της πραγματικής αλλαγής στην κοινωνία και στις πρακτικές, όχι μόνο στις συμμετέχουσες εταιρείες αλλά και παραπέρα.
Αυτή ήταν μια πρωτοβουλία σε χώρα όπου η διαφθορά αποτελούσε τεράστιο συστημικό πρόβλημα και στην οποία δεν υπήρχε καμία κυβερνητική συμβολή. Είναι παράδειγμα προς μίμηση για όλο τον κόσμο. Μια κατεξοχήν εθελοντική αυτοσυμμόρφωση.
Όταν παραβάσεις ή νόμιμα ανομήματα φαρμακο-βιομηχανιών, βιομηχανιών όπλων ή διεθνών τραπεζών γονατίζουν την παγκόσμια οικονομία και εκατομμύρια πολίτες μένουν άνεργοι, κόσμος αρρωσταίνει, δημιουργούνται κύματα μεταναστών, τι να την κάνω την μαφία;
— Η φτώχεια φέρνει έγκλημα ή πρόκειται για έναν φθηνό λαϊκισμό;
Υπάρχουν αρκετοί που υποστηρίζουν ότι η εγκληματικότητα πηγάζει από τη φτώχεια κι άλλοι που θεωρούν ότι προέρχεται από την απληστία. Αναζητήστε παραδείγματα φτωχών ανθρώπων που δεν εγκληματούν, παρά τους πειρασμούς. Επίσης, υπάρχουν και άπληστοι που δεν εγκληματούν αλλά επιλέγουν να εργάζονται σκληρότερα, σκέφτονται δημιουργικά και πετυχαίνουν, χωρίς να υποκύπτουν στην παραβατικότητα.
Άρα, ούτε η φτώχεια ούτε η απληστία εξηγούν την εγκληματικότητα. Αυτό που χρειάζεται είναι να εμβαθύνουμε τη σκέψης μας και να δούμε ποιοι είναι οι μηχανισμοί και ποιες οι αιτίες που οδηγούν στην εγκληματικότητα. Προβλήματα υπάρχουν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.
Επίσης, προσοχή χρειάζονται τα «νόμιμα ανομήματα», οι πρακτικές του ιδιωτικού, κυρίως, τομέα που συχνά επιδοτούνται από τις κυβερνήσεις κι έχουν χειρότερες επιπτώσεις και αποτελέσματα απ' ό,τι το οργανωμένο έγκλημα.
Για παράδειγμα, όταν παραβάσεις ή νόμιμα ανομήματα φαρμακοβιομηχανιών, βιομηχανιών όπλων ή διεθνών τραπεζών γονατίζουν την παγκόσμια οικονομία και εκατομμύρια πολίτες μένουν άνεργοι και αρρωσταίνουν, δημιουργώντας κύματα μεταναστών, τι να την κάνω τη μαφία;
— Πώς ένα άτομο οδηγείται στο έγκλημα;
Κατά τη βασική θεωρητική μου προσέγγιση, υψηλότερη εγκληματικότητα εντοπίζεται σε δυσλειτουργικές κοινωνίες, όπου προωθούνται μη ρεαλιστικές φιλοδοξίες και βλέψεις. Αυτό δεν είναι το ίδιο με την ανισότητα. Υπήρξαν κοινωνίες που είχαν αποδεχτεί την ανισότητα. Πίστευαν ότι του αγρότη το παιδί θα γίνει αγρότης και θα ήταν ευτυχισμένο. Το ίδιο θα συνέβαινε και με το παιδί ενός βασιλιά που μεγάλωνε ως διάδοχος.
Τέτοια συστημική ανισότητα δεν δημιουργεί απογοητεύσεις, δηλαδή όταν ένας αγρότης δεν καταφέρνει να γίνει δικηγόρος. Σ' αυτού του είδους τις κοινωνίες η εγκληματικότητα παραμένει σε χαμηλά επίπεδα. Όμως, υπάρχουν κοινωνίες με υψηλό βιοτικό επίπεδο, της οποίας οι βλέψεις τροφοδοτούνται από το κράτος, την Εκκλησία, το πανεπιστήμιο, το σχολείο ή την οικογένεια, ανεβάζοντας διαρκώς τον πήχη. Έτσι, δεν είσαι ικανοποιημένος με τίποτα.
