Το Γραφείο Διαστημικής Έρευνας και Τεχνολογίας της Ακαδημίας Αθηνών στεγάζεται σε ένα σύγχρονο και όμορφο κτίριο του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών που βρίσκεται περικυκλωμένο από μια κατάφυτη έκταση στην περιοχή του Παπάγου.
Είναι Δευτέρα πρωί και έχω πάει να συναντήσω τον διαστημικό επιστήμονα και ακαδημαϊκό Σταμάτη Κριμιζή. Το τελευταίο διάστημα βρέθηκε στο επίκεντρο της δημοσιότητας λόγω της σύντομης παραμονής του στην προεδρία του Ελληνικού Διαστημικού Οργανισμού (ΕΛΔΟ).
Ο Σταμάτης Κριμιζής είναι ένας άνθρωπος που κατάφερε, ξεκινώντας από το γραφικό χωριό Βροντάδο της Χίου, να κατακτήσει τον χώρο του Διαστήματος, συμπληρώνοντας ένα βιογραφικό που θα ζήλευαν πολλοί.
Στην πολυετή πορεία του έχει πετύχει πλήθος διακρίσεων και βραβεύσεων, ένα αξιοθαύμαστο ερευνητικό έργο, μια πλούσια και διακεκριμένη καριέρα και μια αδιαμφισβήτητη επιστημονική προσφορά. Είναι ένα πρόσωπο γεμάτο δημιουργικές εμπειρίες.
«Γεννήθηκα στο Βροντάδο της Χίου και εκεί τελείωσα το δημοτικό και το γυμνάσιο. Ο πατέρας μου ήταν μετανάστης στην Αμερική. Μεγάλωσα σ' ένα περιβάλλον με δυσκολίες, κακουχίες και στερήσεις, σε μια κατοχική Ελλάδα. Θυμάμαι ότι ως οικογένεια καθόμασταν στο πάτωμα για να φάμε, έχοντας ανοιχτή μόνο μια λυχνία. Κι όταν ακούγαμε βήματα από τις αρβύλες των Γερμανών στρατιωτών, σβήναμε τη λυχνία και επικρατούσε η απόλυτη ησυχία. Σήμερα φαίνονται παράλογα όλα αυτά, αλλά την πρώτη μου σοκολάτα την έφαγα σε ηλικία έξι ετών, το 1945.
Τα παιδικά μας βιώματα παίζουν σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα πορεία μας, αλλά πολλές φορές μπορεί να λειτουργήσουν και ως εμπόδιο. Όταν, για παράδειγμα, μεγαλώνεις σε μια καταπιεσμένη κοινωνία υπό τις διαταγές του ξένου κατακτητή, είναι σίγουρο ότι θα σε απασχολήσουν αργότερα αρκετά έννοιες όπως η ταυτότητα και η ελευθερία» εξηγεί.
Δεν πρόκειται ποτέ να έχουμε αξιοκρατία ως κράτος. Υπάρχουν βολεμένοι που δεν το θέλουν αυτό και οι πολιτικοί μας έχουν μάθει τόσα χρόνια να συμβαδίζουν με αυτό το αναξιοκρατικό σύστημα, προωθώντας τους δικούς τους. Είναι βαθιά ριζωμένη στην κουλτούρα μας η έλλειψη αξιοκρατίας και η κυριαρχία της μετριότητας
Η συναρπαστική περιπέτεια της ζωής του ξεκίνησε ουσιαστικά στα δεκαοκτώ του χρόνια, όταν έφυγε για την Αμερική, για να σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα. Όταν ήταν πρωτοετής, εκτοξεύτηκε το Σπούτνικ, έλαβε το πτυχίο της Φυσικής το 1961 από το Πανεπιστήμιο της Αϊόβα και βρέθηκε υπό την καθοδήγηση του J.A. Van Allen, ο οποίος ανακάλυψε τις ομώνυμες ραδιενεργές ζώνες γύρω από τη Γη.
