Χέιρτ Μακ: Μεγάλες προσδοκίες — Το όνειρο της Ευρώπης, 1999-2021

Ο ΧΕΙΡΤ ΜΑΚ, ο Ολλανδός δημοσιογράφος και συγγραφέας, είχε αποχαιρετήσει τον 20όν αιώνα, πριν από είκοσι χρόνια, με τον καλύτερο τρόπο: με το βιβλίο του Στην Ευρώπη.

Σε αυτό το πολυσέλιδο αφήγημα, που έγινε ευρωπαϊκό μπεστ-σέλερ, ο Μακ έψαχνε την έννοια της Ευρώπης μέσα από αφηγήσεις ανθρώπων που είχαν κάτι να πουν για τον ευρωπαϊκό 20ό αιώνα αλλά και μέσα από ταξίδια σε πόλεις, χωριά, νεκροταφεία, καφενεία, στρατόπεδα.

Εκατοντάδες Ευρωπαίοι είχαν αφηγηθεί στον Χέιρτ Μακ τις ιστορίες τους, τις δικές τους μικρές ιστορίες που συνέθεταν τη μεγάλη ιστορία της ηπείρου μας. Αυτή η μεγάλη αφήγηση τελείωνε το 1999. Δεν ήταν μόνο η χρονιά του τέλους της χιλιετίας. Ήταν η χρονιά του ευρώ, της εξάπλωσης των κινητών τηλεφώνων και του ίντερνετ αλλά και των βομβαρδισμένων γεφυρών στο Νόβι Σαντ.

Υπήρχε όμως μια αισιοδοξία σ’ αυτό το βιβλίο για το μέλλον της Ευρώπης στον 21ο αιώνα που ερχόταν. Αλλά στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα είναι πλέον σίγουρο ότι τα πράγματα εξελίσσονται διαφορετικά. Το εργοστάσιο της ιστορίας δουλεύει ξανά στο φουλ και ο τακτοποιημένος ευρωπαϊκός κόσμος μας της ειρήνης και της ευημερίας μοιάζει ξανά να ανατρέπεται.

Η μαρτυρία «Κώστας - Έφη» είναι γεμάτη από στερεότυπα που σίγουρα θα ενοχλήσουν τον Έλληνα αναγνώστη. Αλλά ακόμη κι έτσι οι Μεγάλες Προσδοκίες είναι ένα σημαντικό βιβλίο για την Ευρώπη και την ευρωπαϊκή ταυτότητα, κυρίως για την ευρωπαϊκή καθημερινότητα, που δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο.

Ο Χέιρτ Μακ γράφει λοιπόν ξανά για την Ευρώπη στην πρώτη εικοσαετία του καινούργιου αιώνα. Χρησιμοποιεί την ίδια δοκιμασμένη μέθοδο, μαρτυρίες και ταξίδια σε απρόοπτους τόπους-κλειδιά, για να διηγηθεί το ταραχώδες ξεκίνημα του ευρωπαϊκού κόσμου.

Αν αναλογιστούμε τι μας έχει συμβεί, το ξεκίνημα δεν είναι απλώς ταραχώδες αλλά και απειλητικά ανησυχητικό: η πτώση των τραπεζών το 2008, η οικονομική κρίση που ακολουθεί, η προσάρτηση της Κριμαίας από τους Ρώσους, η μεταναστευτική κρίση, το Brexit.

O Μακ κλείνει την αφήγησή του το 2021, με την κρίση του κορωνοϊού. Αλλά σαν να προβλέπει αυτά που θα έρθουν, γράφει στο τέλος του προλόγου του: «Κάποτε ο κόσμος πίστευε ότι η δυτική ελευθερία και η δημοκρατία σιγά-σιγά θα κατακτούσαν την ανατολική Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Τώρα μοιάζει μάλλον να πηγαίνουμε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η Ευρώπη ψάχνεται, διαιρεμένη και αποδυναμωμένη. Η Ρωσία αρπάζει κάθε ευκαιρία για να σπείρει νέα διχόνοια. Η Κίνα ορμάει παντού στα κενά που δημιουργούνται -στην Κεντρική Ευρώπη, στα Βαλκάνια, στην Ελλάδα- και που η δυτική Ευρώπη αφήνει ακαλλιέργητα».

Βάζοντας την αφήγησή του κάτω από τον τίτλο του πασίγνωστου μυθιστορήματος του Καρόλου Ντίκενς Μεγάλες Προσδοκίες, που προφανώς λειτουργεί ως ειρωνικός υπαινιγμός, ο Χέιρτ Μακ απευθύνει το βιβλίο του στο μέλλον, σε κάποια φοιτήτρια που το 2072 καλείται να γράψει μια εργασία γι’ αυτά που συνέβαιναν μισόν αιώνα πριν: «Δεν πρόκειται να είναι χαρούμενη ιστορία, πολύ φοβάμαι, αλλά οπωσδήποτε ενδιαφέρουσα».

Ο Χέιρτ Μακ επιλέγει να ξεκινήσει την αφήγησή του από μία άκρη της Ευρώπης, ίσως από τα πιο απομακρυσμένα σημεία της, τη μικρή νορβηγική πόλη Κίρκενες, με 3.500 κατοίκους, που βρίσκεται σε σπάνια στρατηγική θέση, μόλις 50 χιλιόμετρα από τα ρωσικά σύνορα.

Στο εστιατόριο της μικρής πόλης μπορεί να βρει κανείς βασιλικά καβούρια, που αλιεύονται στον αρκτικό ωκεανό, «κατεργάρικα ζωντανά για τα οποία τρελαίνονται τα πολυτελή εστιατόρια της Ευρώπης», φιλέτο φάλαινας ή μακαρονάδα με τάρανδο και μανιτάρια.

