Γνωστός στην πόλη της Θεσσαλονίκης τα τελευταία 30 χρόνια μέσα από την θεατρική και κινηματογραφική του πορεία ως ηθοποιός, σκηνοθέτης και παραγωγός ο Αχιλλέας Ψαλτόπουλος υπήρξε επίσης και ο εκδότης του πρώτου γκέι περιοδικού σεξουαλικής απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης με τίτλο «Μπανάνες» το 1980.
Το έντυπο ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, κατασχέθηκε, έφτασε στα δικαστήρια και έμεινε στην ιστορία ως το πρώτο περιοδικό με το ένα και μοναδικό τεύχος το οποίο μέχρι σήμερα παραμένει κλασικό και συλλεκτικό. Η ομάδα του εντύπου, παράλληλα με την ΑΜΟΘ και το ΑΚΟΕ της Αθήνας αποφάσισε πριν από 37 χρόνια να σπάσει την σιωπή και να δώσει μια γροθιά στον συντηρητισμό της συμπρωτεύουσας.
Αυτή είναι η ιστορία της (και στο τέλος ακολουθούν όλες οι σελίδες του περιοδικού).
―Αχιλλέα, ήσουν ο εκδότης του περιοδικού Μπανάνες...
Ναι, ήμουν, παρ' όλο που στο περιοδικό δεν αναφέρεται κανένα απολύτως όνομα και ο λόγος ήταν πολύ συγκεκριμένος: Το 1980 διώκονταν πολλά έντυπα που αναφέρονταν στην σεξουαλικότητα και είπαμε να μην μπει κανένα όνομα παρά μόνο η διεύθυνση και η επωνυμία του τυπογράφου που είχε και την κεντρική διάθεση.
―Ποιοι ήσασταν και γιατί αποφασίσατε να κάνετε περιοδικό;
Εμείς ήμασταν το Κ.Σ.Α (Κίνημα Σεξουαλικής Απελευθέρωσης), το οποίο αποτελούσαν άτομα όχι απαραίτητα ομοφυλόφιλα, αλλά άτομα που πιστεύανε στην ελεύθερη διακίνηση του έρωτα γενικά. Μας την είχε βαρέσει όλη αυτή η σεμνοτυφία που υπήρχε στην Θεσσαλονίκη και η Αθήνα τότε κινούνταν ήδη προς μια τέτοια κατεύθυνση πιο απελευθερωτική, είπαμε να κάνουμε και εμείς ένα βήμα βγάζοντας ένα περιοδικό. Πίσω από αυτό το περιοδικό ήταν και πολλοί επώνυμοι της πόλης. Ένα από τα άτομα αυτά που ήταν πολύ δυναμικά και πάντα βοηθούσε και πρέπει να το αναφέρω ήταν η πανέμορφη Τζένη Γιορανίδου, που σπούδαζε τότε όπως και εγώ ηθοποιός. Ήμασταν μαζί στην σχολή της Ρούλας Πατεράκη, και η Τζένη ήταν υπέρ της ερωτικής και σεξουαλικής απελευθέρωσης.
―Το ΚΣΑ έκανε και κάτι άλλο εκτός της απόφαση που πήρε να εκδώσει το περιοδικό;
Βεβαίως. Είχαμε δραστηριοποιηθεί μέσα στο πανεπιστήμιο, κάναμε εκδηλώσεις και δράσεις, μοιράζαμε φειγ βολάν για την ομοφοβία. Μου έκανε εντύπωση που μια μέρα η Τζένη μοίραζε φυλλάδια και μια ομάδα νεαρών την πλησιάζει και την ρωτάει χλευαστικά: «Κούκλα μου, λεσβία είσαι;» και παρ όλο που είχε ετεροφυλοφιλική σχέση χρόνων ήταν και πολύ θηλυκιά στην όψη, λέει πολύ προκλητικά «Ναι, είμαι» και της λένε: «Δεν σ’ έχουμε βάλει κάτω εμείς, για να αλλάξεις γνώμη». Σε γενικές γραμμές παρ όλο που έχουν περάσει 35 χρόνια, αυτή η σκέψη υπάρχει ακόμα: πώς όσες κοπέλες είναι λεσβίες είναι γιατί δεν βρέθηκε ο κατάλληλος άντρας να τις κάνει στρέιτ. Δεν αναγνωρίζουμε και δεν δεχόμαστε την συνειδητή επιλογή και τον πόθο μια γυναίκας.
