«Ζορζ Νταντέν, ο άναυδος σύζυγος» του Μολιέρου: Jouez bouzouki!

Η κριτική της Λουίζας Αρκουμανέα για την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης (Φρυνίχου), σε σκηνοθεσία Μαριάννας Κάλμπαρη

ΑΠΟ ΤΗ ΛΟΥΙΖΑ ΑΡΚΟΥΜΑΝΕΑ 10.12.2018 | 18:20

10.12.2018 | 18:20

Αν τα κατάφερνε, τότε θα άνοιγαν όλες οι πόρτες. Αν τα κατάφερνε, θα κέρδιζε αστραπιαία τον σεβασμό των εκλεκτών της αυλής. Αν τα κατάφερνε, δεν θα ήταν πια χωριάτης. Για τον σκοπό αυτόν δεν φείδεται χρημάτων. Έχει μεγάλη περιουσία άλλωστε.

Καταβάλλει το απαραίτητο αντίτιμο και παντρεύεται τη νεαρή Ανζελίκ ντε Σοτενβίλ. Η ευγενική καταγωγή της, πολύτιμο αφροδισιακό για τον διψασμένο αναρριχητή της κοινωνικής πυραμίδας. Τώρα πια ο Ζορζ Νταντέν αποχαιρετά την αγροτική ζωή και όλες τις χωριατοπούλες που τον γλυκοκοίταζαν κι ετοιμάζεται να εκτοξευτεί σ' ένα μέλλον χρυσαφένιας ευδαιμονίας και ατέρμονου στροβιλισμού στα σαλόνια της υψηλής κοινωνίας – στο πλευρό της ακριβοαποκτηθείσας συζύγου του.

Η άχαρη πιρουέτα του, όμως, μένει μετέωρη. Τα πράγματα δεν εξελίσσονται όπως υπολόγιζε. Ο κύριος και η κυρία Ντε Σοτενβίλ αρνούνται στον γαμπρό τους αυτό που περισσότερο απ' όλα λαχταρά: την αποδοχή τους. Όχι μόνο δεν τον αγαπούν, όχι μόνο δεν τον σέβονται, αλλά, αντιθέτως, τον προσβάλλουν σε κάθε ευκαιρία.

Όταν ο Νταντέν κάνει το λάθος να την αποκαλέσει «πεθερά μου», η κυρία Ντε Σοτενβίλ τον επιπλήττει σφόδρα: «Τι να είπω; Μα, είμεθα ίσα κι όμοια; Μάθετε, παρακαλώ, ότι δεν μπορείτε να αποκαλείτε τοιουτοτρόπως ένα πρόσωπο της ιδικής μου τάξεως». Όσο κι αν στερούνται πραγματικής (δηλαδή οικονομικής) ισχύος, οι Σοτενβίλ επιβάλλονται στον Νταντέν, εγκαλώντας τον στην τάξη (του). Το παιχνίδι των τύπων και των επίσημων προσφωνήσεων –πάνω στο οποίο στηρίζεται η επίδειξη και η διατήρηση της εξουσίας τους– είναι άγνωστο στον πλούσιο χωριάτη, που πασχίζει ματαίως να κατακτήσει υψηλότερο στάτους, σκαρφαλώνοντας άγαρμπα στο πλάι τους.

Λίγο «jouez bouzouki», λίγο «ντα νταντιρλά νταντά», ευχάριστα μουσικά διαλείμματα με παλιά αγαπημένα γαλλικά τραγούδια και τους ηθοποιούς να επιδεικνύουν τις χορευτικές τους ικανότητες, όλα στο πλαίσιο μιας προσπάθειας να αποφύγουμε το «κανονικό» στήσιμο και να γίνουμε «μοντέρνοι»

Όσο πιο πολύ τον ταπεινώνουν, τόσο περισσότερο το πάθος του για αναγνώριση φουντώνει.* Σ' αυτόν το λυσσαλέο αγώνα, ακόμα και η προδοσία της συζύγου γίνεται όπλο εναντίον των γονιών της: αν ο Νταντέν μπορέσει να ξεσκεπάσει την ατιμία της, τότε θα επιφέρει στους Σοτενβίλ το μοιραίο χτύπημα. Αποδεικνύοντας την ανηθικότητα της θυγατέρας τους, θα σαρώσει την αριστοκρατική αλαζονεία τους.