Τι έλεγε το αμερικανικό όνειρο; Ότι μπορώ από την καλύβα να φτάσω στον Λευκό Οίκο. Όχι μόνο μπορώ αλλά είναι καθήκον μου να πετύχω και η παραίτηση σημαίνει απόκλιση από τον στόχο. Σε τέτοιου είδους κοινωνίες συνεχούς κινητικότητας οι συγκρίσεις που γίνονται είναι διαφορετικές κι εκεί ακόμα και ο αγρότης επιδιώκει μια ζωή υψηλότερου βιοτικού επιπέδου. Επιθυμεί το καλό τηλέφωνο, το αυτοκίνητο ή το σπίτι με την πισίνα.
Η επιτυχία μετριέται με τα πρότυπα, τις συγκρίσεις και τον υλισμό σε μια κοινωνία που προωθεί καταναλωτισμό. Όταν δεν τα καταφέρεις, απογοητεύεσαι, διότι διαρκώς σου υπενθυμίζουν την αποτυχία σου. Ο πήχης ανεβαίνει συνέχεια, με αποτέλεσμα να μην μπορείς να τον υπερπηδήσεις. Κι όταν αποτυγχάνεις, ψάχνεις τρόπους προσαρμογής, ρίχνοντας το φταίξιμο στον εαυτό σου, κατεβάζοντας τον πήχη και μπαίνοντας σε μια ρουτίνα καθημερινότητας ή επαναστατώντας.
Υπάρχουν πολλοί που επιμένουν στην επίτευξη του στόχου, παρακάμπτοντας τον νόμο και, τελικά, μέσω παραβατικότητας, τα καταφέρνουν. Αν παραβούν τον νόμο και δεν υποστούν συνέπειες, δημιουργείται η αίσθηση ατιμωρησίας που ομαλοποιεί τη διαφθορά και την παραβατικότητα.
Εκεί χρειάζονται μηχανισμοί που να πριμοδοτούν βλέψεις σε ρεαλιστικό επίπεδο, ένας οργανωμένος χειρισμός των προσδοκιών.
— Επομένως, μπορεί να είμαστε όλοι «εν δυνάμει» εγκληματίες;
Φυσικά. Αν αναζητήσουμε πρόσωπα στο κοντινό μας περιβάλλον, θα ανακαλύψουμε ότι είτε εμείς είτε κάποιος κοντινός μας άνθρωπος έχει κάνει κάτι που, αν είχε ανακαλυφθεί, θα είχε αλλάξει τελείως την πορεία της ζωής του δράστη. Διότι θα είχε υποστεί μια τιμωρία, ένα ποινικό δικαστήριο ή μια κοινωνική αποδοκιμασία ικανή να αλλάξει την αντιμετώπιση των άλλων προς εμάς. Όλοι θα μπορούσαμε να είμαστε είτε πετυχημένοι είτε να καταλήξουμε στη μετριότητα ή στην εγκληματικότητα.
Παρά το προσωπικό κόστος αξίζει τελικά να μην συμβιβάζεσαι και να επιμένεις. Να μην υποχωρείς και να μην παραχωρείς. Και κυρίως να μην κάνεις εκπτώσεις στις αξίες σου οι οποίες μπορεί αν τις αθετήσεις να σου δώσουν μία εφήμερη δόξα ή οικονομικά οφέλη, αλλά δεν θα σε αφήσουν να κοιμηθείς ήσυχα τα βράδια.