―Η Θεσσαλονίκη τότε είχε και κάποια άλλη ομάδα, νομίζω ότι παράλληλα δραστηριοποιούνταν και η ΑΜΟΘ...
Ναι, ήταν σχεδόν εν παραλλήλω με εμάς η ΑΜΟΘ (Απελευθερωτικό Μέτωπο Ομοφυλόφιλων Θεσσαλονίκης). Απλώς, κάποια στιγμή είχαμε την αίσθηση ότι δεν είχε την ένταση και την επεμβατικότητα που θέλαμε εμείς από μια ομάδα και έτσι κάναμε εμείς την ΚΣΑ. Θα ήταν η πρώτη φορά που θα τολμούσε κάποιος να βγάλει ένα περιοδικό με τέτοιο περιεχόμενο και με τέτοιο τρόπο δοσμένο.
―Πώς αποφασίσατε να του δώσετε το όνομα Μπανάνες;
Ήταν νομίζω μια δική μου πρόταση. Μου άρεσε ο δίσκος που είχαν κάνει o Lou Reed με τους The Velvet Underground & Nico που στο εξώφυλλο είχε μια μπανάνα πολύ γνωστό σκίτσο του Andy Warhol. Σκέφτηκα ότι η μπανάνα είναι και ένα διαχρονικό φαλλικό σύμβολο. Επίσης, στα αγγλικά bananas, στον πληθυντικό, σημαίνει: αυτός που βγάζει τρέλα, που δεν λογαριάζει τίποτα. Μ' αυτό το τριπλό σκεπτικό επικράτησε ο τίτλος "Μπανάνες". Ανέκαθεν, ακόμα και σε άλλες δραστηριότητες μου άρεσαν οι προκλητικοί τίτλοι.
Θυμάμαι, πηγαίναμε για Πάσχα στην Μύκονο περιμέναμε να δούμε φίλους και ανάμεσα τους τον Billy Bo, να κάνουμε όλοι μαζί Ανάσταση. Ήταν μεγάλη η έκπληξή μας όταν δεν τον είδαμε εκείνη την χρονιά που αρρώστησε. Ρωτάω φίλους «Δεν ήρθε φέτος ο Billy Bo στη Μύκονο, για Πάσχα;», και μου λένε ο Billy Bo πέθανε.
―Οι παλαιότερες γενιές μιλάνε με μια νοσταλγία για την εποχή του 1980 τότε που η Θεσσαλονίκη ήταν ερωτική πόλη και πολύ πρωτοπόρα. Είπες πριν ότι φτιάξατε την ομάδα ως αντίδραση στον συντηρητισμό κάτι που έρχεται σε αντίθεση με το νοσταλγικό κλίμα της διασκέδασης που περιγράφουν όλοι.
Η πόλη ήταν και είναι συντηρητική στο γενικότερο πλέγμα της. Τώρα αυτό που λένε οι παλιοί «το ερωτικό» υπήρχε, αλλά σε έναν συγκεκριμένο κύκλο ατόμων και σε συγκεκριμένους χώρους. Δεν μπορούσε τότε ο οποιοσδήποτε να δηλώνει και να δείχνει ότι είναι ομοφυλόφιλος ή να πιάνεται χεράκι-χεράκι με τον σύντροφο του ή να τολμήσει να έχει διεκδικήσεις. Η δική μας ομάδα και κάποιοι άλλοι μαζί με εμάς, και ενδυματολογικά ακόμα ήμασταν οι πιο προκλητικοί εκείνης της περιόδου. Υπήρχε και ένα μπαρ, να μην το ξεχνάμε, που ήταν σημαδιακό για την πόλη και για όλη την Ελλάδα . Είχε καθιερωθεί σαν ένας χώρος τρομερά απελευθερωτικός σεξουαλικά και με πανέξυπνα shows, κι αυτό ήταν το περίφημο Banal, του Ηρακλή Δούκα, που άφησε εποχή. Στο Βanal δεν σύχναζαν μόνο ομοφυλόφιλοι αλλά και όλοι αυτοί που είχαν ένα προφίλ πιο προωθημένο για τα τότε γούστα της Θεσσαλονίκης, ήταν πιο παράξενοι ενδυματολογικά και πιο απελεύθεροι σαν συμπεριφορά. Τότε, για να μπορείς να νιώσεις ελεύθερος να κάνεις ότι θέλεις, να φοράς ότι θέλεις έπρεπε να πηγαίνεις στην Μύκονο ή στην Πάρο.