Το διακύβευμα, όμως, είναι δυσβάσταχτο για τις δυνάμεις του. Από τη μια αγανακτεί με την άπιστη φύση της Ανζελίκ, από την άλλη καταβάλλει υπεράνθρωπες προσπάθειες για να την καταστήσει γνωστή και να δικαιωθεί: «Τι ωραία, τι καλά! Αχ, πόσο χαίρομαι που έχετε ξεπορτίσει νυχτιάτικα» λέει στην τρίτη πράξη, όταν συλλαμβάνει την Ανζελίκ να επιστρέφει από τις περιπέτειές της. Η χαρά του δεν κρύβεται:«Δεν το περιμένατε, έτσι; Τώρα θα θριαμβεύσω εγώ!». Ποτέ δεν έρχεται όμως η στιγμή του θριάμβου. Κάθε φορά οι ένοχοι ξεγλιστρούν με πονηριά κι εκείνος γελοιοποιείται. Κάθε φορά ο απατημένος βγαίνει και δαρμένος.

Σ' αυτό το έργο κανένας δεν αγαπάει κανέναν. Οι γονείς μοσχοπουλούν τη θυγατέρα σαν ένα κομμάτι κρέας, η θυγατέρα επαναστατεί για τον άδικο γάμο ερωτοτροπώντας με άλλους άνδρες και διακηρύσσοντας το δικαίωμά της στην απιστία, ενώ ο σύζυγος την αντιμετωπίζει ως μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού. Τα αισθήματά της του είναι αδιάφορα: το μόνο που θέλει, να τον αναγνωρίσει ως αφέντη της.

Ο κυνισμός και η υπεροψία των Σοτενβίλ, η δουλοπρέπεια και οι στρεβλές φιλοδοξίες του Νταντέν, η εκδικητική σκληρότητα της Ανζελίκ, συνθέτουν έναν κόσμο τρομακτικό μέσα στη γελοιότητά του. Ετούτη η φαινομενικά αθώα φάρσα που καταπιάνεται με το πλέον κλασικό κωμικό θέμα του απατημένου και ζηλιάρη συζύγου αποδεικνύεται πολύ πιο σκοτεινή απ' όσο οι αρχικές προδιαγραφές μάς προετοιμάζουν.

Ο Μολιέρος παίρνει στα χέρια του το είδος και το εκτοξεύει σε νέα ύψη: φαντάζεται μια κοινωνική και προσωπική κόλαση, όπου η κωμωδία εντείνει την οξύτητα των τραγικών αποχρώσεων και, ακόμα χειρότερα, η λύτρωση δεν έρχεται ποτέ.

Αψηφώντας τους κανόνες της κωμωδίας, το τέλος μένει ανοιχτό, με τον Νταντέν καταδικασμένο να βιώνει ξανά και ξανά το ίδιο μαρτύριο, τον εντοπισμό της άπιστης και τον δημόσιο εξευτελισμό του. Σαν ποντικός που τρέχει πάνω στον μικρό τροχό του κλουβιού του, βρίσκεται μονίμως σε κίνηση, χωρίς να πηγαίνει πουθενά. Όποια πόρτα κι αν ανοίξει, η σύζυγος και ο εραστής της του κάνουν γκριμάτσες. Όσες φορές κι αν αναζητήσει το δίκιο του ενώπιον των γονιών της, θα ανταμείβεται με χλεύη. Ανίκανος ν' αγαπήσει, ανίκανος να δει τους ανθρώπους πέρα από την εικόνα τους και τα σημάδια της τάξης τους, μένει αιώνιος υπερασπιστής του status quo, της κούφιας ιεραρχίας. Ένας υποτελής που δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αφέντες, και αντίστροφα.

Η παράσταση που παρακολουθήσαμε στο Θέατρο Τέχνης αρκέστηκε σε μια περισσότερο εύπεπτη ερμηνεία του κειμένου. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, ο Νταντέν είναι ένας συμπαθέστατος, αξιοπρεπέστατος, αδικημένος άνδρας που πέφτει θύμα όχι μόνο των ξιπασμένων πεθερικών του αλλά προπαντός του διεφθαρμένου Κλιτάντρ,του αδίστακτου εραστή της Ανζελίκ.

Ο Βασίλης Μαυρογεωργίου ως Νταντέν όχι μόνο διακρίνεται για τους κομψούς τρόπους του αλλά εγείρει την αμέριστη συμπόνοια μας κάθε φορά που στέκεται θλιμμένος να παρακολουθεί τα έκτροπα της συζύγου του, με τα μάτια του γεμάτα δάκρυα και μια έκφραση πληγωμένου ελαφιού στο πρόσωπό του. Εκπέμπει, δηλαδή, όλη την ευγένεια που στερείται ο κατ' όνομα ευγενής, ο ερωτικός αντίπαλός του: ο Κώστας Κουτσολέλος ως Κλιτάντρ είναι ένας άξεστος σαδιστής που γραπώνει τα γεννητικά του όργανα του ενώ μοστράρει την κοιλιά του, φοράει τη χρυσή καδένα στον λαιμό, έχει ένα τσιγάρο κολλημένο στο στόμα και το σεξ μονίμως στο μυαλό του.

