Το σπήλαιο των Πετραλώνων. Βλ. Eifwtwa.org.

Ο Γιάννης Πετρόχειλος και η συζυγός του 'Αννα στο σπήλαιο του Δυρού. Στη μικρή φωτογραφία αριστερά ο βοσκός Φίλιππος Χατζαρίδης ο οποίος ανακάλυψε το σπήλαιο. Βλ. thesecretrealtruth.blogspot, showcaves.gr, maniearth.blogspot, mani.org.gr και aee.gr.

“Τον περισσότερο καιρό της ζωής μου τον έχω περάσει κάτω από τη γη, όταν πεθάνω δεν θα νιώσω καμιά ιδιαίτερη εντύπωση”

Με αυτό τον τρόπο παρουσίασε την σχέση της με τα σπήλαια η  Άννα σύντροφος και συνεργάτης του Γιάννη Πετρόχειλου. Μαζί εξερεύνησαν τα περισσότερα σπήλαια της Ελλάδας. Μαζί περπατήσανε στις πιο απόκρημνες πλαγιές της Ελλάδας και της Ευρώπης. Μαζί δουλέψανε για τη χαρτογράφηση, καταγραφή και ανάδειξη των ελληνικών σπηλαίων.
Σύμφωνα με την  Σπηλαιολογική Ομοσπονδία η ιστορία των σπηλαιολογικών ερευνών στην Ελλάδα ξεκινά  με τις έρευνες του Γερμανού Φέντλερ στην Κύθνο και του Γάλλου Μαρτέλ στην Τρίπολη το 1841. Οι πρώτες σπηλαιολογικές έρευνες στην Ελλάδα έγιναν με ιδιωτική πρωτοβουλία κατά το 1891 από τον τότε νομομηχανικό Αρκαδίας Ν. Σιδερίδη. Επαναλήφθηκαν το 1928 από τον Αυστριακό σπηλαιολόγο Α. Μάρκοβιτς με την χορηγεία του Εμμ. Μπενάκη. Ωστόσο ,κορύφωση αυτής της αρχικής δραστηριότητας υπήρξε η ίδρυση της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρίας (ΕΣΕ) το 1951 με πρωτοστατούντες τον Γιάννη και την Άννα Πετροχείλου. Ποιοι ήταν οι σπηλαιολόγοι Γιάννης και Άννα Πετροχείλου; (...)
Ο Γιάννης Πετρόχειλος γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1900. Σπούδασε φυσικομαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Γνώρισε την Σμυρνιά Άννα Μινάρδου όταν ασχολήθηκε με την ορειβασία. Ο δυναμισμός και το θάρρος της Άννας τον συνεπήρε. Η Άννα Μινάρδου ήταν η πρώτη Ελληνίδα που ανέβηκε την κορυφή Μύτικα (2917μ.) του Ολύμπου μαζί με την Αμαλία Καλιαμπέτσου.  Ο Γιάννης Πετρόχειλος κέρδισε υποτροφία από το Υπουργείο Παιδείας και έφυγε να σπουδάσει γεωλογία, γεωγραφία, ανθρωπολογία στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης του Παρισίου. Μαζί του πήγε και η Άννα η οποία παρακολούθησε σαν ακροάτρια όλο τον ακαδημαϊκό κύκλο σπουδών. Επέστρεψαν στα Κύθηρα και τότε το ζευγάρι αφιερώθηκε καθολικά στη σπηλαιολογία, κουβαλώντας γνώσεις και εμπειρίες από την παραμονή του στην Ευρώπη.
Το 1935 εκδόθηκε ο «Χάρτης των Κυθήρων» του Γιάννη Πετροχείλου. Ο Γιάννης Πετρόχειλος έγραψε αμέσως μετά το βιβλίο «Γεωτεκτονική». Το 1956 ολοκλήρωσε τις εργασίες του για την έκδοση του «Γεωλογικού Χάρτη Κυθήρων», ο οποίος εκδόθηκε το 1966 μετά το θάνατό του από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών. Συνέβαλαν καθοριστικά στη μόνιμη αντιπροσώπευση της χώρας μας στη Διεθνή Σπηλαιολογική Επιτροπή το 1949, παρά τις αρχικές αντιρρήσεις των άλλων κρατών μελών. Η παρουσίαση της σπηλαιολογικής έρευνας από τον Γιάννη Πετρόχειλο, μετά από τέσσερα χρόνια, το 1953 στο Παρίσι απέσπασε τα καλύτερα σχόλια ως προς την πρόοδο και απόδοση της χώρας μας.
  Ο Γιάννης Πετρόχειλος πέθανε στις 11 Φεβρουαρίου του 1960 . Η Άννα Πετροχείλου εξερεύνησε πάνω από χίλια σπήλαια σε όλη την Ελλάδα. Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το μεγάλο της έργο και τιμήθηκε στις 17 Ιανουαρίου 2001, από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο με τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος, την υψηλότερη τιμή που μπορεί να δώσει σε πολίτη η Ελληνική Δημοκρατία. Πέθανε στις 13 Φεβρουαρίου του 2001 σε ηλικία 96 ετών". Αναδημοσίευση από τον Γεωδίφη (geodifhs.com).