―Είχατε συνεργασία μεταξύ σας η Oμάδα σας, η ΑΜΟΘ και το ΑΚΟΕ ;
Βεβαίως, επικοινωνούσαμε. Οι διαφωνίες υπήρχαν και πάντα θα υπάρχουν στις ομάδες. Όλοι είχαμε,όμως, λίγο πολύ τον ίδιο στόχο. Οι διαφορές προέρχονται από τον τρόπο που λειτουργεί ο καθένας, από τις προτεραιότητες που βάζει. Δεν μπορώ να πω ότι κάποιος προσέφερε περισσότερα και άλλος λιγότερα. Το ΑΚΟΕ, ας πούμε, πολέμησε με όλες του τις δυνάμεις για να αλλάξει την εικόνα των ομοφυλόφιλων στην χώρα. Δεν ξέρω αν υπάρχει αυτή η αγωνιστικότητα και σήμερα. Σκεφτείτε πόσο άργησε το σύμφωνο συμβίωσης ενώ υπήρχε σε όλη την Ευρώπη εδώ και πολλά χρόνια. Καλά δεν το συζητάω για πολιτικό γάμο και υιοθεσία… Ίσως γίνουν και αυτά μαζί με το μετρό της Θεσσαλονίκης, θα δούμε (γέλια).
―Ας πάμε στο περιεχόμενο του τεύχους. Στο οπισθόφυλλο υπάρχει όλος ο νόμος περί αφροδισίων. Γιατί;
Βλέπαμε ότι ο νόμος είχε στοιχεία επικαλυμμένα ή μη, κατά της ομοφυλοφιλίας και του δικαιώματος στην σεξουαλική αυτοδιάθεση. Τότε δεν είχε εμφανιστεί ακόμα το aids , υπήρχαν ,όμως, πολλά αφροδίσια που κυκλοφορούσαν, διότι όλοι κάναμε ελεύθερο έρωτα χωρίς προφυλακτικό, οπότε ο νόμος αυτός στοχοποιούσε και φωτογράφιζε όλους όσους κάναμε ελεύθερο σεξ, έξω από τα πρότυπα της καθαρής αναπαραγωγής και μόνο. Ήταν ένας «μπαμπούλας».
―Τι εννοείς, το 1980 δεν εμφανίστηκε το AIDS;
Το AIDS, σαν είδηση, χτύπησε την Ελλάδα μετά το 1982 και δεν ήταν και γνωστό σαν AIDS. Κανείς δεν ήξερε τι είναι και τι συμβαίνει και γιατί πέθαινε ο κόσμος. Θυμάμαι, πηγαίναμε για Πάσχα στην Μύκονο περιμέναμε να δούμε φίλους και ανάμεσα τους τον Billy Bo, να κάνουμε όλοι μαζί Ανάσταση. Ήταν μεγάλη η έκπληξή μας, όταν δεν τον είδαμε εκείνη την χρονιά που αρρώστησε. Ρωτάω φίλους «δεν ήρθε φέτος ο Billy Bo στη Μύκονο, για Πάσχα;», και μου λένε ο Billy Bo πέθανε. Θυμάμαι είχα μείνει εμβρόντητος. Μέχρι τότε δεν ήταν γνωστό σαν κίνδυνος, δεν είχαμε και πολύ την αίσθηση του τι είναι και τι ακριβώς συμβαίνει. Για αρκετό καιρό σ’ αυτούς που πέθαιναν για επίσημη διάγνωση ανακοίνωναν την πνευμονία ή κάτι παρόμοια σοβαρό.
