ΚΙΤΡΙΝΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ
Καθώς έψαχνα στα συρτάρια μου τις προάλλες, βρήκα τυχαία την κίτρινη κάρτα εμβολίων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που πρέπει απαραιτήτως να φέρουν μαζί με το διαβατήριό τους όλοι οι ταξιδιώτες με προορισμό- χώρα με σοβαρές ενδημικές ασθένειες και επιδημίες. Αυτόματα με πλημμύρισαν ετερόκλητες αναμνήσεις από την διετή μου παραμονή στο Λάγκος της Νιγηρίας (τέλη 2004-τέλη 2006).
Η δική μου κάρτα ήταν γεμάτη ιατρικούς όρους, υπογραφές και σφραγίδες: εμβόλια για τον κίτρινο πυρετό, την ηπατίτιδα Α και Β, τον τέτανο, τη μηνιγγίτιδα, την πολιομυελίτιδα. Με μεγάλη συγκίνηση διέκρινα την υπογραφή της γιατρού που σκοτώθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο σε εθελοντική αποστολή στην Τανζανία, όταν άγνωστοι στο δρόμο τής επιτέθηκαν για να της αποσπάσουν το σακίδιο που κουβαλούσε στην πλάτη της. Η γενναία αυτή συμπατριώτισσά μας, παρά τις απέλπιδες προσπάθειες των γιατρών να ανακόψουν την ακατάσχετη αιμορραγία, υπέκυψε στα βαριά τραύματά της, αφήνοντας τελικά την τελευταία της πνοή λίγες ώρες αργότερα σε ένα κρατικό νοσοκομείο του Νταρ Ες Σαλαάμ.
Το κείμενο αυτό είναι αφιερωμένο στη μνήμη της Πετρούλας Χατζηπανταζή αλλά και όλων εκείνων των Ελλήνων που έχασαν κάποια στιγμή άδικα τη ζωή τους από ληστεία, επίθεση ή απαγωγή στα βάθη της μαύρης Αφρικής.
«Ο ΜΗΝΑΣ ΤΟΥ ΜΕΛΙΤΟΣ»
Ήμουν φρεσκοπαντρεμένη δυο μήνες όταν μας ανακοινώθηκε από τη Διεύθυνση Προσωπικού η απόφαση της μετακίνησής μας στο Λάγκος της Νιγηρίας για δύο χρόνια. Είχαν μόλις «χηρέψει» δύο θέσεις και οι φήμες περί διαφθοράς και κακοδιαχείρισης του τοπικού γραφείου οργίαζαν. Η Διοίκηση έψαχνε δύο φρέσκα πρόσωπα, με όρεξη για δουλειά και διάθεση για περιπέτεια και τα βρήκε, προφανώς, στους φακέλους μας. Όταν ανέφερα στον Διευθυντή μου το γεγονός ότι ήμουν σχετικά άπειρη υπάλληλος (είχα μόλις προσληφθεί πριν από ένα χρόνο), νιόπαντρη και ότι η ιδέα διετούς εργασίας στη μαύρη Αφρική μου ερχόταν λίγο «κάπως», μου απάντησε με χιούμορ ομόχρωμο της ηπείρου: «Ο γάμος έχει ανάγκες, αγαπητή μου, και στην Αφρική οι αποδοχές σας θα τριπλασιαστούν. Δεν βλέπω, άλλωστε, πιο ιδανικό μέρος για να κάνετε το μήνα του Μέλιτος!»
«Μα λένε ότι είναι κόλαση εκεί κάτω, κύριε Διευθυντά!»
Η απάντηση του Διευθυντή, που είχε εργαστεί τρία χρόνια στο Σουδάν, υπήρξε ωμή, κυνική και αποστομωτική:
«Κάνουν λάθος. Είναι ακριβώς δίπλα στην Κόλαση».
Πού πήγαινα λοιπόν;
SLAVE COAST
Από γεωγραφικής άποψης, η Νιγηρία βρίσκεται στη Δυτική Αφρική, κάτω από τον τροπικό του Καρκίνου και πάνω από τον Ισημερινό. Στα νότια βρέχεται από τον κόλπο της Γουϊνέας και χερσαία συνορεύει εξ ολοκλήρου με γαλλόφωνες χώρες: βόρεια με τον Νίγηρα, ανατολικά με το Τσαντ και το Καμερούν και δυτικά με το Μπενίν (πρώην Δαχομέη). Όλη η περιοχή κατά μήκος της δυτικής ακτής υπήρξε σημείο δουλεμπορίου: υπολογίζεται ότι από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα περί τα 12 εκατομμύρια σκλάβοι μεταφέρθηκαν αλυσοδεμένοι μέσα στα ανήλιαγα αμπάρια των καραβιών στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού για να δουλέψουν είτε ως δια βίου οικιακοί υπηρέτες (οι πιο «τυχεροί» εξ αυτών), είτε ως εργάτες στις φυτείες καπνού, καφέ, ζάχαρης, κακάο, βαμβακιού και, ακόμη χειρότερα, στα ορυχεία χρυσού, ασημιού και διαμαντιού.