Το 1979 η Διεθνής Αστροναυτική Ένωση μετονόμασε τον Αστεροειδή 1979 UH σε 8323 KRIMIZIS – είναι ο μόνος επιστήμονας στον κόσμο τα όργανα του οποίου έχουν εξερευνήσει όλους τους πλανήτες, ενώ επί προεδρίας Μπιλ Κλίντον του πρότειναν τη θέση του διευθυντή της NASA, αλλά εκείνος αρνήθηκε, λέγοντας «ήταν μια διοικητική θέση και θα με έβγαζε ολωσδιόλου από την επαφή με το επιστημονικό μου έργο».
Όπως υπογραμμίζει, ένα από τα πρώτα και κύρια χαρακτηριστικά που διαπίστωσε στον τρόπο ζωής στην Αμερική ήταν η αξιοκρατία. «Στη χώρα αυτή η αξιοκρατία αποτελεί αδιαπραγμάτευτη αξία. Οι δάσκαλοι σε ενθαρρύνουν, σε βοηθούν και σε συμβουλεύουν με μοναδικό στόχο να επιτύχεις. Κανένας από τους μέντορές μου δεν με έβλεπε ανταγωνιστικά. Ένας από αυτούς ήταν ο J.A. Van Allen, ο οποίος έφτιαξε τον πρώτο αμερικανικό δορυφόρο. Όταν κέρδισα σε ένα πείραμα, εκείνος απάντησε: «Δεν χαίρομαι που έχασα, χαίρομαι όμως που αυτός που κέρδισε είναι μαθητής μου».
Ο διάσημος επιστήμονας της NASA διαπίστωσε, λοιπόν, πολύ γρήγορα ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες όλα λειτουργούν αξιοκρατικά. Παίρνω την ευκαιρία να του αντιτείνω ότι πολύ σύντομα αντιλήφθηκε πως στη χώρα μας συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Αφού χαμογελά, μου λέει χαριτολογώντας: «Ήταν αρκετές 4 εβδομάδες παραμονής και 3 συνεδριάσεις του διοικητικού συμβουλίου του ΕΛΔΟ για να κατανοήσω πλήρως αυτό που λέμε στη Χίο: "Χωριό που φαίνεται κολαούζο δεν θέλει". Μου έκανε χείριστη εντύπωση, ειδικά όταν με κατηγόρησαν πως δεν ξέρω να διοικώ.
»» Το γεγονός ότι βρέθηκα στη διοίκηση διαστημικών προγραμμάτων στο Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς των ΗΠΑ ή ότι διαχειρίστηκα προγράμματα όπως αυτό του τελευταίου χρόνου, που είχε προϋπολογισμό πάνω από διακόσια εκατομμύρια και περισσότερους από εξακόσιους ανθρώπους, δεν σημαίνει τίποτα για την ελληνική κυβέρνηση; Ναι, μάλλον, τότε, δεν έχω εμπειρία» προσθέτει αστειευόμενος.
Στο άκουσμα της είδησης ότι αναλαμβάνει πρόεδρος του ΕΛΔΟ ο Σταμάτης Κριμιζής όλοι συμφώνησαν ότι επρόκειτο για τον σωστό άνθρωπο στη σωστή θέση. Φυσικά, δεν πέρασε πολύς καιρός και η κανονικότητα που έχουμε συνηθίσει σε αυτήν τη χώρα επανήλθε με τον χειρότερο τρόπο, με την κραυγαλέα επιστολή παραίτησης του διάσημου επιστήμονα.
«Αναμφίβολα, η πρώτη ανακοίνωση που έγινε για τη δημιουργία του Ελληνικού Διαστημικού Οργανισμού γελοιοποιήθηκε, διότι περιείχε πολλές ανακρίβειες. Η προσέγγιση έγινε όταν βρέθηκα στο Ευγενίδειο για μια διάλεξη που αφορούσε την αποστολή στον Πλούτωνα. Εκεί ήταν και ο κ. Νίκος Παππάς, ο οποίος μου ζήτησε να συναντηθούμε. Πράγματι, τον επισκέφθηκα και του είπα εξαρχής ότι γελοιοποίησαν μια πολύ σοβαρή υπόθεση. Τότε μου δήλωσε ότι αν αναλάμβανα την ηγεσία του ΕΛΔΟ, θα έκαναν ό,τι τους πω. Του απάντησα ότι θα βοηθούσα, αρκεί να ακολουθούσαν τον μοναδικό μου όρο, την αξιοκρατία.