Η χαρτογράφηση του σπηλαίου από την 'Αννα Πετροχείλου. Βλ.  showcaves.gr.

Το "κρανίο των Πετραλώνων",  αντικείμενο φιλονικίας ανάμεσα στην Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος και το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης. Βλ. Wikimedia Commons. 

Εκμαγείο του κρανίου του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων (αριστ.,) και αναπαράσταση του προσώπου του κατά τον Άρη Πουλιανό. Μουσείο της  Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Βλ. diafragma.gr.

Ο ανθρωπολόγος 'Αρης Πουλιανός αφιέρωσε 40 χρόνια στη μελέτη των ευρημάτων του σπηλαίου, προσπαθώντας να αποδείξει, βασιζόμενος στη δική του μέθοδο χρονολόγησης, τη συνέχεια του ελληνικού στοιχείου στα πλαίσια μιας σταθερής μεσογειακής πλυθησμιακής κοινότητας που καταδεικνύεται κάτα την αποψή του από μία αιματολογική ομοιομορφία. Αμφισβητήθηκε στο εξωτερικό, κυρίως από τη γερμανική ανθρωπολογία, αλλά και στην Ελλάδα, για τις "εθνικιστικές" του ολισθήσεις. Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com και aee.gr.

Το Μουσείο της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος στα Πετράλωνα Χαλκιδικής. Βλ. Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος/diafragma.gr.

Η μεγάλη αίθουσα του σπηλαίου. Βλ. Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος/diafragma.gr.

Σταλαγμίτες σε μια άκρη της μεγάλης αίθουσας. Βλ. Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος/diafragma.gr.

Ο κάνναβος της ανασκαφής. Βλ. Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος/diafragma.gr.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Φωτ. Παναγιώτης Πάλμερ. Βλ. showcaves.gr.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Το "μαυσωλείο". Στη θέση αυτή βρέθηκε το κρανίο του αρχανθρώπου των Πετραλώνων. Βλ. Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος/diafragma.gr.

Βλ. Athanasios Koutavas Ph.D./google.com.

Βλ. eurovillages.info.

Αναπαράσταση στο Μουσείο του "μαυσωλείου" σε πραγματικό μέγεθος. Βλ. Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος/diafragma.gr.

Αναπαράσταση των ευρυμάτων (σκελετός και κρανίο καλυμμένο από σταλαγμιτικό υλικό). Βλ. aristotelisguidegr.

Κρανίο καλυμμένο με σταλαγμίτες. Βλ. Wikimedia Commons.

Αριστ., ψηφιακή ανακατασκευή του προσώπου του Ανθρώπου των Πετραλώνων (Homo Heridelbergensis Petraloniensis). Δεξ., αναπαράσταση της πιθανής εμφάνισης ενός Homo Heidelbergensis με βάση σκελετικό υλικό ηλικίας 400.000 ετών,που βρέθηκε στην Ισπανία. Βλ. aristotelisguidegr.

'Ανδρας με αστική πελοποννησιακή ενδυμασία. Συλλογή Nicolas Sperling. Βλ. The American College of Greece.