―Μέσα στην άγνοια άλλοι σωθήκανε από τύχη και άλλοι έφυγαν από ατυχία …
Αυτό που λες είναι μια τρομερή αλήθεια. Τα καλοκαίρια στην Μύκονο και στην Πάρο συναντιόμασταν από πολλά μέρη της Ελλάδος, αλλά και από Αμερική, από Αγγλία με άτομα που ήμασταν φίλοι μεταξύ μας και βρισκόμασταν από κοντά, κάθε καλοκαίρι. Σιγά σιγά ο κύκλος μας, -και ήταν πολύ μεγάλος και αγαπητός- άρχισε να αποδεκατίζεται. Πού είναι αυτός; Πάει αυτός. Πού είναι ο άλλος; Πάει ο άλλος. Ήταν μεγάλο το σοκ να φεύγουν φίλοι και γνωστοί διεθνώς, σιγά-σιγά. Τότε ήταν που αναρωτηθήκαμε τι γίνεται ακριβώς, τι συμβαίνει;
―Από όλη αυτή την ύλη θυμάσαι τι έχεις γράψει εσύ;
Δεν θυμάμαι μετά από τόσα χρόνια ποιο ακριβώς κείμενο έγραψα όμως θυμάμαι ότι είχα κάνει εξ ολοκλήρου την εικονογράφηση και το «στήσιμο» του τεύχους.
―Και η εικονογράφηση και το λεξιλόγιο και τα κείμενα είναι τολμηρά, υπάρχει και ένα μανιφέστο μιας επαναστατικής ομάδας, υπάρχει και το πολιτικό μέσα στην ύλη. Πρέπει να ήταν κάτι πολύ πρωτοποριακό και προχωρημένο για την εποχή του το περιοδικό και μάλιστα είχε και αντρικό γυμνό.
Όλο το τεύχος αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο μια πρόκληση. Θέλαμε να δούμε τις αντιδράσεις που θα έχει, μέχρι πού μπορούσαμε να φτάσουμε τα πράγματα. Και όντως θεωρήθηκε τελικά, άσεμνο. Το περίεργο είναι ότι και τότε όπως και τώρα σοκάρουν πράγματα που αφορούν την σεξουαλικότητα, που είναι αβλαβής και δεν σοκάρουν περιοδικά, ταινίες, εκπομπές, με πολέμους, φρίκη, πραγματικές πράξεις βίας. Η σεξουαλικότητα είναι ταμπού ακόμα και σήμερα, γιατί η εκκλησία μας έχει επιβάλλει μια τέτοια λογική, ότι το σώμα είναι μιαρό και βρίσκεται εδώ για να εξυπηρετεί την ψυχή. Αν ήταν έτσι τότε, γιατί να έχουμε τόσες σεξουαλικές ορμές από την φύση, για να τις καταπιέσουμε; Οπότε αν το δεχτούμε ως θείο δώρο, το σώμα είναι και αυτό ιερό όπως η ψυχή, άρα μπορούμε να υπακούσουμε στις επιθυμίες του. Προσπαθήσαμε να κάνουμε ένα αγωνιστικό περιοδικό, το οποίο θα μιλάει για πολιτική, να καταγγέλλει το σύστημα που ξέραμε ότι λειτουργούσε κατασταλτικά και καταπιεστικά.
―Υπάρχει μια λίγο αρνητική κριτική στο τεύχος για τα «Καλιαρντά» το βιβλίο του Πετρόπουλου. Φαίνεται ότι δεν είχατε πάρει το βιβλίο και τον συγγραφέα του με τόσο καλό μάτι.
Αυτό που είχε ενοχλήσει τότε σχετικά με τον Πετρόπουλο ήταν ότι δεν είχαμε πειστεί για την αγνότητα των προθέσεων του. Βλέπαμε την εμπορικότητα πίσω από όλα αυτά. Ήταν ένα πολύ πιασάρικο θέμα, θα έκανε ντόρο και άρα θα πουλούσε. Εκεί ήταν η αντίρρηση και από την άλλη πλευρά τα καλιαρντά ήταν μια γλώσσα συνθηματική μεταξύ μας που δεν ξέρανε οι πάντες, όποτε ανταλλάσσαμε πληροφορίες χωρίς να καταλάβει ο άλλος για ποιο πράγμα μιλάμε. Το να κοινοποιηθεί όλο αυτό, ήταν σαν να έσπασε ο κώδικα «αινίγκμα» .Και αυτό από την μία είναι καλό, γιατί ευρέως κοινοποιείται ότι υπάρχουν και άλλες λέξεις, άλλα ιδιώματα που χρησιμοποιούν οι γκέι, οι τράνς, τα άτομα στο λεγόμενο περιθώριο, από την άλλη όμως, ήταν σαν να προδιδότανε κάτι πολύ ιδιωτικό. Και δεν νομίζω πως τότε, εκείνη την εποχή, αυτό μας βοηθούσε.