»» Έθεσα το πλαίσιο, το οποίο υποστήριζα ότι θα είχε διακομματικό χαρακτήρα και θα κινούνταν πάνω στο τρίπτυχο "αξιολόγηση, αξιοκρατία, αριστεία". Συμφωνήσαμε και είπαμε να προχωρήσουμε. Σε έναν μήνα παρουσιάσαμε και τη βασική μας εισήγηση, που περιλάμβανε όλες τις διεθνείς πρακτικές. Τη δέχτηκαν χωρίς καμία διαφωνία. Ήταν μια ολοκληρωμένη πρόταση που θα μετατρεπόταν σε νομοσχέδιο. Εκεί ξεκίνησαν τα προβλήματα, αφού ενεπλάκησαν ο γενικός γραμματέας του υπουργείου κ. Μαγκλάρας και οι υπάλληλοί του. Ένας άνθρωπος που μόλις είχε μάθει πώς "γράφεται σωστά η λέξη Διάστημα", αλλά είχε σπουδαίες απόψεις για το τι είναι το Διάστημα. Διεμήνυσα στον κ. Νίκο Παππά τα προβλήματα που είχαν προκύψει και με διαβεβαίωσε ότι θα έκανε ό,τι του έλεγα.
»»Το δεύτερο πρόβλημα που παρουσιάστηκε αφορούσε το ότι ενώ πρόκειται για έναν ανεξάρτητο οργανισμό, ο κ. Τσακαλώτος αποφάσισε ότι θα είχε τη μορφή ΔΕΚΟ. Τότε μου είπε ο κ. Παππάς ότι στο κέλυφός του θα ήταν ΔΕΚΟ, αλλά οι ιδιαίτερες διατάξεις θα μας έδιναν μεγάλη αυτονομία και ευελιξία ως οργανισμό. Έτσι, δέχτηκα να προωθηθεί το νομοσχέδιο, αλλά όταν εμφανίστηκε στη Βουλή είχαμε νέο θέμα να αντιμετωπίσουμε. Χωρίς καμία ενημέρωση, είδαμε ότι δημιουργούνταν ένα νέο συμβούλιο υπό την προεδρία του γενικού γραμματέα, κάτι που προφανώς υποκαθιστούσε τις αρμοδιότητες του οργανισμού. Τελικώς, η διάταξη έμεινε στο νομοσχέδιο και από εκείνη τη στιγμή έχασα πλήρως το ενδιαφέρον μου.
»Στην επόμενη συνάντησή μας ο κ. Παππάς με καθησύχασε ότι επρόκειτο για ένα όργανο του οποίου αρμοδιότητα θα ήταν να δέχεται τις εισηγήσεις των υπουργείων και να τις μεταφέρει στον ΕΛΔΟ, καθώς και ότι δεν θα είχε εκτελεστική εξουσία. Φυσικά, διαπίστωσα πολύ γρήγορα ότι για τη συγκρότηση του συγκεκριμένου συμβουλίου όχι μόνο δεν επιλέχθηκαν οι άνθρωποι που είχα συστήσει και θεωρώ ότι αξίζουν αλλά ότι –το χειρότερο όλων– τους περισσότερους από τους κυρίους που είχαν διοριστεί δεν τους γνώριζα καν. Ορισμένοι ήταν εντελώς άσχετοι ή, κατά κάποιον τρόπο, συμπεριλαμβάνονταν στην κατηγορία που λέμε συχνά "είσαι ό,τι δηλώσεις".