Ο άνθρωπος των Πετραλώνων

Ο αρχαιότερος σκελετός στην Ελλάδα

του Ιωάννη Λυριτζή (A critical datng reevaluation of Petralona hominid: a caution for patience, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, XV(2).285-294). Αναδημοσίευση από aristotelisguidegr.wordpress.com.

Το 1959, ένας χωρικός από το χωριό Πετράλωνα της Χαλκιδικής ανακάλυψε μια σπηλιά. Την επόμενη χρονιά, ένας συγχωριανός του βρήκε στη σπηλιά κάτι που περιέγραψε ως “σκελετό γιγάντιου πιθήκου”.  Στην πραγματικότητα είχε ανακαλύψει τα αρχαιότερα ανθρώπινα οστά στην Ελλάδα. Επρόκειτο για ένα σκελετό μισοξαπλωμένο με το κεφάλι να ακουμπά στο τοίχωμα της σπηλιάς, ενώ γύρω του υπήρχαν κόκκαλα άλλων προϊστορικών ζώων. Όλα τα οστά ήταν καλυμμένα με σταλαγμιτικό υλικό, το οποίο είχε αποτεθεί σταγόνα-σταγόνα επί χιλιετίες.

Ποιος ήταν ο άνθρωπος των Πετραλώνων;

Οι ερευνητές ακόμη δεν έχουν συμφωνήσει για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Στα πλαίσια αυτής της διένεξης, το κρανίο των Πετραλώνων δε θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Διαφορετικοί επιστήμονες έχουν προτείνει κατάταξη που κυμαίνεται από Homo Erectus (σχετικά πρωτόγονο) ως Homo Sapiens (που ισοδυναμεί με εμάς). Έχουν χρησιμοποιηθεί προσδιορισμοί όπως Ρetralonensis ή Trigliensis (από το κοντινό χωριό Τρίγλεια, όπου βρέθηκε ένα εξίσου παλαιό μηριαίο οστό). Οι διαφωνίες αυτές δεν πρέπει να προκαλούν έκπληξη, εφόσον το κρανίο παρουσιάζει χαρακτηριστικά που κάνουν δύσκολη την κατάταξή του. Είναι μακρύτερο και πιο επίπεδο από εκείνο των σύγχρονων ανθρώπων, με χαμηλό και κεκλιμένο μέτωπο, προεξέχοντα οφρυϊκά τόξα και μια γραμμή στο πίσω μέρος του. Τα οστά του είναι χοντρύτερα από τα δικά μας και περικλείουν μια εγκεφαλική κοιλότητα με χωρητικότητα μόλις 10% μικρότερη από του σύγχρονου ανθρώπου. Με λίγα λόγια, το δείγμα των Πετραλώνων είναι σαφώς πιο εξελιγμένο από τους πρώτους ανθρωπίδες, αλλά απέχει αρκετά από το Homo Sapiens, ενώ παράλληλα δεν παρουσιάζει χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους Νεάντερταλ. Τι ήταν λοιπόν;

Πλάγια όψη του κρανίου των Πετραλώνων, καθαρισμένο από το σταλαγμιτικό υλικό.

Πέντε δεκαετίες μετά την ανακάλυψη, οι περισσότεροι επιστήμονες σήμερα κατατάσσουν τον “Άνθρωπο των Πετραλώνων” σε ένα είδος γνωστό ως Homo Heidelbergensis (από μια κάτω σιαγόνα που ανακαλύφθηκε κοντά στη Χαϊδελβέργη της Γερμανίας το 1907). Ο άνθρωπος της Χαϊδελβέργης αποτελεί τον κρίκο που συνδέει τον πιο πρωτόγονο Όρθιο Άνθρωπο (Homo Erectus) με το σημερινό Έμφρωνα Άνθρωπο (Homo Sapiens). Οστά με παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη του κόσμου, πράγμα που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι Homo Heidelbergensis κάλυπταν μια μεγάλη περιοχή που εκτεινόταν σε Αφρική, Ευρώπη και Ασία.

Χάρτης με τις σημαντικότερες θέσεις όπου βρέθηκαν οστά Homo Haidelbergensis.