Το να είσαι τώρα παντρεμένος με άτομο του ιδίου φύλου και να είσαι πολιτικός, τραγουδιστής ή ηθοποιός, να εμφανίζεσαι με το έτερον ήμισυ σου δημόσια, να το δηλώνεις ανοιχτά και να μην τρέχει τίποτα, ας πούμε είναι κάτι που είναι αδιανόητο ακόμα για την ελληνική κοινωνία.
―Τελικά όταν κυκλοφόρησαν οι «Μπανάνες» ποιες ήταν οι αντιδράσεις του κόσμου;
Οι αντιδράσεις, όπως είναι λογικό ήταν μικτές. Από την μια πλευρά ήταν το «μπράβο που το τολμήσατε , επιτέλους καιρός ήταν να γίνει κάτι, έγινε ένα βήμα». Κάποιοι είχαν απλά τρομοκρατηθεί και δεν μπορούσαν να πάρουν θέση, και άλλοι που λέγανε «δεν ντρέπεστε τι είναι αυτά που κάνετε; έχετε χάσει το μυαλό σας; δεν ξέρετε τι σας γίνεται και τι γράφετε». Ακόμα και γκέι ήταν αυτοί που κάνανε αρνητικά σχόλια αν και πιστεύω ότι κατά βάθος το αρέσανε. Σαν μια ένοχη απόλαυση. Απλά δεν θέλανε να το παραδεχτούν. Ο σκοπός μας ήταν παρά τα σχόλια και τις κριτικές να το συνεχίσουμε και να το καθιερώσουμε στην πόλη.
―Όμως τα πράγματα δεν ήρθαν όπως τα περιμένατε…
Ναι, διότι αφού κυκλοφόρησε, κι άρχισε να γίνεται γνωστό, τελικά με δικαστική εντολή κατασχέθηκε ως άσεμνο όπου και αν βρέθηκε και ξεκίνησαν τα δικαστήρια με τον εκδότη, δηλαδή ουσιαστικά με τον τυπογράφο που ήταν και ο μόνος που αναφέρεται στα στοιχεία της έκδοσης. Δεν το συνεχίσαμε από εκεί και πέρα, γιατί ήταν παρακινδυνευμένο. Ποιος θα το τύπωνε; Δεν φταίει ο εκάστοτε τυπογράφος που βρίσκαμε, να τρέχει σε δίκες για εμάς και να μας προστατεύει. Ποιος άλλωστε θα το δεχότανε μετά από όλα αυτά που έγιναν στο πρώτο τεύχος;! Τελικά στη δίκη, πήγε ο τυπογράφος ο οποίος – και αυτό είναι προς τιμή του – είπε πως κάποιος του το έφερε σαν δουλειά ότι δεν ήξερε ποιος είναι πίσω από την ομάδα και τα πλήρη στοιχεία μας. «Εγώ απλά πληρώθηκα και ως όφειλα να κάνω σαν τυπογράφος, το τύπωσα», είπε στη απολογία του, και έτσι μπήκε η υπόθεση στο αρχείο.
―Πούλησε το πρώτο τεύχος;
Ναι, αλλά μην φανταστείς τρελά. Πήγαινε όμως καλά, δεν μπορώ να πω. Το περιοδικό είχε ένα κόστος έκδοσης, δεν είχε διαφημίσεις και για να συνεχίσει να βγαίνει έπρεπε να καλύπτεται, γι΄ αυτό κόστιζε 50 δραχμές. Σήμερα, αν το μεταφράσεις είναι 0,10 λεπτά, τίποτα δηλαδή. Σας πληροφορώ όμως, ότι τότε οι 50 δραχμές είχαν μια κάποια αξία.
―Μετά από αυτό δεν συνέχισες την κινηματική σου δράση γύρω από το θέμα της σεξουαλικότητας γιατί;
Όντως δεν υπήρξε κάποια εξέλιξη ίσως γιατί εμένα τα ενδιαφέροντα μου είχαν μεταφερθεί εντελώς πια στο θεατρικό γίγνεσθαι.
―Αντιλαμβάνεται βέβαια κανείς ότι την ακτιβιστική σου δράση την έχεις μεταφέρει στο καλλιτεχνικό σου έργο.
Ακόμα και στο τελευταίο μου έργο «Ο Μάγειρας, ο Άμλετ, η Οφηλία και…τα Φαντάσματα», ένα κομμάτι αναφέρεται στην αμφισεξουαλικότητα. Οι επιλογές των έργων μου προσπαθούσα να είναι πάντα διαφορετικές. Αξίζει και αυτή η πόλη να δει κάποια άλλα πράγματα πέρα από «του κουτρούλη το γάμο» και διάφορα άλλα, ας μην αναφερθώ καλύτερα.