— Ζείτε πολλά χρόνια στο εξωτερικό, θα επιστρέφατε στην Ελλάδα;
Η Ελλάδα παραμένει πάντοτε στην καρδιά μου και μου λείπει πολύ. Όμως, έχοντας ζήσει στο εξωτερικό κοντά σαράντα χρόνια, θα ήταν δύσκολο, με τις προϋποθέσεις στις οποίες έχω μάθει να εργάζομαι αλλά και με την παθογένεια που μας ταλανίζει ακόμη και σήμερα να αποφασίσω να φέρω την οικογένειά μου για να ζήσουμε εδώ.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα. Ο πατέρας μου ήταν καπετάνιος, με αποτέλεσμα να λείπει πολλά χρόνια από το σπίτι. Αναλογιστείτε ότι έως την ηλικία των τεσσάρων δεν τον είχα γνωρίσει, παρά μόνο από ένα κάδρο που είχε η μητέρα μου κρεμασμένο στο σπίτι. Όταν αποφάσισε να γίνει στεριανός πήγαμε στον Βόλο, όπου και τελείωσα το Δημοτικό και το Γυμνάσιο.
— Τι θυμάστε πιο έντονα από τα παιδικά σας χρόνια;
Κάτι που επηρέασε πολύ έντονα την πορεία μου είναι πως ο πατέρας μου, αν και λόγω του επαγγέλματός του λίγο να έκανε τα στραβά μάτια και να υπέκυπτε στο λαθρεμπόριο στη ναυτιλία, θα μπορούσε να έχει γίνει εφοπλιστής, ποτέ δεν το έκανε. Η ειλικρίνεια και η ακεραιότητά του είναι κάτι που μου έχει εντυπωθεί πολύ έντονα – και είχε δεχτεί πιέσεις, σε βαθμό να κινδυνεύει η ζωή του.
Επίσης, θυμάμαι κάποια Χριστούγεννα που υπήρχε στην οικογένειά μας οικονομική αβεβαιότητα. Το δώρο εκείνων των γιορτών ήταν ένας μεγάλος εικονογραφημένος Μίκυ και για μένα και για την αδερφή μου.
Δεν είχαν τη δυνατότητα εκείνη τη χρονιά να μας πάρουν κάτι πιο ακριβό. Εμείς, λόγω της θέσης του πατέρα μου, είχαμε συνηθίσει σε ωραία παιχνίδια. Εκείνο το δώρο των Χριστουγέννων όμως είναι αυτό που δεν πρόκειται να ξεχάσω ποτέ. Κάτι τέτοιες στιγμές διαμορφώνουν τον χαρακτήρα μας και λοξεύουν το μονοπάτι της ζωής μας.
—Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Με τη σύζυγό μου γνωριστήκαμε σ' ένα πάρτι στο Εδιμβούργο. Είμαστε μαζί τριάντα δύο χρόνια κι έχουμε τρία παιδιά. Σημαντικό για μένα είναι να βρεις έναν σύντροφο και να δημιουργήσεις οικογένεια, ώστε να παραδώσεις τη σκυτάλη στα παιδιά σου. Η οικογένεια είναι καταφύγιο και φωλιά ευτυχίας.
Επίσης, το ιδανικό είναι να κάνεις κάτι που να σε εμπνέει και να εμπνέεις κι εσύ με τη σειρά σου τους άλλους, ώστε να συμβάλεις στη δημιουργία συνθηκών κατάλληλων για μια επιθυμητή κοινωνική αλλαγή.
Ευτυχώς, στη δική μου δουλειά κάποια ιδανικά και αξίες μπόρεσαν να υλοποιηθούν ώστε να μπορώ να κάνω πράξη το ρητό που λέει «διδάσκω, άρα αγγίζω (και αλλάζω) το μέλλον», έχοντας κατά νου την πνευματική ευθύνη που έχουμε απέναντι στα κοινά.
— Υπάρχει κάτι που να σας δίνει ελπίδα σήμερα;
Η ελληνική ευρηματικότητα και επιχειρηματικότητα. Οι βλαστοί υπάρχουν, αλλά χρειάζονται σωστό πότισμα.
— Ένα μάθημα ζωής;
Παρά το προσωπικό κόστος, αξίζει τελικά να μη συμβιβάζεσαι και να επιμένεις. Να μην υποχωρείς και να μην παραχωρείς. Και, κυρίως, να μην κάνεις εκπτώσεις στις αξίες σου, που, αν τις αθετήσεις, μπορεί να σου δώσουν εφήμερη δόξα ή οικονομικά οφέλη, αλλά δεν θα σε αφήνουν να κοιμηθείς ήσυχα τα βράδια.
σχόλια