Πότε έζησε;

Η μετάβαση από ένα είδος σε ένα άλλο είναι μια αργή διαδικασία. Η εξέλιξη από τον Homo Erectus στο σύγχρονο άνθρωπο διήρκεσε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Συνεπώς, το να ξέρουμε τη θέση του Ανθρώπου των Πετραλώνων στο οικογενειακό δέντρο του ανθρωπίνου είδους δε βοηθά ιδιαίτερα στο να καταλάβουμε πότε ακριβώς έζησε. Η εξελικτική προσέγγιση μας δίνει ένα πλαίσιο εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων.

 Οι αρχαιολόγοι αναζήτησαν βοήθεια από τους βιολόγους, οι οποίοι αποφάνθηκαν ότι τα περισσότερα οστά που βρέθηκαν στη σπηλιά ανήκουν σε ζώα που έζησαν στο Μέσο Πλειστόκαινο, δηλαδή από 781 ως 126 χρόνια πριν.

 Αναζητώντας μεγαλύτερη ακρίβεια, οι επιστήμονες της αρχαιομετρίας πήραν δείγματα από τη σπηλιά τα οποία χρονολόγησαν με διάφορες μεθόδους, όπως U/Th (Χρονολόγηση Ουρανίου/Θορίου), EPR ή ESR (Ηλεκτρονιακός Παραμαγνητικός Συντονισμός), TL (Θερμοφωταύγεια), παλαιομαγνητισμό, και άλλες. Τα αποτελέσματα κυμαίνονται από 70.000 ως πάνω από 600.000 έτη, αλλά το υλικό γύρω από τα ανθρώπινα οστά  φαίνεται να δείχνει πως αυτά είναι παλαιότερα από 270.000 χρόνια. Άλλα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στη σπηλιά χρονολογούνται μεταξύ 300-350 ετών ενώ τα ζώα της σπηλιάς έχουν ηλικία που φθάνει τα 700.000 χρόνια. Αφήνοντας ένα μεγάλο περιθώρια λάθους, οι αρχαιολόγοι σήμερα θεωρούν πως ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων έζησε την περίοδο από το 400 ως το 250 χιλιάδες πριν από σήμερα.

Ήταν ο πρώτος Έλληνας ή πρώτος Ευρωπαίος;

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος των Πετραλώνων είναι ο παλαιότερος άνθρωπος που βρέθηκε στην Ευρώπη, πράγμα που αποδεικνύεται λανθασμένο έπειτα από ανακαλύψεις στη Βόρεια Ευρώπη και την Ισπανία, με δείγματα, αντίστοιχα, λίγο παλαιότερα ή, ακόμη και διπλάσιας ηλικίας από το δικό μας δείγμα. Φαίνεται πως πρωτόγονοι άνθρωποι κατοικούσαν σε ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης και, αν οι χρονολογήσεις είναι σωστές, αυτό ίσχυε πολλές χιλιάδες χρόνια πριν το θάνατο του ανθρώπου των Πετραλώνων. Συνεπώς το δείγμα μας δε μπ0ρεί να είναι ο παλαιότερος Ευρωπαίος, δεν παύει όμως να είναι ο παλαιότερος έλληνας που ανακαλύφθηκε ποτέ. Αυτό βέβαια μέχρι μια επόμενη ανακάλυψη που θα ανατρέψει ξανά τα δεδομένα.

Πώς ήταν στην όψη;

Κρανία παρόμοια με του Ανθρώπου των Πετραλώνων έχουν βρεθεί συνοδευόμενα από άλλα οστά που μας επιτρέπουμε να κάνουμε εκτιμήσεις για το ύψος των Heidelbergensis, το οποίο δε διέφερε πολύ από το μέσο δικό μας. Παρόλα αυτά, ήταν πιο μυώδεις και τα οστά τους είναι χοντρύτερα και βαρύτερα από εκείνα των σύγχρονων ανθρώπων. Το χαμηλό τους μέτωπο με τα βαριά φρύδια θα τους έδινε μια “πρωτόγονη” όψη, παρόμοια με τις αναπαραστάσεις των Νεάντερταλ, οι οποίες είναι πιο γνωστές. Τεχνικές ανακατασκευής προσώπου επέτρεψαν την ανάπλαση της όψης του ανθρώπου των Πετραλώνων.

