Kάτι συμβαίνει στη σύγχρονη θεατρική σκηνή, που έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Καθ' όλα γόνιμες, εσωτερικές διεργασίες οδηγούν δημιουργούς της νεότερης γενιάς σε παραστάσεις που προτείνουν μια διαφορετική, απελευθερωμένη σχέση με την ελληνική ιστορία και την παράδοση. Απόδειξη η φορμαλιστική, υψηλής αισθητικής παράσταση Ο Έλλην Βρυκόλαξ του Κωνσταντίνου Ντέλλα και το θέατρο-ντοκουμέντο Από πρώτο χέρι της Γεωργίας Μαυραγάνη. Η κρίση οπωσδήποτε έπαιξε τον ρόλο της στην ανάγκη να στραφούμε στα «δικά» μας, να δούμε ποιοι ήμασταν και πού βρισκόμαστε σήμερα, αλλά νομίζω ότι οι λόγοι που εξηγούν αυτή την τάση συνδέονται με αλλαγές (κοινωνικές, ιδεολογικές, κουλτούρας) που συνέβησαν σε ορίζοντα τριακονταετίας.
Με εξέπληξε η αρτιότητα της σκηνικής σύνθεσης, από την επιλογή των κειμένων έως την εμπνευσμένη δραματοποίησή τους.
Στο διάστημα αυτό, με την ιδεολογική ομογενοποίηση των δύο κομμάτων που εναλλάσσονταν στην εξουσία, συνέβη ο σταδιακός απεγκλωβισμός από ιδεολογικά φορτισμένες, ενίοτε κατασκευασμένες απόψεις που εξέφραζαν μακροχρόνιους πολιτικούς διχασμούς. Οι αντιθέσεις μεταξύ πρωτεύουσας και περιφέρειας αμβλύνθηκαν και η ζωή στην επαρχία (στενά συνδεδεμένη με την «παράδοση», με όλες τις στρεβλωμένες ερμηνείες της έννοιας) δεν δικαιολογεί πλέον την αποστροφή προς τις συντηρητικές, οπισθοδρομικές, καταπιεστικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά το παρελθόν.
Επιπλέον μεταμοντέρνα συνθήκη, η παγκοσμιοποίηση, το άνοιγμα των συνόρων, τα νέα μέσα, η εύκολη πρόσβαση στην πληροφορία και η διάχυσή της, που διαμόρφωσαν μια ριζικά διαφορετική, απελευθερωμένη από παλιές στρεβλώσεις κουλτούρα. Στον χώρο των τεχνών, ο μεταμοντερνισμός –ως τελευταίο κεφάλαιο στο μακρύ παρελθόν της καλλιτεχνικής έκφρασης που κρίνει και κατακρίνει την τέχνη της αστικής τάξης στο όνομα της αίρεσης, έως ότου απορροφηθεί πλήρως απ' αυτήν–, αφού ειρωνεύτηκε και μείωσε καθετί που θύμιζε κανόνες κι αξίες του παλαιού κόσμου, κατέδειξε τελικά τη βαθιά ανθρώπινη ανάγκη για πράγματα που δεν παράγονται εύκολα και δεν καίγονται από το ένα λεπτό στο άλλο.
Νέοι, και λιγότερο νέοι πια, καλλιτέχνες του θεάτρου, ως πλέον ευαίσθητοι δέκτες των δονήσεων που σημειώνονται στο κοινωνικό σώμα, ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη με παραστάσεις που στρέφονται στην ελληνική γλώσσα, την Ιστορία, τους θησαυρούς της παράδοσης και του λαϊκού πολιτισμού. Άλλοτε διερευνητικά, άλλοτε με την αγάπη που συντηρεί η «φυσική» σχέση με τον τόπο και η κληρονομημένη μνήμη, ασχολούνται με θέματα «παλιά», μέχρι πρότινος παρεξηγημένα και «ξεπερασμένα», αναζητώντας ρίζες και ταυτότητα.
Οπωσδήποτε, μόνο θετικά μπορεί να κριθεί μια παράσταση που προκαλεί είτε συγκίνηση είτε ανοίγει θέματα προς συζήτηση. Πόσο μάλλον όταν προκαλεί και τα δύο.
