Έχεις άραγε αναρωτηθεί ποτέ ποιο είναι το αντίθετο της λέξης εύθραυστος; «Α καλά, σε βαρέσανε οι ζέστες μου φαίνεται», σαν να σ' ακούω να μου λες, «το αντίθετο του εύθραυστου είναι το άθραυστο». Είναι όμως; Όχι εάν κρίνουμε από τα λεγόμενα ενός εκ των μεγαλύτερων διανοητών της σύγχρονης μας εποχής, του δοκιμιογράφου Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ. Ως εύθραυστο λογίζεται κάτι που είναι ευαίσθητο ως προς τη διατήρηση της μορφής του σε περίπτωση που του ασκηθεί κάποιος συγκεκριμένος βαθμός πίεσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα γυάλινο βάζο, το οποίο εάν πέσει με δύναμη στο πάτωμα θα σπάσει σε χίλια κομμάτια, χάνοντας εντελώς την αρχική του μορφή. Αντίθετα ως άθραυστο λογίζεται κάτι το στέρεο, κάτι που πολύ δύσκολα θα αλλοιωθεί ως προς τη μορφή του και μάλιστα για να συμβεί κάτι τέτοιο απαιτείται πάρα πολύ μεγάλη προσπάθεια. Για παράδειγμα, το τιτάνιο – ίσως το πιο ανθεκτικό στοιχείο στη φύση – είναι άθραυστο, αφού για να διασπαστεί και να αλλοιωθεί η μορφή του απαιτείται πάρα πολύ μεγάλη ενέργεια, η οποία βέβαια ξεπερνάει τα φυσικά ανθρώπινα όρια.
Για τον Τάλεμπ, η προαναφερόμενη στέρεα κατάσταση (robustness) βρίσκεται στη μέση ενός δίπολου, που στη μια άκρη του τοποθετείται η ευθραυστότητα (fragility) και στο άλλο άκρο της η αντιθραυστότητα (antifragility). Η αντιθραυστότητα είναι ένας αδόκιμος όρος, μιας και μέχρι σήμερα δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, ωστόσο χαρακτηρίζει κάτι το οποίο, όχι απλά θα διατηρήσει την μορφή του σε περίπτωση που του ασκηθεί κάποια πίεση, αλλά θα επωφεληθεί κιόλας από αυτή, μιας και εξαιτίας της θα βελτιωθεί, θα γίνει δηλαδή ακόμα καλύτερο ή δυνατότερο. Ένα διαφωτιστικό παράδειγμα αντιθραυστότητας αντλείται από την Ελληνική μυθολογία και είναι η Λερναία Ύδρα, που όσες φορές και να της έκοβε κανείς κάποιο από τα κεφάλια της, δύο νέα κεφάλια φύτρωναν στη θέση του.
Στις δύσκολες καταστάσεις, αντί να κολλάμε στο «πώς;» και το «γιατί;» μας συνέβη κάτι, θα πρέπει να στρεφόμαστε στο «τι κάνουμε από εδώ και πέρα;». Οι στριφνές συγκυρίες, όσο απροσδόκητο κι αν σου μοιάζει αυτό, έχουν πάρα πολλά θετικά για τη ζωή σου.
Καθώς ο δοκιμιογράφος στη συνέχεια του εκπληκτικού βιβλίου «Antifragile: Things That Gain From Disorder» επεκτείνει το προκείμενο κόνσεπτ σε κάθε πτυχή της ζωής και του κοινωνικού γίγνεσθαι, είτε αυτό δηλαδή αναφέρεται σε πολιτικά συστήματα, την επιστήμη, την εργασία, την οικονομία, την ψυχολογία, τη συμπεριφορά ακόμα και την ανθρώπινη υγεία, εμείς στρέφοντάς το προς τον άνθρωπο, επιχειρούμε να απαντήσουμε στο ακόλουθο ερώτημα: «Πώς να βγεις κερδισμένος από χαμένες καταστάσεις;» ή αν προτιμάς καλύτερα «Πώς μπορεί να γίνει κάποιος αντίθραυστος;». Ευτυχώς για εσένα, μετά από πολλά φιλοσοφικά, βρίσκομαι σήμερα εδώ για να σου δώσω απαντήσεις σε όλες σου τις απορίες.