»Αργότερα ανακαλύψαμε ότι υπήρχε προεδρικό διάταγμα που είχε δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και έπαιρνε όλες τις αρμοδιότητες από τον ΕΛΔΟ και τις έδινε στον γενικό γραμματέα. Σκεφτείτε ότι ακόμα κι αυτοί που συγκροτούσαν το συμβούλιο, που, όπως σας είπα, δεν ήταν άνθρωποι που είχα επιλέξει, αντέδρασαν πολύ έντονα. Γινόμασταν, λοιπόν, ένας οργανισμός διακοσμητικός, χωρίς κανέναν επιτελικό ρόλο, κάτι που δεν συμβαίνει πουθενά στον κόσμο: να αναλαμβάνουν την τύχη του διαστημικού οργανισμού άνθρωποι που δεν έχουν καμία γνώση για τον χώρο του Διαστήματος. Όπως σημείωνα και στην επιστολή παραίτησής μου, πολύ σύντομα μου έγινε σαφές ότι ο κ. γ.γ. Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων είχε αναλάβει, υπό την ανοχή του κ. υπουργού, τον ρόλο του "Τσάρου του Διαστήματος" στην Ελλάδα, αν και δεν έχει καμία γνώση και εμπειρία σε αυτό τον τομέα.
»Φάνηκε, λοιπόν, πως εγώ περίσσευα, εφόσον δεν δεχόμουν να είμαι φερέφωνο κανενός. Παραιτήθηκα, λοιπόν, την ίδια μέρα που υπέβαλε την παραίτησή του και ο διευθύνων σύμβουλος του οργανισμού. Ο συγκεκριμένος δεν ήταν άνθρωπος που είχα επιλέξει εγώ αλλά εκείνοι, κι αυτό κάτι δείχνει.
»Η πιο δυσάρεστη έκπληξη ήταν όταν συνειδητοποίησα πως ο ΕΛΔΟ αποκλείστηκε με υπουργική απόφαση από την αξιολόγηση και τη διαχείριση όλων των διαστημικών προγραμμάτων του Ευρωπαϊκού Διαστημικού Οργανισμού (περίπου 16 εκατ. ευρώ), αρμοδιότητα η οποία πέρασε σε επιλεγμένους διοικητικούς υπαλλήλους της γενικής γραμματείας του υπουργείου, κάτι που αντιτίθεται σε κάθε διεθνή πρακτική και σε κάθε λογική. Όπως αντιλαμβάνεται ο καθένας, η κρισιμότητα, η πολυπλοκότητα και το οικονομικό μέγεθος τέτοιων προγραμμάτων επιτάσσουν την ενασχόληση εξειδικευμένου και έμπειρου προσωπικού υψηλού κύρους και γνώσεων» διηγείται, φανερά απογοητευμένος από τις εξελίξεις.
Ρωτώ τον κ. Κριμιζή αν προσπάθησαν να του αλλάξουν γνώμη και μου απαντά κατηγορηματικά: «Όχι, ούτε για ένα λεπτό». Στην επιστολή παραίτησης σχολιάστηκε αρκετά η φράση του «θυμάμαι όμως ότι στις ΗΠΑ, κατά τη διερεύνηση του σκανδάλου Watergate, η έκφραση που έγινε δημοφιλής ήταν το "follow the money"» και ο ίδιος απαντά: «Δεν θεωρώ ότι ήταν σκληρή η φράση αυτή, αλλά σας το λέω υπεύθυνα, αποτυπώνει πλήρως την πραγματικότητα. Στην Ελλάδα, πολλές φορές, όταν λες την αλήθεια, θεωρείσαι σκληρός. Αυτά ήταν τα δεδομένα και μιλούν μόνα τους. Όταν προαναγγέλλεται ένα πρόγραμμα 11 μικροδορυφόρων ύψους 23,9 εκατ. ευρώ, περιμένει κανείς ότι θα υπάρχουν μελέτες για τους σκοπούς, τις προδιαγραφές και το σχέδιο κατασκευής υποδομών, κάποιο ρεαλιστικό χρονοδιάγραμμα και, φυσικά, κατάλληλο προσωπικό για την υλοποίησή του, ειδικά όταν αυτό συνοδεύεται από υποσχέσεις για ολοκλήρωση σε πολύ σύντομο χρόνο.
