Σβετλάνα Αλεξίεβιτς: Ο πόλεμος δεν έχει πρόσωπο γυναίκας

Γυναίκες που κουβαλούν με ατσαλένια θέληση ολόκληρα πολυβόλα, που βουτούν στη λάσπη και τρέφονται με αρουραίους, που πιλοτάρουν ή ξέρουν να χειριστούν τα αντιαεροπορικά Ζενίθ.

Αυτές είναι οι πρωταγωνίστριες του ασθματικού σύμπαντος της νομπελίστριας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς που αποκτά μυθικές διαστάσεις ακριβώς γιατί είναι απόλυτα ρεαλιστικό.

Βγαλμένες από την πιο αδιανόητη πραγματικότητα που εξύφανε τον θανατερό ιστό του λεγόμενου Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, οι ιστορίες των γυναικών που συμμετείχαν στον πόλεμο στοιχειώνουν τον αναγνώστη για καιρό, με τον ίδιο τρόπο που κατάφεραν προηγουμένως να γίνουν εμμονή για την ίδια τη συγγραφέα.

Αντίστοιχα έντονη και η διάρθρωση της αφήγησης: ο άλλοτε καταιγιστικός ρυθμός διακόπτεται από τον ασθματικό και συγκοπτόμενο λόγο, ο οποίος ενίοτε παρατίθεται μέσα από αποσιωπητικά.

Η ουσία πάντως είναι ότι όσα καταγράφονται με τρομακτική ενάργεια στο πολυσυζητημένο πλέον βιβλίο Ο πόλεμος δεν έχει πρόσωπο γυναίκας, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά σε μετάφραση Ελένης Μπακοπούλου από τις εκδόσεις Πατάκη, δεν έχουν σκοπό να εξωραΐσουν το γεγονός της γυναικείας συμμετοχής σε απόλυτα ανδρικές θέσεις στην πρώτη γραμμή του πυρός αλλά να φωτίσουν ολόπλευρα τις ψυχές και να φέρουν στο προσκήνιο τις εσωτερικές συγκρούσεις και αντιφάσεις.

Η Αλεξίεβιτς θέλησε να μάθει τι κάνει μια άγουρη μαθήτρια να θάβει την πιο ευαίσθητη πλευρά του εαυτού της στα χώματα και τις τάφρους που σκάβει η ίδια με τα χέρια, θεωρώντας αδιανόητο, σύμφωνα με τα δικά της πάντα λόγια, όχι το να πεθάνει αλλά να τη στείλουν στα μετόπισθεν.

Όπως υπολογίζεται, πάνω από 500.000 γυναίκες έλαβαν μέρος στον Β' Παγκόσμιο και σε διαφορετικές θέσεις, και όχι μόνο οι αποκαλούμενες κομσομόλες: πολυβολήτριες, ελεύθεροι σκοπευτές, αεροπόροι, χειρίστριες βαρέων αντιαεροπορικών και πυροβόλων κ.ά.

Γενικότερα, δύσκολα υπήρξε τομέας που δεν καλύφθηκε εξίσου από γυναίκες και άντρες, αφού δεν υπήρχε διαφορά σε αυτό που τότε αποκαλούσαν «μεγάλη σοβιετική ψυχή».

Παρά τις τεράστιες διαστάσεις που έλαβε όμως η αποκαλούμενη από τους Σοβιετικούς «νίκη» και η μάχη του Στάλινγκραντ, αυτό που επιχειρεί η Αλεξίεβιτς είναι να δει την ανθρώπινη και ψυχική διάσταση πέρα από τις ιδέες εκεί ακριβώς όπου «ο πόνος δημιουργεί από έναν μικρό άνθρωπο έναν μεγάλο άνθρωπο. Όπου ο άνθρωπος ψηλώνει. Και τότε για μένα παύει να είναι το βουβό και άφαντο προλεταριάτο της Ιστορίας».

Η Αλεξίεβιτς θέλησε να μάθει τι κάνει μια άγουρη μαθήτρια να θάβει την πιο ευαίσθητη πλευρά του εαυτού της στα χώματα και τις τάφρους που σκάβει η ίδια με τα χέρια, θεωρώντας αδιανόητο, σύμφωνα με τα δικά της πάντα λόγια, όχι το να πεθάνει αλλά να τη στείλουν στα μετόπισθεν.

Ο Στάλιν και η εμβληματική επιβολή του ατσάλινου σθένους ήταν η μία πλευρά, ο γυναικείος όμως αυθορμητισμός και η αποφασιστικότητα ήταν η άλλη. Σάμπως να ήξεραν οι γυναίκες που πολεμούσαν ότι εκείνη τη στιγμή συνιστούν κομμάτι της Ιστορίας και πως το συμπαντικό παζλ θα εξαρτιόταν κάποια στιγμή από τη δική τους αυθόρμητη αντίδραση.

Την ίδια αντίληψη έχει και η συγγραφέας που ξέρει ότι με το να φωτίζει το απλό και το απτό δείχνει ταυτόχρονα τον δρόμο προς τη μεγαλοπρέπεια και τη μεγαλοσύνη.

Οδηγός της γίνονται έτσι οι αποσπασματικές γυναικείες φωνές και πιλότος της ο Ντοστογιέφσκι που της έμαθε να ακούει τον «παλμό της αιωνιότητας» και να μπορεί να αναρωτιέται «πόσος άνθρωπος υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, και πώς να προστατεύσω μέσα μου τον άνθρωπο αυτό;».

Και κάπου εκεί ομολογεί: «Εγώ είχα τον δικό μου πόλεμο... Διήνυσα μακρύ δρόμο παρέα με τις ηρωίδες μου. Όπως κι αυτές, για ένα μεγάλο διάστημα δεν πίστευα ότι η Νίκη μας είχε δύο πρόσωπα ‒ ένα εξαίσιο κι ένα τρομακτικό, γεμάτο ουλές, αβάσταχτο να το κοιτάς.

"Στην πάλη σώμα με σώμα, σκοτώνοντας έναν άνθρωπο, τον κοιτάζεις στα μάτια. Δεν είναι το ίδιο με το να ρίχνεις βόμβες ή να πυροβολείς από το χαράκωμα" ‒ μου έχουν πει. Ακούγοντας κάποιον να σου μιλάει για το πώς σκοτώνει και πώς πέθαινε, συμβαίνει το ίδιο ‒ τον κοιτάς στα μάτια...».

Αντίστοιχα με εκείνο τον ζωγράφο της Πενθεσίλειας που έβαλε τον Αχιλλέα να αντικρίζει στα μάτια την Αμαζόνα ενώ τη σκοτώνει, η συγγραφέας γίνεται μεγάλη ανατόμος της ύπαρξης γνωρίζοντας πως «περισσότερο από οπουδήποτε αλλού ο άνθρωπος φαίνεται και αποκαλύπτεται στον πόλεμο και, ίσως, στον έρωτα».