Ένα από τα σπουδαιότερα μηνύματα που θέλω να περάσω με αυτό το κείμενο, κι επιθυμώ να γίνει απολύτως κατανοητό, είναι πως καμιά κατάσταση δεν είναι μόνιμη ή αιώνια. Ζούμε σε ένα κόσμο άπειρων πιθανοτήτων που αδιάκοπα μεταβάλλεται. Στο συνεχές, που συμφωνήσαμε να αποκαλούμε χρόνο, κάθε φύσεως ανακατατάξεις μπορούν από τη μια στιγμή στην άλλη να ταράξουν τις υφιστάμενες ισορροπίες της ζωής μας. Γίνεται να έρθουν τα πάνω-κάτω στη ζωή σου εν ριπή οφθαλμού, με τη συμμετοχή σου στα δρώμενα μάλιστα να είναι από ελάχιστη έως μηδαμινή. Με πολύ απλά λόγια, η ζωή μπορεί να βρει τρόπους για να σε «φτιάξει» ή να σε «σπάσει»· τρόπους που δεν είσαι καν σε θέση να τους διανοηθείς, πόσο μάλλον να τους ελέγξεις. Οι καλές ημέρες δεν πρόκειται να κρατήσουν για πάντα, το ίδιο όμως ισχύει και για τις κακές, όσο κι αν μερικές φορές το ξεχνάμε αυτό. Δεν μπορείς να αναλώνεις τη ζωή σου περιμένοντας τις πρώτες, ούτε όμως συνεχώς φοβούμενος τις δεύτερες. «Το μέλλον κείται στην αβεβαιότητα, ζήσε το παρόν», μας προτρέπει ο Ρωμαίος αξιωματούχος και στωικός φιλόσοφος Σενέκας.
Το πρώτο βήμα προς την αντιθραυστότητα, όσο απλοϊκό κι αν φαντάζει στα μάτια σου, είναι η υιοθέτηση αυτής της αντίληψης, πως τα πάντα δηλαδή είναι ρευστά και συνεπώς ανά πάσα στιγμή μπορεί να πάψουν να υπάρχουν. Τίποτα δεν είναι δεδομένο και τίποτα δεν πρόκειται να μείνει αιώνια στη θέση του. Οφείλεις να το αποδεχτείς αυτό. Καταλαβαίνω πως μια τέτοια αλλαγή νοοτροπίας, μπορεί στη θεωρία να ακούγεται πολύ εύκολη, στην πράξη όμως κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Αντιθέτως, είναι πάρα πολύ δύσκολη, εξαιτίας της έμφυτης μας τάσης να προσκολλόμαστε συναισθηματικά σε ανθρώπους, καταστάσεις ακόμα και αντικείμενα. Δεν είναι άλλωστε ψέμα πως οι περισσότεροι άνθρωποι όχι απλά δεν κινούνται με βάση τη συνείδησή τους, αλλά αντίθετα η κινητήριος δύναμη πίσω από την συμπεριφορά τους είναι ο τρόπος που αισθάνονται τη δεδομένη χρονική στιγμή. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά μάλιστα τις περισσότερες φορές εξουσιάζονται πλήρως από τα αισθήματά τους.
Τα συναισθήματα είναι σύμφυτα με την φύση μας, κάτι που πιστοποιείται και από την πολύ σημαντική θέση που κατέχουν στις περισσότερες θεωρίες για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Παράλληλα ωστόσο αποτελούν και πάρα πολύ ισχυρούς ενισχυτές της συμπεριφοράς μας. Σύμφωνα, ας πούμε, με την θεωρία της ιεράρχησης των ανθρώπινων αναγκών του Αβραάμ Μάσλοου, μια θεωρία που ουσιαστικά αφορά τα κίνητρα πίσω από την ανθρώπινη συμπεριφορά, οι άνθρωποι μέσω των ενεργειών μας προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε ένα σύνολο από εγγενείς ανάγκες, οι οποίες ξεκινάνε από το βασικό στάδιο των φυσικών μας επιθυμιών (φαγητό, νερό, ξεκούραση κ.α.) και εκτείνονται μέχρι και σε πιο σύνθετες όπως είναι η ικανοποίηση της επιθυμίας μας για συναισθηματική θέρμη, το αίσθημα ασφάλειας, το κοινωνικό κύρος, η αυτοπραγμάτωση κ.α.