Οι σκλάβοι πωλούνταν στους Ευρωπαίους αποίκους από τους τοπικούς φύλαρχους έναντι όπλων, ρουχισμού και αλκοόλ. Καθώς οι αυτόχθονες πληθυσμοί της Αμερικής αποδεκατίστηκαν σταδιακά από τις εισαγόμενες ασθένειες του λεγόμενου Παλιού Κόσμου (σύφιλη, τύφο, χολέρα), η ανάγκη μεταφοράς φτηνών και δυνατών εργατικών χεριών από την Αφρική κατέστη επιτακτική, μετατρέποντας αυτόματα το δουλεμπόριο από αποτέλεσμα σε βασική αιτία των διενέξεων μεταξύ των τοπικών φυλών, με ή χωρίς τη συνδρομή των Ευρωπαίων αποίκων.
Αξίζει επ' αυτού να σημειωθεί το εξής: το 2009, το Συμβούλιο των Πολιτικών Δικαιωμάτων της Νιγηρίας απηύθυνε ανοιχτή επιστολή στους Αφρικανούς φύλαρχους (Chiefs), καλώντας τους να απολογηθούν στους απογόνους των θυμάτων για τον καταλυτικό ρόλο τους στο δουλεμπόριο.
ΤΑ ΤΡΟΠΙΚΑ ΑΝΘΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
Η Νιγηρία, πρώην βρετανική αποικία, απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1960. Μοιραία η χώρα κληρονόμησε όλες τις παθογένειες ενός τεχνητού δημιουργήματος που συγκέντρωνε διαφορετικές φυλές (tribes), θρησκείες και διαλέκτους κάτω από την ιδεολογική προέκταση της βρετανικής αποικιοκρατικής πολιτικής, που συνίστατο στο «διαίρει και βασίλευε» με απώτερο πάντα σκοπό το κέρδος. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι όλες οι μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις της εποχής (Αγγλία, Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, κλπ) χάραξαν τα σύνορα των αποικιών τους κυριολεκτικά πάνω στο χάρτη με ευθείες γραμμές (μια ματιά σε ένα χάρτη της Αφρικής θα σας πείσει), μη λαμβάνοντας υπόψη καμία εθνογλωσσολογική ιδιαιτερότητα, φυλετική οντότητα, θρησκευτική ταυτότητα ή ιδιομορφία. Έτσι, φυλές επί αιώνες ενωμένες χωρίστηκαν ξαφνικά σε δύο ή τρία κράτη και άλλες, παραδοσιακά αντίπαλες, βρέθηκαν να μοιράζονται αναγκαστικά τον ίδιο ζωτικό χώρο, ελέω διπλωματικών ισορροπιών και πολιτικών διαβουλεύσεων μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της εποχής.
Σχετικά με τη Νιγηρία ειδικότερα, ο Abubakar Tafawa Balewa, ο οποίος καταγόταν από τον μουσουλμανικό Βορρά κι έμελλε να γίνει o μοναδικός (όλοι οι επόμενοι ήταν δικτάτορες ή πρόεδροι) πρωθυπουργός της ανεξάρτητης πια χώρας, παρατήρησε με οξύνοια το 1948:
«Από το 1914 προσπαθεί η Βρετανική Κυβέρνηση να κάνει τη Νιγηρία ένα ενιαίο κράτος, όμως οι ίδιοι οι Νιγηριανοί είναι άνθρωποι με διαφορετικές ιστορικές καταβολές, θρησκευτικές πεποιθήσεις και έθιμα και δεν δείχνουν καμία προθυμία να ενωθούν... Η ενωμένη Νιγηρία είναι μια βρετανική εφεύρεση».