Η Γεωργία Μαυραγάνη, σκηνοθέτις με σαφές πολιτικό στίγμα και καταγωγή από οικογένεια καπνοπαραγωγών και καπνεργατών του Αγρινίου, αναζητεί στο παρελθόν αλήθειες που εξηγούν τη σημερινή κατάσταση του τόπου και της γενιάς της. Βασισμένη σε προφορικές συνεντεύξεις με ηλικιωμένους που έζησαν από πρώτο χέρι τη σκληρή δουλειά και τις δύσκολες συνθήκες ζωής των καλλιεργητών καπνού στην αυτοβιογραφία του Ευάγγελου Παπαστράτου «Η δουλειά και ο κόπος της / Από τη ζωή μου» (εκδόσεις GEMA, 2012, επανέκδοση της αρχικής του 1964) και στη μελέτη του Αριστείδη Μπαρχαμπά Καπνεργάτες - Οι κυνηγοί του ονείρου (Ίβυκος, 2007), συνέθεσε ένα σκηνικό κείμενο στην κατεύθυνση του θεάτρου-ντοκουμέντου. Ηχητικές μαρτυρίες που άλλοτε ακούγονται αυτούσιες κι άλλοτε δραματοποιούνται από τις τρεις καλές ηθοποιούς (Κατερίνα Καραδήμα, Μαντώ Κεραμυδά, Δανάη Σπηλιώτη) συνθέτουν το βιωματικό μέρος της παράστασης. Ιστορικά στοιχεία και φωτογραφικό υλικό που συνδέουν τους καπνεργάτες του Αγρινίου με τις διεκδικήσεις των καπνεργατών στη Βόρεια Ελλάδα, στο πλαίσιο του αιματοβαμμένου αγώνα για ανθρώπινες συνθήκες εργασίας, αποτελούν τον άλλο, τον πολιτικό άξονα της σκηνικής πράξης. Ο πρώτος άξονας, με τις μνήμες γονιών και παππούδων, προκαλεί συγκίνηση στους θεατές, ιδίως σ' αυτούς που γνώρισαν στην παιδική τους ηλικία τι σημαίνει να δουλεύεις στα καπνοχώραφα. Ο δεύτερος, ο πολιτικός, προκάλεσε ερωτηματικά και συζήτηση. Στο θέατρο-ντοκουμέντο έχει σημασία τι επιλέγει να εκθέσει ο δημιουργός και τι αποσιωπά – γιατί οδηγεί τους θεατές που δεν γνωρίζουν τι ακριβώς συνέβη με την ακμή και την παρακμή αυτής της, βασικής άλλοτε, ελληνικής καλλιέργειας σε ανακριβή συμπεράσματα. Π.χ. ο Παπαστράτος γράφει ότι τα Βιρτζίνια επικράτησαν σταδιακά στην Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με την επέλαση των αμερικανικών τσιγάρων – στην παράσταση στο Bios ακούμε ότι η υποχώρηση των ελληνικών ποικιλιών και η κατάρρευση της καπνοκαλλιέργειας οφείλεται στην πολιτική της ΕΟΚ, τις επιδοτήσεις και το ΠΑΣΟΚ. Έπειτα, η «συνειδησιακή» ρήξη με την καλλιέργεια του καπνού είχε συντελεστεί ήδη από τη δεκαετία του '60, όταν οι γονείς ωθούσαν τα παιδιά τους να σπουδάσουν για να γλιτώσουν από την «καπνόριζα». Επιπλέον, φυτοφάρμακα χρησιμοποιούνταν από παλιά στην καλλιέργεια του καπνού – αποτελεί σύμπτωση το γεγονός ότι η επικράτηση της ποικιλίας Βιρτζίνια, που απαιτεί μεγαλύτερη χρήση φυτοφαρμάκων, συνέπεσε με την άφιξη των Αλβανών εργατών, και όχι δόλο εις βάρος τους, όπως αφήνει να εννοηθεί η Μαυραγάνη. Οπωσδήποτε, μόνο θετικά μπορεί να κριθεί μια παράσταση που προκαλεί είτε συγκίνηση είτε ανοίγει θέματα προς συζήτηση. Πόσο μάλλον όταν προκαλεί και τα δύο.
Ουδεμία σχέση με θέατρο-ντοκουμέντο, όπως είδα να γράφεται, έχει ο Έλλην Βρυκόλαξ του Κωνσταντίνου Ντέλλα. Το θέατρο-ντοκουμέντο έχει πολιτική, κριτική στόχευση και αφορά κατά κύριο λόγο φαινόμενα και γεγονότα που δεν χάνονται στους αιώνες και τους μύθους. Μπορεί να χρησιμοποιεί αποσπάσματα από μαρτυρίες ξένων περιηγητών σχετικά με βρυκόλακες και τελετές εξορκισμού στον ελλαδικό χώρο από τον 17ο αι. και εξής (πολλά εξ αυτών έχει συγκεντρώσει ο ιδιόρρυθμος Άγγλος Μόνταγκ Σάμερς το 1929 στη μελέτη του Vampire in Europe – τα σχετικά με την Ελλάδα χωρία κυκλοφορούν στο βιβλίο Ο Έλλην Βρυκόλαξ, εκδ. Δελφίνι, 1995), αλλά η στόχευσή του είναι αισθητικής τάξης.