Αυτή η αφελής απλούστευση –ο «καλός» χωριάτης και ο «κακός» αριστοκράτης– αναιρεί την ουσία του κειμένου, ότι δηλαδή όλοι οι βασικοί ήρωες, είτε έχουν λεφτά είτε τίτλους, αποδεικνύονται εξίσου υποκριτές, παίζουν ακριβώς το ίδιο παιχνίδι. Ο Νταντέν, που αντιμετωπίζει τους Σοτενβίλ ως θεούς κι αγοράζει την κόρη τους για έναν πολύ συγκεκριμένο σκοπό, δεν είναι αγνότερος από τον Κλιτάντρ ή τους Σοτενβίλ, που τον κλοτσάνε δεξιά κι αριστερά σαν σκουπίδι. Είναι όλοι τους εξίσου υπεύθυνοι γι' αυτή την ισορροπία του τρόμου που διαιωνίζει την ανισότητα και τις διακρίσεις, το δίπολο αφέντες-δούλοι, ανδρείκελα που επιμένουν να ορίζουν τον εαυτό τους μόνο σε σχέση με την τάξη τους.

Ο λάγνος και ακόρεστος αριστοκράτης που κλέβει το κορίτσι από τον αγαθιάρη επαρχιώτη συνεπώς δεν συνιστά μια δυναμική ερμηνεία των κοινωνικών σχέσεων που παρουσιάζει ο Μολιέρος στο έργο του αλλά μάλλον μια μελό και επιφανειακή ανάγνωση αυτού του εξαιρετικού κειμένου.

Ολόκληρο το concept πάνω στο οποίο στήθηκε η παράσταση φανερώνει αδυναμία επεξεργασίας των πραγμάτων. Εκτός του ότι είναι χιλιοειδωμένο, εκτός του ότι δεν χρησιμοποιείται για να προκαλέσει ενδιαφέροντες χωροταξικούς ή δραματουργικούς συσχετισμούς, το εορταστικό τραπέζι με τους ήρωες-καλεσμένους σε πάρτι δίνει επιπλέον εδώ την εντύπωση μιας λύσης ανάγκης: μερικές καρέκλες κυλικείου και υφάσματα ριγμένα τσάτρα-πάτρα σαν κουρτίνες εποχής δεν συνιστούν, δυστυχώς, άποψη για ένα «φτωχό» αλλά μόνο για ένα «πρόχειρο» θέατρο. Ακόμη και με το χαμηλότερο budget μπορεί κανείς να βρει προτιμότερες λύσεις.

Λίγο «jouez bouzouki», λίγο «ντα νταντιρλά νταντά», ευχάριστα μουσικά διαλείμματα με παλιά αγαπημένα γαλλικά τραγούδια και τους ηθοποιούς να επιδεικνύουν τις χορευτικές τους ικανότητες, όλα στο πλαίσιο μιας προσπάθειας να αποφύγουμε το «κανονικό» στήσιμο και να γίνουμε «μοντέρνοι» – έστω κι αν δεν μπορούμε να το υποστηρίξουμε πειστικά, έστω κι αν δεν το αισθανόμαστε αληθινά.

Τόσο η υπερβολική εκφραστικότητα (στις γκριμάτσες, στη φωνή, στις κινήσεις) του Νέστορα Κοψιδά στον ρόλο του κυρίου Ντε Σοτενβίλ όσο και ο ελεγχόμενος οίστρος της Σύρμως Κεκέ ως κυρίας Ντε Σοτενβίλ/Υπηρέτριας δεν καταφέρνουν να ξεφύγουν από την εύκολη και αναμενόμενη σάτιρα. Η Κατερίνα Λυπηρίδου ως Ανζελίκ αποπνέει μια δυναμική αύρα, η οποία όμως δεν μετεξελίσσεται σε ολοκληρωμένο πορτρέτο της ηρωίδας, συνεπώς μένουμε μετέωροι. Ο Βασίλης Μαυρογεωργίου κερδίζει τις εντυπώσεις και μας προσφέρει στιγμές συγκίνησης, αλλά, δυστυχώς, ακολουθώντας τη σκηνοθετική γραμμή, οδηγεί τον Νταντέν σε εντελώς λανθασμένη κατεύθυνση.

* Βλέπε το βιβλίο «Men and Masks: A study of Molière» του Lionel Gossman