Για την ιστορία της υπόθεσης, απλώς αναφέρω ότι το τέλος του Tafawa Balewa υπήρξε οδυνηρό: ο πρώτος και τελευταίος πρωθυπουργός της χώρας εκτελέστηκε από εξεγερμένους νεαρούς στρατιωτικούς κατά τη διάρκεια πραξικοπήματος τον Ιανουάριο του 1966 και το πτώμα του βρέθηκε σε ένα χαντάκι στην άκρη του δρόμου λίγο έξω από την πόλη του Λάγκος.
Ο Obafemi Awolowo, επιφανής ηγέτης της φυλής των Yoruba για πάνω από τριάντα χρόνια, έγραψε το 1947: «Η Νιγηρία δεν είναι έθνος. Είναι μια απλή γεωγραφική δήλωση. Δεν υπάρχουν «Νιγηριανοί» με την έννοια του όρου «Άγγλοι», «Ουαλλοί» ή «Γάλλοι». Η λέξη «Νιγηριανός» είναι απλώς ένας χαρακτηριστικός προσδιορισμός που διακρίνει όσους ζουν μέσα στα σύνορα της Νιγηρίας από όσους ζουν εκτός συνόρων».
Κατά τ' άλλα, η Νιγηρία είναι ομόσπονδο κράτος αποτελούμενο από 36 Πολιτείες με πρωτεύουσα την Αμπούτζα (ως 37η), μία κατά παραγγελία διοικητική επινόηση στο κέντρο περίπου της χώρας, η οποία ιδρύθηκε στην ουσία για να αποτελέσει την καρδιά των κυβερνητικών υπηρεσιών και να ελέγξει τις αντίρροπες πολιτικά γεωγραφικές δυνάμεις.
Όμως ο οικονομικός πνεύμονας της χώρας είναι το Λάγκος. Η μεγαλύτερη πόλη της υποσαχαρικής Αφρικής, με πληθυσμό που υπολογίζεται γύρω στα 10 εκατομμύρια, πήρε το όνομά της από την πορτογαλική λέξη lagos (λίμνες) από τους Πορτογάλους αποίκους που κατέφθασαν πρώτοι στην περιοχή τον 16ο αιώνα. Ο άναρχος βιομηχανικός σχεδιασμός, η αστυφιλία (πάνω από το 50% του πληθυσμού ζει σε πόλεις) και η ανίκανη και διεφθαρμένη τοπική αυτοδιοίκηση δίνουν το στίγμα της ζωής στα μεγάλα αστικά κέντρα και ειδικά στο Λάγκος.
Και όμως, η Νιγηρία θα μπορούσε θεωρητικά να προσφέρει μία άνετη και ποιοτική ζωή στους πολίτες της, αν το δημόσιο χρήμα δεν διασπαθιζόταν τόσο ασύστολα μεταξύ των «ημετέρων» των εκάστοτε κυβερνήσεων. Η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για μια πλούσια χώρα, αν λάβει κανείς υπόψη τον φυσικό της πλούτο (φυσικό αέριο, βωξίτη, άνθρακα, μόλυβδο, χρυσό, χαλκό, αράπικο φιστίκι, κακάο, φοινικέλαιο). Διαθέτει άφθονα κοιτάσματα αργού πετρελαίου, ανήκει στον OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries), οι δε συχνές αναταραχές στο Δέλτα του ποταμού Νίγηρα όπου βρίσκονται οι πετρελαιοπηγές και οι ανατινάξεις των πετρελαιαγωγών στα πλαίσια των τοπικών διενέξεων είναι ικανές να επηρεάσουν παγκοσμίως τις τιμές του μαύρου χρυσού.
Και μια σημαντική λεπτομέρεια που ίσως δεν γνωρίζουν πολλοί: ως πολλαπλώς υποσχόμενη αναδυόμενη οικονομία, η Νιγηρία τον Απρίλιο του 2006 έγινε η πρώτη αφρικανική χώρα που αποπλήρωσε το χρέος της (30 δις δολ.ΗΠΑ) ύστερα από γενναίο «κούρεμα» 60%, χρησιμοποιώντας τα κέρδη του πετρελαίου για να επαναγοράσει το υπόλοιπο 40%.
Παρ' όλα αυτά η καθημερινή ζωή στη Νιγηρία παραμένει ζοφερή: οι υποδομές της χώρας βρίσκονται ακόμη σε εμβρυϊκό στάδιο, οι διακοπές στην ηλεκτροδότηση και παροχή νερού αποτελούν καθημερινό φαινόμενο, μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας χωρίς ιατροφαρμακευτική περίθαλψη (σύμφωνα με πρόχειρες εκτιμήσεις, αντιστοιχεί ένας μόλις γιατρός ανά 2000 ασθενείς), οι τροπικές ασθένειες ταλαιπωρούν και αποδεκατίζουν τον ντόπιο πληθυσμό, το AIDS και τα ΣΜΝ ελέγχονται μεν αλλά δεν παρουσιάζουν αισθητή μείωση, τα νέα δε από τον τομέα της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι απογοητευτικά.