Με εξέπληξε η αρτιότητα της σκηνικής σύνθεσης, από την επιλογή των κειμένων έως την εμπνευσμένη δραματοποίησή τους. Οπωσδήποτε το περιβάλλον του Μουσείου Μπενάκη με τα αρχαία και βυζαντινά εκθέματά του και τη δυνατότητα χρήσης διαφορετικών χώρων λειτουργεί ως ενισχυτής που μεγεθύνει τη δραματική ατμόσφαιρα και τις επιμέρους αποχρώσεις και εντάσεις της σκηνικής αφήγησης. Αλλά αυτό που πετυχαίνει η παράσταση του Ντέλλα υπερβαίνει τη δυναμική του χώρου. Η ομορφιά της έχει να κάνει με το ανήσυχο πνεύμα και την ευρύτερη συγκρότηση του σκηνοθέτη – και με τον σεβασμό και το ειλικρινές ενδιαφέρον για τους μύθους και τις ιστορίες του λαού, για ήθη, νοοτροπίες και συμπεριφορές των «αντι-επιστημονικών» αιώνων. Από τη χρήση των πορτρέτων φαγιούμ, τα κατάλευκα με γκρι λεπτομέρειες παραδοσιακά κοστούμια (έστω και στις αστικές εκδοχές της εποχής του Όθωνα και της Αμαλίας), τον τρόπο που κινούνται τα σώματα των ηθοποιών ενόσω αφηγούνται ή ερμηνεύουν (με εύστοχη φορμαλιστική κίνηση που ακολουθεί τον ρυθμό του στίχου ή των πειραγμένων από τον Παναγιώτη Γεωργοκώστα μοτίβων παραδοσιακής μουσικής), κάθε στοιχείο αυτής της παράστασης είναι μελετημένο και δεμένο αρμονικά με τα υπόλοιπα. Η σκηνική πράξη ανοίγει αριστουργηματικά με το δραματικό ποίημα «Θανάσης Βάγια» (1867) του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και κλείνει αναλόγως με την παραλογή «Του νεκρού αδελφού». Άλλες δύο μεγάλες ιστορίες νεκροφάνειας, της Αντονέλλας και του γιου της Γιωργάκη από τους Παξούς, και του νεαρού Κρητικού που πέθανε από ερωτικό μαράζι και νεκραναστημένος πήρε μαζί του την κοπέλα που αγάπησε όταν αυτή παντρεύτηκε άλλον, στηρίζουν το σκηνικό κείμενο, που εμπλουτίζεται με αναφορές από τις λαογραφικές έρευνες του Νικολάου Πολίτη, με πληροφορίες από τα χρονικά των ξένων περιηγητών, ακόμη και με αποσπάσματα από τη νεκρώσιμη ακολουθία. Παράλληλες δράσεις και το λεπτό, μακάβριο χιούμορ προστίθενται στα μεγάλα προτερήματα της παράστασης. Μπράβο στον σκηνοθέτη και ηθοποιό και στις Μαρία Μπαγανά και Έλενα Γεωργίου που παίζουν μαζί του. Μην τη χάσετε.
Ο Έλλην Βρυκόλαξ
Σκην.: Κ. Ντέλλας
Μουσ.: Π. Γεωργοκώστας
Ερμηνεύουν: Μ. Μπαγανά, Κ. Ντέλλας, Έλ. Γεωργίου
Μουσείο Μπενάκη
Κουμπάρη 1, Κολωνάκι, 210 3671000
Παραστάσεις μέχρι 11/11/2014
Πληροφορίες: Βραδ. Δευτ., Τρ. 9 μ.μ. & Κυρ. 9, 16/11, 9 μ.μ.
Τιμή: €10
Κρατήσεις: 6931 579051
Από πρώτο χέρι
Σκην.: Γ. Μαυραγάνη
Ερμηνεύουν: Κ. Καραδήμα, Μ. Κεραμυδά, Δ. Σπηλιώτη
Bios
Πειραιώς 84, Γκάζι, 210 3425335
Παραστάσεις μέχρι 2/11/2014
Πληροφορίες: Βραδ. Πέμ.-Κυρ. 8.30 μ.μ.
Τιμή: €10