Μέχρι εδώ, όλα καλά. Το πραγματικό πρόβλημα ωστόσο ξεκινάει όταν κανείς μετατρέπεται σε έρμαιο των αισθημάτων του, κι έτσι αντί να τα εξουσιάζει να τον εξουσιάζουν εκείνα. Σκέψου, για παράδειγμα, έναν άνθρωπο που κάνει τα πάντα με θυμό. Πόση επιτυχία πρόκειται να έχει στη ζωή του και σε τι άραγε διαφέρει από έναν τρελό; Ο Σενέκας μάλιστα χαρακτηρίζει το θυμό ως μια μορφή προσωρινής τρέλας και πράγματι, εάν το καλοσκεφτείς, η οργή είναι ένα πολύ ισχυρό κίνητρο, ιδίως μάλιστα για εκδίκηση, χωρίς ωστόσο κάποιο ουσιαστικό περιεχόμενο. Αναλογίσου κι από τον εαυτό σου, πόσες φορές τα συναισθήματά σου σε οδήγησαν σε λανθασμένους χειρισμούς και σε επανειλημμένες αποτυχίες. Σκέψου πως θα ήταν τα πράγματα, εάν διαχειριζόμενος καταλλήλως τον τρόπο που αισθάνεσαι, κατάφερνες να παραμείνεις ανεπηρέαστος και νηφάλιος.
Ο μοναδικός τρόπος επομένως για να κυριαρχήσεις τη ζωή σου είναι να μάθεις να διαχειρίζεσαι σωστά τα συναισθήματά σου. Κάνοντας κάτι τέτοιο, αυτομάτως θα ξεχωρίσεις από την μεγαλύτερη μερίδα του ανθρώπινου πληθυσμού, εάν αυτός είναι φυσικά ο σκοπός σου. Καταλαβαίνεις, δεν είναι εύκολο. Όπως άλλωστε αναφέρει ο Αριστοτέλης «η δυσκολότερη νίκη είναι ενάντια στον ίδιο σου τον εαυτό».
Φυσικά, κανείς θα μπορούσε να με κατηγορήσει πως καταφέρομαι ενάντια στα συναισθήματα. Κάτι τέτοιο βέβαια, πέραν του ότι είναι εντελώς αναληθές, είναι και τελείως άστοχο. Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσονται τα αισθήματά μας, είναι εξαιρετικά λογικός. Κάποιο ερέθισμα μας τα προκάλεσε. Το παράλογο μέρος της υπόθεσης εντοπίζεται στο μυαλό μας. Τις περισσότερες φορές, κυριευμένοι από τον τρόπο που νιώθουμε, παραμερίζουμε τη συνείδησή μας και κάνουμε πράγματα, που μετά το πέρας της επίδρασης των αισθημάτων μας, αμφισβητούμε ή μετανιώνουμε. Τα εγκλήματα πάθους είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη συγκεκριμένη περίπτωση, ή εάν προτιμάς κάτι πιο καθημερινό, σκέψου πόσο δύσκολο σου είναι όταν θυμώνεις να ελέγξεις τα νεύρα σου και συνακόλουθα τα λόγια και τις πράξεις σου.
Το να μάθει κανείς να διαχειρίζεται τα αισθήματά του, δεν ισοδυναμεί με το να μην έχει συναισθήματα. Ούτε φυσικά σημαίνει πως το να είναι κανείς συναισθηματικός είναι στην πραγματικότητα κακό. Αυτό είναι ένα ακόμα δείγμα της δυαδικής λογικής των ανθρώπων. Είναι αναπόφευκτό να αναπτύσσουμε αισθήματα, όπως ακριβώς είναι αδύνατο να προσπαθούμε να ελέγξουμε εγωιστικά τον εν λόγω μηχανισμό. Το ουσιαστικό απαιτούμενο είναι να μάθουμε να διαχειριζόμαστε καταλλήλως τον τρόπο που νιώθουμε. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν εκ φύσεως καλά ή κακά συναισθήματα αλλά μόνο οι ενέργειές μας επιδέχονται τέτοιων χαρακτηρισμών. Έχουμε ένα πολύ ισχυρό όπλο στη διάθεσή μας, την αντίληψη, για να ελέγξουμε τις σκέψεις μας αναφορικά με τον τρόπο που αισθανόμαστε. Αυτό ακριβώς εννοεί και ο στωικός Μάρκος Αυρήλιος λέγοντας «ξεφορτώσου την ιδέα που σχημάτισες, και θα ξεφορτωθείς και το «έπαθα κακό». Αν αρθεί το «έπαθα κακό», θα αρθεί και το κακό. Κάτι που δεν σε κάνει χειρότερο άνθρωπο, δεν σου κάνει χειρότερη τη ζωή μήτε την βλάπτει, είτε αυτό έρχεται απ' έξω είτε από μέσα σου»
Στις δύσκολες καταστάσεις, αντί να κολλάμε στο «πώς;» και το «γιατί;» μας συνέβη κάτι, θα πρέπει να στρεφόμαστε στο «τι κάνουμε από εδώ και πέρα;». Οι στριφνές συγκυρίες, όσο απροσδόκητο κι αν σου μοιάζει αυτό, έχουν πάρα πολλά θετικά για τη ζωή σου. Κατά τον Επίκτητο «οι συνθήκες δεν πλάθουν τον άνθρωπο, αλλά αποκαλύπτουν τον πραγματικό του εαυτό».