―Παρ’ όλο που μόνος σου με πολύ προσωπική προσπάθεια έχτισες μεγάλη καριέρα στην Θεσσαλονίκη η κινηματική σου δράση και το περιοδικό Μπανάνες είχαν πιστεύεις επιπτώσεις στην καριέρα σου;
Επειδή λίγο ως πολύ στηρίχτηκα στις δικές μου δυνάμεις, ίσως αυτό που λες να μην το αισθάνθηκα ιδιαίτερα. Τα κουτσομπολιά υπήρχαν και πάντοτε θα υπάρχουν, ακόμα και σήμερα, αλλά ούτε προσπάθησα ποτέ να κρύψω κάτι, ούτε όμως προσπάθησα και να προβάλλω κάτι προς όφελος μου. Θεωρώ ότι η θεατρική μου καριέρα δεν έχει καμία σχέση με τις σεξουαλικές μου προτιμήσεις και ούτε το χρησιμοποίησα ως παντιέρα για να προωθηθώ. Επίσης ουδέποτε χρησιμοποίησα την δουλειά μου, ως παραγωγός και σκηνοθέτης, προς άγρα ερωτικού συντρόφου. Αυτό μπορούν να το πουν με βεβαιότητα όλοι οι ηθοποιοί που συνεργάστηκα. Τώρα το ότι δεν ήμουν ποτέ σε καμία επιτροπή, το ότι ουδέποτε πήρα δημόσια χρήματα λέει και αυτό κάτι, έτσι δεν είναι; Αλλά έχω συμφιλιωθεί μ’ αυτόν τον αποκλεισμό, χωρίς να μου είναι βέβαια και ιδιαίτερα ευχάριστος.
―Πώς βλέπεις από το 1980 που βγήκαν οι "Μπανάνες" μέχρι σήμερα τις αλλαγές στην σεξουαλική ζωή και την εξέλιξη του γκέι ακτιβισμού;
Σίγουρα τα πράγματα έχουν γίνει καλύτερα, ίσως όχι στο βαθμό που περίμενα ή επιθυμούσα. Είναι ένα τεράστιο θέμα αυτό. Πρέπει ακόμα να γίνουν πάρα πολλά πράγματα. Το να είσαι παντρεμένος με άτομο του ιδίου φύλου και να είσαι πολιτικός, τραγουδιστής ή ηθοποιός, να εμφανίζεσαι με το έτερον ήμισυ σου δημόσια, να το δηλώνεις ανοιχτά και να μην τρέχει τίποτα, ας πούμε είναι κάτι που είναι αδιανόητο ακόμα για την ελληνική κοινωνία. Εξακολουθεί να υπάρχει το στίγμα ότι η ομοφυλοφιλία είναι ανωμαλία, και οι γκέι δακτυλοδεικτούμενοι και αποδεκτοί μόνο σε μερικούς συγκεκριμένους κύκλους.
Επίσης μου κάνει εντύπωση και το θεωρώ πολύ αρνητικό, το ταμπού της σεξουαλικότητας να παραμένει στην νεολαία. Περίμενα εκεί να ήταν πιο χαλαρά τα πράγματα και όμως βλέπω ότι λειτουργούν πολύ έντονα τα πατροπαράδοτα στερεότυπα, και κάτι έξω από αυτά είναι κατακριτέο, προκλητικό και προκαλεί τον χλευασμό. Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί συμβαίνει αυτό. Ας ελπίσουμε ότι αυτές οι αντιδράσεις είναι μόνο επιφανειακές. Η αθρόα συμμετοχή της νεολαίας στα Gay Pride, είναι ενθαρρυντική. Είναι βέβαια και αυτό ένα κομμάτι από το πρόσωπο τη Ελλάδος. Ποιος πολιτικός ή δημόσιο πρόσωπο έχει πει ανοιχτά ότι είναι γκέι η λεσβία; Μόνο ψίθυροι και κουτσομπολιά. Η ομοφυλοφοβία υπάρχει ακόμα, είναι πολύ έντονη και παρ’ όλες τις σημαντικές αλλαγές, μένουν ακόμα πολλά να γίνουν.