Πιο συγκεκριμένα: οι πελατειακές σχέσεις της πολιτικής εξουσίας και η απροκάλυπτη ευνοιοκρατία τρέφουν τις σάρκες ενός τέρατος μέσα σε ένα φαύλο κύκλο διαφθοράς, δικαστικής αυθαιρεσίας και εκτελεστικής ασυδοσίας και αποτελούν το ιδανικό έδαφος για να «ευδοκιμήσουν» κάθε είδους αδικίες και ανισότητες. Οι διακρίσεις με βάση το φύλο, την καταγωγή, την περιοχή και τη θρησκεία αποτελούν τον κανόνα. Η σωματεμπορία παιδιών και γυναικών, οι ακρωτηριασμοί των γυναικείων γεννητικών οργάνων (FGM), η εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας, οι βιασμοί, οι βασανισμοί και οι εξευτελισμοί των κρατουμένων, ενόχων ή και απλώς υπόπτων (κανείς δεν θα ήθελε να βρεθεί στις διαβόητες φυλακές του Κίρι-Κίρι!) συνθέτουν ένα εφιαλτικό σκηνικό βγαλμένο κατευθείαν από τις πιο σκοτεινές ταινίες του πιο διεστραμμένου σκηνοθέτη.
ΜΠΟΚΟ ΧΑΡΑΜ
Ήτοι, «η δυτική εκπαίδευση είναι αμαρτία» (μπόκο: ντόπια γλωσσική παραφθορά της αγγλικής λέξης book, χαράμ: αραβική λέξη που σημαίνει αμαρτία). Έτσι αποκαλείται η φονταμενταλιστική ισλαμική οργάνωση που δρα τρομοκρατικά τα τελευταία χρόνια στον Βορρά της Νιγηρίας και είναι υπεύθυνη για τις δολοφονίες χιλιάδων αθώων πολιτών, χρησιμοποιώντας ως όχημα τον τυφλό φανατισμό και ως ιδεολογική «σημαία» την επιβολή της Σαρία σε ολόκληρη τη χώρα.
Πολύ νωπή ακόμη παραμένει στη μνήμη μας η πρόσφατη εκτέλεση από ένα παρακλάδι της εν λόγω οργάνωσης (JAMBS) των απαχθέντων επτά ομήρων expats που εργάζονταν σε κατασκευαστική εταιρεία στην πολιτεία Bauchi, μεταξύ των οποίων κι ένας Έλληνας.
Σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα της Σαρία που εφαρμόζεται στις μουσουλμανικές πολιτείες του Βορρά, η κατανάλωση αλκοόλ, η μοιχεία, η ομοφυλοφιλία, η κλοπή τιμωρούνται με απίστευτα σκληρές ποινές όπως ακρωτηριασμό, μαστίγωμα, λιθοβολισμό. Για παράδειγμα, η δημόσια εκδήλωση ομοφυλοφιλικών προτιμήσεων τιμωρείται με 10ετή φυλάκιση, όπως επίσης βαριές ποινές επιφυλάσσονται και σε όσους οργανώνουν ή στηρίζουν ομοφυλοφιλικές οργανώσεις και συναντήσεις.
ΤΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΣΚΟΤΩΘΗΚΑΝ ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Η επίσημη γλώσσα είναι η αγγλική, όμως τα Nigerian Pidgin (πίντζιν: τοπικό γλωσσικό ιδίωμα με βάση την αγγλική γλώσσα και χαρακτηριστική βαριά προφορά) κυριαρχούν, τη στιγμή που σε ολόκληρη τη χώρα ακούγονται πάνω από 500 τοπικές διάλεκτοι.