»Δυστυχώς, αυτές τις συνθήκες δεν τις είδα και, όπως διαπίστωσα, ο ρόλος του ΕΛΔΟ στο πρόγραμμα ήταν τυπικός και προαποφασισμένος. Παρότι δεν υπέπεσε στην αντίληψή μου κάποια ατασθαλία, προφανώς και γνωρίζω ότι υπήρχαν διασυνδέσεις με μικροβιομηχανίες και γι' αυτό τον έλεγχο ήθελαν να τον έχει ο γενικός γραμματέας. Επίσης, η πιο τρανή απόδειξη είναι πως για έναν οργανισμό που θα είχε είκοσι άτομα για τη σύσταση νομικού γραφείου προβλέπονταν έξι θέσεις νομικών συμβούλων. Προφανώς, λοιπόν, οι άνθρωποι αυτοί είχαν σκοπό "φίλους και γνωστούς τους" να τους παρκάρουν εκεί».
Διάδοχος του κ. Κριμιζή στην προεδρία του ΕΛΔΟ είναι ο κ. Χριστόδουλος Πρωτοπαππάς, ο οποίος σε δηλώσεις του αμφισβήτησε το επιστημονικό προφίλ του κ. Κριμιζή, ενώ υποστήριξε ότι «η αξιοκρατία δεν πρέπει να περνάει από το κόσκινο μόνο του κ. Κριμιζή. Είμαστε κι εμείς άξιοι». Σε αυτό το σημείο ο κ. Κριμιζής μου περιγράφει την έκπληξή του για την επιλογή αυτή. Ανασύρω στη συζήτησή μας τις δημόσιες απόψεις του νέου προέδρου του ΕΛΔΟ, ο οποίος φωτογραφήθηκε στο Σούνιο, καταγγέλλοντας «τις κουφάλες τους Ευρωπαίους», λέγοντας επίσης πως όταν οι Έλληνες έχτιζαν ναούς, εκείνοι μιλούσαν άπλυτοι με άναρθρες κραυγές. Άλλη φορά μιλούσε για τον Άγιο Πορφύριο τον Καυσοκαλυβίτη, τον οποίο αποκαλούσε «Σοφό Άγιο της Τεχνολογίας».
«Ξέρετε, κ. Πανταζόπουλε, δεν πράττουν ούτε τα στοιχειώδη αυτοί που τον διόρισαν. Μια απλή αναζήτηση στο google αρκούσε για να δουν τι έγραφε και τι υποστήριζε αυτός ο άνθρωπος. Έτσι, γελοιοποιήθηκαν για δεύτερη φορά. Πώς θα συμμετάσχει σε διεθνείς διασκέψεις αυτός ο άνθρωπος, πώς θα τον πάρουν στα σοβαρά; Έχουν μεταφραστεί όλα αυτά στο εξωτερικό. Η παραίτησή μου έγινε αντικείμενο σχολιασμού σε μεγάλες εφημερίδες και περιοδικά του κόσμου. Αναρωτιέμαι λοιπόν: τόσο ανίκανοι, τόσο επιπόλαιοι ή τόσο αδιάφοροι;» καταλήγει ο κ. Κριμιζής.
Τι κρατά απ' όλη αυτή την ιστορία; «Ότι δεν πρόκειται ποτέ να έχουμε αξιοκρατία ως κράτος. Υπάρχουν βολεμένοι που δεν το θέλουν αυτό και οι πολιτικοί μας έχουν μάθει τόσα χρόνια να συμβαδίζουν με αυτό το αναξιοκρατικό σύστημα, προωθώντας τους δικούς τους. Είναι βαθιά ριζωμένη στην κουλτούρα μας η έλλειψη αξιοκρατίας και η κυριαρχία της μετριότητας. Ευτυχώς, η κοινωνία αντιστέκεται σε μεγάλο βαθμό. Τα τελευταία χρόνια ταξιδεύω και δίνω ομιλίες σε ολόκληρη την Ελλάδα.