Ήταν άνθρωπος;

Αναμφίβολα, το κρανίο του ανθρώπου των Πετραλώνων ανήκει σε άνθρωπο, όχι πιθηκάνθρωπο.

 Αυτός και η φυλή του χρησιμοποιούσαν λίθινα εργαλεία, τα οποία βρέθηκαν. Η ύπαρξή τους προδίδει την ύπαρξη και άλλων τέχνεργων, όπως σχοινιά, καλάθια, ξύλινα ρόπαλα κτλ. (τα οποία δε διατηρούνται). Η ύπαρξη εργαλείων προϋποθέτει την ύπαρξη μυαλού που θα τα συλλάβει και θα τα κατασκευάσει, καθώς και κάποιας μορφής επικοινωνίας, που θα επιτρέψει τη μετάδοση και διάδοση της τεχνογνωσίας.

 Η ευφυΐα και η γλώσσα δεν είναι τα μόνα κοινά που έχουμε με τον άνθρωπο των Πετραλώνων. Σε κάποιες από τις θέσεις Heidelbergensis ανακαλύφθηκαν στοιχεία που δείχνουν εσκεμμένη ταφή μελών της κοινότητας, πράγμα που υποδεικνύει κάποιου είδους πίστη σε μεταθανάτια ζωή. Αλλού έχουν βρεθεί χρώματα τα οποία δε θα μπορούσαν να έχουν άλλη χρήση εκτός από διακοσμητική ή τελετουργική. Το συμπέρασμα δε μπορεί να είναι παρά αυτό: οι Άνθρωποι της Χαϊδελβέργης δεν ήταν κτήνη με ρόπαλο που επικοινωνούσαν με γρυλλισμούς, αλλά άνθρωποι με κάποιου είδους πολιτισμό και προφορική παράδοση, χαρακτηριστικά της ανθρώπινης υπόστασης.

Ήταν έξυπνος;

Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν ακούν μικρότερος εγκέφαλος σκέφτονται αυτόματα μικρότερη ευφυΐα, πράγμα που δεν ισχύει. Οι εγκέφαλοι των σημερινών ανθρώπων κυμαίνονται από 1100 σε 1400 κε, μια μεγάλη διαφορά που όμως δεν αντιστοιχεί σε διαφορές στην ευφυΐα. Αυτό αποτελεί απόδειξη ότι η νοημοσύνη δεν εξαρτάται τόσο από το μέγεθος του εγκεφάλου αλλά από τον τρόπο που αυτός είναι κατασκευασμένος. Τα στοιχεία φαίνεται να υποδηλώνουν ότι ο εγκέφαλος του Ανθρώπου των Πετραλώνων λειτουργούσε όπως εκείνος των σύγχρονων ανθρώπων.

Πώς ήταν η ζωή του;

Η φυλή του ανθρώπου των Πετραλώνων θα ήταν μάλλον νομάδες που ακολουθούσαν τα ζώα που κυνηγούσαν στις εποχιακές τους μετακινήσεις. Ήταν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, χρησιμοποιούσαν φωτιά και ίσως μαγείρευαν. Κατά πάσα πιθανότητα, τα βράδια θα μαζεύονταν γύρω από τη φωτιά για να ακούσουν ιστορίες ή να διηγηθούν τα γεγονότα του τελευταίου κυνηγιού. Ίσως να περνούσαν περιόδους πείνας και τα ποσοστά θνησιμότητας θα ήταν τρομακτικά. Όμως, παρόλο που η εμφάνισή τους ήταν πρωτόγονη, η γλώσσα τους θα μας ξένιζε και η ζωή τους ήταν δύσκολη χωρίς τα μέσα που ανακαλύφθηκαν αργότερα, ένα είναι βέβαιο: οι άνθρωποι αυτοί είχαν ευφυΐα που τους επέτρεψε να επινοήσουν μέσα που θα βελτίωναν τη ζωή τους και να τα χρησιμοποιήσουν για να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Το κατάφεραν για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, πολύ περισσότερα από τις λίγες χιλιάδες του σημερινού ανθρωπίνου είδους. Μακάρι να αποδειχθούμε τόσο έξυπνοι όσο κι εκείνοι.