Ας αφήσουμε όμως τους αριθμούς να μιλήσουν από μόνοι τους: ένας στους τέσσερις Αφρικανούς είναι Νιγηριανός. Η πιο πολυπληθής χώρα της Αφρικής (170 εκατομμύρια, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στατιστικά στοιχεία) είναι μια χώρα «μετεφηβική», καθώς ο μέσος όρος ηλικίας των κατοίκων είναι (κρατηθείτε!) τα 19 έτη. Λογικό, αν σκεφτεί κανείς ότι η αντισύλληψη τιμωρείται ως θανάσιμο αμάρτημα -τόσο στον μουσουλμανικό Βορρά όσο και στον χριστιανικό Νότο- με αποτέλεσμα σε κάθε γυναίκα να αντιστοιχούν 5,38 παιδιά. Με τα δεδομένα αυτά, το 40% του πληθυσμού είναι από 0 έως 14 ετών, μόλις δε το 3% του πληθυσμού υπερβαίνει τα 65 έτη. Ο μέσος όρος ζωής των κατοίκων είναι τα 47 έτη. Το 50% του πληθυσμού είναι Μουσουλμάνοι, το 40% Χριστιανοί διαφόρων δογμάτων και το 10% ανιμιστές-παγανιστές.
Η ανθρωπογεωγραφία της χώρας έχει ως εξής: στον μουσουλμανικό βορρά κυριαρχεί η φυλή των Fulani-Hausa (Φουλάνι-Χάουζα), στα νοτιοδυτικά η φυλή των Yoruba (Γιορούμπα) και στα νοτιοανατολικά η φυλή των Igbo (προφέρεται Ίμπο). Η τελευταία μάλιστα προσπάθησε να ακολουθήσει αυτόνομη πορεία με την ίδρυση της εφήμερης Δημοκρατίας της Μπιάφρα (μέσα 1967-αρχές 1970), προκαλώντας την άμεση και βίαια αντίδραση των υπόλοιπων φυλών, κυρίως του Βορρά, τα ζωτικά συμφέροντα του οποίου απειλούνταν με την απόσχιση αυτή.
Η αιματηρή εμφύλια σύρραξη κράτησε δυόμισι χρόνια και συγκλόνισε τη διεθνή κοινή γνώμη με την σκληρότητά της, καθώς οι δύσμοιροι Ίμπο της Μπιάφρα βίωσαν ανηλεή εμπορικό και στρατιωτικό αποκλεισμό στα όρια της γενοκτονίας. Τρία εκατομμύρια ζωές, κυρίως παιδιών, υπολογίζεται ότι χάθηκαν κατά το διάστημα αυτό από αρρώστιες και υποσιτισμό. «Το σκελετωμένο παιδάκι της Μπιάφρας» στοίχειωσε τα οικογενειακά τραπέζια της Δύσης εκείνου του καιρού και αποτέλεσε για πολλά χρόνια σημείο αναφοράς της ανθρώπινης βαρβαρότητας.
Ας κρατήσουμε στο σημείο αυτό ενός λεπτού σιγή για τις αθώες παιδικές ψυχές που χάθηκαν, χάνονται και θα συνεχίσουν να χάνονται άδικα στο βωμό των φυλετικών και θρησκευτικών διαφορών, των πολιτικών ιδεολογιών και των οικονομικών συμφερόντων.
Ας αναλογιστούμε στα ελάχιστα αυτά δευτερόλεπτα τί πραγματικά έχει αξία στη ζωή.
Εγώ πάντως στη Νιγηρία το πήρα το μάθημά μου.
(Τέλος πρώτου μέρους)
Bonus track: παροιμίες και γνωμικά από τη Νιγηρία
«Όποιος πουλάει άμμο αντί γι' αλάτι, μαζεύει πέτρες αντί για χρήματα»
«Ο κυνηγός που βάζει μια κατσίκα για δόλωμα, δεν το κάνει για να πιάσει λαγό»
«Μην κλαις στη βροχή γιατί κανείς δεν θα δει τα δάκρυά σου»
«Ο άνεμος λέει στα δέντρα τι χορό θα χορέψουν»
«Δυο σειρές λευκών δοντιών δεν δείχνουν πάντα λευκή καρδιά»
«Η ειρήνη και η αδικία είναι σαν τη μέρα και τη νύχτα: δεν μπορούν να μείνουν μαζί»
«Η ελπίδα φτιάχνει καλό πρωινό αλλά κακό δείπνο»
«Ποτέ μη μαλώνεις με έναν τρελό γιατί οι υπόλοιποι δεν μπορούν να δουν τη διαφορά»
«Το υπομονετικό σκυλί τρώει το μεγαλύτερο κόκκαλο»
«Το σάπιο ξύλο δεν μπορεί να το σκαλίσει ούτε ο καλύτερος τεχνίτης»
«Μη λες στο παιδί να μην αγγίζει την καυτή λάμπα, άσε τη λάμπα να του το πει»
σχόλια