Αλλά δεν είναι η γαστρονομία που κάνει το Κίρκενες σημαντικό, ούτε η πολική νύχτα και ο ατέλειωτος χειμώνας. Το Κίρκενες είναι ένα «γεωπολιτικό καζάνι που βράζει». Είναι το βορειότερο λιμάνι της Ευρώπης που δεν παγώνει και επιπλέον η πύλη εισόδου προς το Μούρμανσκ, ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Ρωσίας.

Καθώς οι πάγοι λιώνουν, φαίνεται ότι το Κίρκενες προορίζεται να γίνει κύριο λιμάνι για τον μελλοντικό νέο θαλάσσιο δρόμο προς την Ασία που θα παρακάμπτει τη διώρυγα του Σουέζ.

Ο δήμαρχος του Κίρκενες βλέπει την πόλη του σαν μελλοντική Σιγκαπούρη. Και δεν είναι μόνο αυτό: το λιώσιμο των πολικών πάγων θα κάνει προσβάσιμα τα τεράστια αποθέματα πετρελαίου, φυσικού αερίου αλλά και σιδήρου, χαλκού και χρυσού. Το μεγάλο μέρος της Ευρώπης βλέπει το λιώσιμο των πάγων σαν κατάρα, αλλά στο Κίρκενες το βλέπουν σαν ευλογία.

Εκείνο όμως που κάνει σημαντικό το Κίρκενες είναι ότι εδώ «δοκιμάζεται» μια νέα γεωπολιτική, πολύ πριν αυτή γίνει αντιληπτή στην άλλη Ευρώπη. Επειδή το λιμάνι της μικρής νορβηγικής πόλης δεν παγώνει, όπως ήδη είπαμε, το Κίρκενες ήταν το σημαντικότερο ορμητήριο της ρωσικής αλιείας.

Το ναυπηγείο του εργαζόταν κατά 75% για τους Ρώσους. Στο Gay Pride έπαιρναν μέρος Ρώσοι ομοφυλόφιλοι από το Μούρμανσκ, καθώς κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο στη Ρωσία. Αλλά με την προσάρτηση της Κριμαίας και τις δυτικές κυρώσεις, το καθεστώς του Πούτιν σκλήρυνε την στάση του, η ρωσική αλιεία βρέθηκε σε αδιέξοδο, όπως και οι κοινοί ποδοσφαιρικοί αγώνες.

Αρκετά χρόνια πριν, το Κίρκενες άρχισε να βλέπει και να ζει αυτό που βλέπει η άλλη Ευρώπη τους δύο τελευταίους μήνες με τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Μέσα απ’ αυτή την οπτική και την προοπτική, ο Χέιρτ Μακ εντάσσει τη γεωγραφία στην αφήγησή του για να καταλάβουμε τι συμβαίνει στην Ευρώπη αυτές τις δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα.

Οι μαρτυρίες πλαισιώνουν την κεντρική αφήγηση και μας βοηθούν να κατανοήσουμε, μέσα από την ανθρώπινη εμπειρία, ιδέες αλλά και συναισθήματα των σύγχρονων Ευρωπαίων. Οι μαρτυρίες είναι πολύ καλά επιλεγμένες. Ο Αϊντίν, γιος κομμουνιστή πρόσφυγα από το Ιράν, που έχει όμως εγκλιματιστεί στη Δανία και ζει την ευρωπαϊκή ευτυχία, χάνοντας όμως την σχέση με τον πατέρα του. Ο Στέβεν, ένας νέος δυναμικός Ολλανδός, που εργάζεται στη διαχείριση αποθεματικών μεγάλης τράπεζας - κι ύστερα έρχεται η κρίση. Η Άννα που ξαναβρίσκει και ανασυντάσσει την εβραιοπολωνική της ταυτότητα, ζώντας ταυτόχρονα την άνοδο του αντισημιτισμού. Η Ουμάγια, από την Παλαιστίνη, που προσπαθεί να κάνει καριέρα παρουσιάστριας στη Φινλανδία. Αντιμετωπίζει όμως τεράστιο ρατσισμό και αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα. «Η πόρτα προς την εξουσία είναι καλά κρυμμένη για τους μη λευκούς». Ο Μπαρτ, δήμαρχος μιας μικρής φλαμανδικής πόλης. Αγωνίζεται να συμβιβάσει το εθνικιστικό παρελθόν της οικογένειάς του με την πραγματικότητα της πόλης που διοικεί, μιας πόλης μαροκινών μεταναστών. Και, τέλος, δύο γνώριμοι, το ζεύγος Κώστας και Έφη. Κάπου στην Κυψέλη, αφηγούνται τη συντριβή του μικροαστικού τους ονείρου στην ελληνική κρίση.

Ο Χέιρτ Μακ γράφει συναρπαστικά. Δεν υπάρχει αμφιβολία. Αλλά όσο μπορώ να ελέγξω, δεν αποφεύγει κάποια σχηματοποίηση και στερεότυπα. Η μαρτυρία «Κώστας - Έφη» είναι γεμάτη από στερεότυπα που σίγουρα θα ενοχλήσουν τον Έλληνα αναγνώστη.

Αλλά ακόμη κι έτσι οι Μεγάλες Προσδοκίες είναι ένα σημαντικό βιβλίο για την Ευρώπη και την ευρωπαϊκή ταυτότητα, κυρίως για την ευρωπαϊκή καθημερινότητα, που δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