W.G. SEBALD: Η ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

O τρόπος με τον οποίο η γερμανική λογοτεχνία κάλυψε, ή, μάλλον, άφησε τελικά ακάλυπτο το σημαντικό κομμάτι των καταστροφών και των απωλειών που υπέστη η άλλοτε κραταιά γερμανική δύναμη στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτελεί το αντικείμενο μελέτης του W.G. Sebald στο βιβλίο του Η φυσική ιστορία της καταστροφής, που σε μας φτάνει με τη μεσολάβηση της πολύ καλής μετάφρασης του Γιάννη Καλιφατίδη.

Πρόκειται κυρίως για τη δημοσίευση ενός κύκλου διαλέξεων στη Ζυρίχη, όπου ο συγγραφέας πραγματεύτηκε την περιορισμένη επίδραση των αεροπορικών επιδρομών κατά των γερμανικών πόλεων στη μεταπολεμική γερμανική λογοτεχνία, συναντώντας ευλόγως έντονη αντίδραση. Προσπαθώντας να καλύψει το κενό που συνειδητά ή ασυνείδητα άφησαν οι παλαιότεροι εκπρόσωποι της λεγόμενης «εσωτερικής εξορίας» και η νεότερη συγγραφική γενιά αλλά και διαπιστώνοντας πως η «λογοτεχνία των ερειπίων» αποτέλεσε τελικά ένα «όργανο ευθυγραμμισμένο με τη συλλογική αμνησία (...) μέσο για τη συγκάλυψη ενός εντελώς ακατάληπτου κόσμου», αποδύεται στην ανάλυση των όρων που υπαγόρευσαν αυτήν τη στάση.

Σύμφωνα με τον Ζέμπαλντ, η ήττα, η κατατρόπωση και η συνακόλουθη καταστροφή των γερμανικών πόλεων συνεχίζει να αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το ιδιότυπο οικογενειακό μυστικό ενός ολόκληρου έθνους, που προσπαθεί επιμελώς να «κρύψει το πάθημά του». Το γεγονός ότι το σύνολο του λογοτεχνικού έργου σχετικά με τη συγκεκριμένη περίοδο αναλώνεται σε μελοδραματικές αφηγήσεις προσωπικών βιωμάτων ή στη δικαιολόγηση μιας ιδεολογικής στάσης είναι επακόλουθο ενός «προηγμένου απωθητικού μηχανισμού», που η συλλογική μνήμη ανέπτυξε προκειμένου να ξεχάσει οριστικά μια ιδιαιτέρως μελανή και πονεμένη πτυχή της ιστορίας της, λίγο πριν ξεκινήσει η διαδικασία της αναγέννησης.

Ο Ζέμπαλντ επικρίνει βεβαίως, κάνει όμως και κάτι πιο καίριο και αποτελεσματικό: μετά από ενδελεχή έρευνα όλων των πηγών που έχει στη διάθεσή του, διαπιστώνει μια κατάσταση σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο, χρεώνοντάς την στους μηχανισμούς άμυνας που αναπτύσσονται σε περίπτωση τραυματικών εμπειριών αλλά και σε πιο ιδιοτελείς σκοπούς. «Αυτή ακριβώς η βαθιά αγωνία για αποκατάσταση της παρεξηγημένης εικόνας στα μάτια της μεταπολεμικής κοινής γνώμης αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, και έναν από τους κυριότερους λόγους για την ανικανότητα μιας ολόκληρης γενιάς Γερμανών συγγραφέων να καταγράψουν και να εντυπώσουν στη μνήμη μας όσα αντίκρισαν με τα ίδια τους τα μάτια». Γι’ αυτό και η πρωτότυπη γερμανική έκδοση συμπληρώνεται και από μια μελέτη για τον Άλφρεντ Άντερς, ως μια χαρακτηριστική περίπτωση ανθρώπου των γραμμάτων που χρησιμοποίησε τη συγγραφή για να διαστρεβλώσει γεγονότα και να φτιάξει μια ωραιοποιημένη πραγματικότητα που θα κάλυπτε τα ατοπήματα του παρελθόντος. Ουσιαστικά, αναλαμβάνει να μιλήσει για όσα δεν είχαν ειπωθεί ως τότε, όχι μόνο παραθέτοντας στοιχεία ερευνών αλλά αναλαμβάνοντας την ευθύνη να μιλήσει για όσα κανείς δεν τολμούσε να αγγίξει. Ωστόσο, και παρά την αυστηρή στάση που κρατά, κάποια στιγμή υποκύπτει, τρόπον τινά, στην ίδια την ψυχολογία που αναλύει και επικρίνει, ομολογώντας πως οι σημειώσεις του ίσως έχουν «σχεδόν κάτι από τη διεστραμμένη ματιά του ηδονοβλεψία».

Η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει ακόμα δύο δοκίμια, ένα για τον Ζαν Αμερύ κι ένα για τον Πέτερ Βάις, συμπληρωματικά ως προς το κύριο θέμα που πραγματεύεται ο Ζέμπαλντ, περισσότερο ίσως ως δυο διαμετρικά αντίθετες σε σχέση με τον Άντερς περιπτώσεις, που καταφέρνουν να αρθούν πάνω από το μέσο όρο, μεταστοιχειώνοντας το προσωπικό στοιχείο σε κάτι που μπορεί να αγκαλιάσει το κοινό αίσθημα. Κοινός άξονας μεταξύ των δύο είναι η δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς, που στον μεν Αμερύ έδωσε το έναυσμα να λύσει τη σιωπή του και να μιλήσει για τα όσα υπέστη, στον δε Βάις την ευκαιρία να ξυπνήσει μνήμες καλά κρυμμένες ως τότε και περισσότερο να αυτοπροσδιοριστεί σε σχέση με τη φρίκη που προκάλεσε η Γερμανία σε παγκόσμια κλίμακα.