Αποκαλύπτουν ωστόσο, και ποιοι άνθρωποι είναι πραγματικά κοντά μας, κι όχι επειδή έχουν κάποιο κέρδος εις βάρος μας. Οι άνθρωποι με τους οποίους συναναστρεφόμαστε, πέραν του ότι μας προσδιορίζουν, ασκούν είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα μεγάλη επιρροή στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε. Οφείλεις λοιπόν στον εαυτό σου να περιτριγυρίζεσαι από ανθρώπους που θέλουν να σε τραβήξουν μαζί τους προς τα μπρος κι όχι να σε κρατήσουν αγκιστρωμένο πίσω. Σκέφτηκες ποτέ, στη ζωή σου, σε πόσες λυκοφιλίες έμπλεξες, πόσες φορές αυταπατήθηκες ότι πέρασες ωραία με αδιάφορες παρέες, πόσες φορές αφέθηκες σε ανόητες φλυαρίες ή κενές κολακείες, σε ανταλλαγές ψεύτικων κομπλιμέντων κι ευχολογίων, πόσες συμπεριφορές που δεν σου άρεσαν ανέχτηκες, πόσες δήθεν άτυπες συγκρίσεις δέχτηκες χωρίς να πεις κουβέντα, ή πόσες προσβολές στον «χαβαλέ» και την «πλάκα» κατάπιες; Κέρδισες άραγε τίποτα απ' όλα αυτά ή μήπως τελικά έχασες τον χρόνο σου; Ή, ας πω καλύτερα, τον ίδιο σου τον εαυτό;
Όλα τα παραπάνω, έχε τα κατά νου, και σίγουρα θα σε βοηθήσουν να πας προς την κατεύθυνση που επιθυμείς. Παρ' όλα αυτά, εάν θέλεις να μάθεις το μοναδικό αντίδοτο στο χάος σου λέω αυτό: αφιερώσου σε ένα σκοπό και κατεύθυνε όλες σου τις ενέργειες για να τον πετύχεις. Τώρα, δεν ξέρω ποιος μπορεί να είναι αυτός ο σκοπός για σένα. Αυτό είναι άλλωστε δική σου υπόθεση να το βρεις. Μπορώ όμως να σου προτείνω κάτι που λειτουργεί με μεγάλη συνέπεια, να γίνεις η καλύτερη εκδοχή του εαυτού σου.
Οι άνθρωποι είμαστε καταδικασμένοι από την ελευθερία μας, αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει με τον όρο «υπαρξιακή επιλογή» ο Γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος Ζαν-Πωλ Σαρτρ στο δοκίμιο «Ο Υπαρξισμός είναι ένας Ανθρωπισμός». Κινήσου με θάρρος. Θυμήσου, τίποτα και κανένας δεν μπορεί να σε κρατήσει πίσω. Άσε, επομένως τους άλλους να ζουν στην παράνοιά τους, να κάνουν ό,τι θέλουν, να κλαίγονται και να πελαγοδρομούν που η ζωή τους δεν βρίσκεται στο σημείο που θα ήθελαν· γιατί εμείς ξέρουμε, πως δράττοντας τη ζωή κατακτήσαμε ξανά τον εαυτό μας.
Εκεί που κοιτάς, θα πας.