»Προσπαθώ να ενθαρρύνω μαθητές, φοιτητές και νέους ανθρώπους να συνεχίσουν να προσπαθούν, παρά τις δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν. Γι' αυτό και δεν θα μπορούσα να τους απογοητεύσω, αρνούμενος να βοηθήσω όταν μου ζητήθηκε. Είχα χρέος απέναντι σε όσους κοιτώ στα μάτια και τους ζητώ να προσπαθούν. Κατά τον ίδιο τρόπο αισθάνθηκα την ανάγκη να παραιτηθώ» λέει κοφτά και τονίζει ότι είναι απαισιόδοξος για το μέλλον της χώρας, αφού χάνουμε τα πιο φωτεινά μυαλά, τα οποία δραπετεύουν στο εξωτερικό, τη στιγμή που η πολιτική τάξη συνεχίζει να κοιτά τα δικά της συμφέροντα σε βάρος της χώρας.
Αν του ζητούσαν στο μέλλον να αναλάβει παρόμοια διοικητική θέση, θα το ξανάκανε; «Όχι, σε καμία περίπτωση» υπογραμμίζει και προσθέτει: «Απ' όλη αυτή την ιστορία κρατώ τα εκατοντάδες μηνύματα που λαμβάνω είτε από την Ελλάδα είτε από το εξωτερικό, τα οποία εκδηλώνουν τη συμπάθεια και την ντροπή τους για ό,τι συνέβη. Την περασμένη Δευτέρα ήμουν στο 4ο Λύκειο Κορυδαλλού και τους μιλούσα για την αποστολή στον Πλούτωνα. Τα παιδιά στο τέλος ήθελαν να κάνουν ερωτήσεις και ένας μαθητής με ρώτησε για την παραίτησή μου. Του είπα "ας τα αφήσουμε αυτά, καλύτερα να μην τα συζητήσουμε" και τότε όλα τα παιδιά σηκώθηκαν και χειροκρότησαν. Όταν πολλές φορές τους δείχνω διαφάνεια για την αριστεία, τη γνώση και την αξιοκρατία και μοιράζομαι μαζί τους το ποίημα του Καβάφη "Οι Θερμοπύλες", οι απαντήσεις των παιδιών με εκπλήσσουν, ειδικά όταν μου λένε "κύριε Κριμιζή, θα μείνουμε εδώ και θα πολεμήσουμε..." (συγκινείται)».
Θεωρεί δύσκολο τον εποικισμό στον Άρη ή σε άλλους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος και επιμένει στο γεγονός ότι αυτό που χρειάζεται να κάνουμε είναι να προσέχουμε διαρκώς τη Γη, γιατί κάνουμε διαρκώς το αντίθετο.
Στην ερώτηση πότε ένας άνθρωπος μπορεί να πει ότι αισθάνεται πλήρης, μου απαντά ότι ποτέ δεν μπορεί να συμβεί αυτό. «Ως επιστήμονας ξέρεις ότι η γνώση είναι ένα απέραντο πεδίο, άρα η άγνοιά μας είναι ακόμα μεγαλύτερη. Ως άνθρωπος πώς μπορείς να αισθάνεσαι πλήρης όταν βλέπεις τις ανάγκες και τα προβλήματα της κοινωνίας γύρω σου και σκέφτεσαι τι θα μπορούσες να κάνεις και δεν μπορείς;»
Λίγο πριν τον αποχαιρετήσω, κατεβαίνουμε στον προαύλιο χώρο των γραφείων και, απολαμβάνοντας την ηλιόλουστη μέρα, τον ρωτώ τι σκέφτεται όταν αναλογίζεται το διάστημα από τότε που ήταν μικρό παιδί στη Χίο έως σήμερα, που ατενίζει τον ουρανό, και χωρίς δισταγμό μού απαντά: «Πόσο μικρός και ασήμαντος αισθάνομαι μέσα στην απεραντοσύνη του σύμπαντος». Φεύγοντας, έχω κρατήσει πολύ έντονα στη μνήμη μου τους στίχους που του αρέσει να απαγγέλλει στους μαθητές των σχολείων που επισκέπτεται από το ποίημα του Καβάφη «Οι Θερμοπύλες»: «Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει, όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν) πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος, κ' οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε».
Ιnfo:
Το βιβλίο του Σταμάτη Κριμιζή «Ταξίδι στο Ηλιακό Σύστημα – Από τον Ερμή στον Πλούτωνα σε 50 χρόνια», σε συνεργασία με τον Βαγγέλη Πρατικάκη, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.
