Αν έχετε πάρει τον Ηλεκτρικό από ή προς τον Πειραιά, ίσως έχετε παρατηρήσει ότι στο ύψος του Φαλήρου διέρχεται μπροστά από ένα παλιό, έρημο εργοστάσιο με ένα μεγάλο λογότυπο της ΔΕΗ. Πρόκειται για τον πρώτο (και πρότυπο για την εποχή) Ατμοηλεκτρικό Σταθμό (ΑΗΣ) που εγκαταστάθηκε σε ελληνικό έδαφος και η ιστορία του ξεκινάει από τις αρχές του 20ού αιώνα.
Η εξερεύνηση στον ΑΗΣ Φαλήρου, ύστερα από μισό αιώνα σιωπής, δημιουργεί ένα παράξενο συναίσθημα. Προκαλεί τη φαντασία σου σε σημείο να προσπαθείς να φτιάξεις νοητά τις φιγούρες εκείνων που επί εβδομήντα χρόνια, με μαυρισμένα χέρια και πρόσωπα, έριχναν στους λέβητες κάρβουνο, λιγνίτη ή ακόμα και καυσόξυλα(!) με σκοπό την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος. Αναζητήσαμε την ιστορία του αιωνόβιου απόστρατου της ενέργειας και σας την παρουσιάζουμε.
Από τον εντυπωσιακό λαβύρινθο σωληνώσεων που διασχίσαμε δεν είδαμε να πετάγεται ο Super Mario με κάποιο γαλλικό κλειδί στο χέρι, ούτε κάποιο κουτί με χρυσά κέρματα. Συναντήσαμε μόνο σκουριά, μαδημένα πυρότουβλα, κατεστραμμένους μετρητές και σωλήνες που δεν θέλησαν ποτέ να έρθουν πιο κοντά.
Εκατοντάδες άνθρωποι δούλευαν μέσα στο σκοτάδι για να παράγουν φως
Το εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Φάληρο αποτελεί έργο της Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρείας (ιδρύθηκε το 1899), η οποία το 1901 εξασφάλισε το δικαίωμα παροχής ρεύματος στους τροχιόδρομους και στον σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς. Έτσι, δημιουργήθηκε η ανάγκη κατασκευής ενός μεγάλου κεντρικού σταθμού. Το 1903, τέσσερις γεννήτριες συνδεδεμένες με ισάριθμες ατμομηχανές παρήγαγαν ισχύ 3.000 KW. Αστείος αριθμός για τη σημερινή εποχή, εξαιρετικά σημαντικός για τότε. Λίγους μήνες μετά το εργοστάσιο ηλεκτροδότησε τον σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς και το 1906 παρείχε ρεύμα σε βιομηχανίες. Το 1925 ο σταθμός περιήλθε στην Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών Πειραιώς (ΗΕΑΠ) και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 στη ΔΕΗ. Το 1972 διέκοψε οριστικά τη λειτουργία του και από τότε ο μόνος που παράγει έργο μέσα σε αυτό είναι ο χρόνος.
Από την κατασκευή του και ύστερα, ανά διαστήματα γίνονταν διάφορες προσθαφαιρέσεις, με αποτέλεσμα ο χώρος να είναι πυκνοεξοπλισμένος, με ελάχιστο ελεύθερο χώρο μετακίνησης για τους έχοντες εργασία. Ακόμα και σήμερα η μετακίνηση ενός πλήθους ατόμων σε κάποια σημεία είναι δύσκολη.
Στην επίσκεψή μας βρήκαμε στη θέση τους έξι ατμοστρόβιλους και τμήματα στροβίλων της General και της English Electric, καθώς και ατμολέβητες Babcock & Wilcox και Foster Whealer. Ο ένας από αυτούς, μάλιστα, μοιάζει με μεταλλική καρδιά, λες και ήταν εκείνη που κράταγε στη ζωή όλο το εργοστάσιο, αφού βρίσκεται πρώτος στην παλιά είσοδο.
Παρ' όλα αυτά, μάλλον ήμασταν άτυχοι. Από τον εντυπωσιακό λαβύρινθο σωληνώσεων που διασχίσαμε δεν είδαμε να πετάγεται ο Super Mario με κάποιο γαλλικό κλειδί στο χέρι, ούτε κάποιο κουτί με χρυσά κέρματα. Συναντήσαμε μόνο σκουριά, μαδημένα πυρότουβλα, κατεστραμμένους μετρητές και σωλήνες που δεν θέλησαν ποτέ να έρθουν πιο κοντά.
Το δάπεδο ήθελε πολλή προσοχή. Κάθε λίγα βήματα υπήρχε κενό, μια παγίδα από τα ρυάκια του νερού για την ψύξη των μηχανημάτων, κάποιος σωλήνας που φύτρωνε απ' το πουθενά, σπασμένα τζάμια από τα πλαϊνά παράθυρα και την οροφή. Οι θάμνοι που πατάς για να περάσεις στους διαδρόμους δεν κάνουν τόσο μεγάλη εντύπωση, όσο τα δέντρα που έχουν αναπτυχθεί για τα καλά ανάμεσα στα τσιμέντα και στους λέβητες.
Το εσωτερικό του βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με το λιτό και επιβλητικό εξωτερικό του. Αν το δεις απέξω, όπως καθημερινά τόσοι περαστικοί, με τίποτα δεν μπορείς να φανταστείς το μεταλλικό χάος που κρύβει μέσα του. Η συνολική έκταση του οικοπέδου είναι 22.000 τετραγωνικά μέτρα και οι κτιριακές εγκαταστάσεις αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Ο χώρος, επίσης, είναι συνδεδεμένος με την ιστορία του συνδικαλιστικού κινήματος, γεγονός που σημαίνει ότι πολλοί εργαζόμενοι εκεί έχασαν τις δουλειές τους σιωπηλά ή απολύθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες, ειδικά τα χρόνια του Εμφυλίου και έπειτα.
Σήμερα υπάρχουν εκεί πέντε διατηρητέα κτίρια και μόνο το ένα από τα παλιά έχει αποκατασταθεί από τα τέλη του '90. Είναι το λεγόμενο κτίριο «Τ» (λόγω της κάτοψής του), το οποίο λειτούργησε αρχικά, για μικρό διάστημα, ως χώρος σεμιναρίων και από τότε χρησιμοποιείται σποραδικά στη νέα του μορφή. Εκεί μέσα βλέπει κανείς δύο αποκατεστημένους στρεφόμενους μετασχηματιστές που κουβαλάνε στην ατσάλινη πλάτη τους πάνω από 100 χρόνια ζωής.
Τα πιο μεγάλα και πιο σημαντικά κτίρια με τις γιγαντιαίες αντίκες στο εσωτερικό τους ρημάζουν. Καμία από τις πολλές προτάσεις που έγιναν γι' αυτά δεν ολοκληρώθηκε και ένα ακίνητο μεγάλης ιστορικής, συναισθηματικής αλλά και εμπορικής αξίας παραμένει αναξιοποίητο, με τα διατηρητέα, κατά τα άλλα, κτίρια σπάνιας βιομηχανικής κληρονομιάς να εκλιπαρούν για φροντίδα.
Τη δεκαετία του '90 σε ορισμένα σημεία του εργοστασίου φιλοξενήθηκαν κάποιες πολιτιστικές εκδηλώσεις του δήμου Πειραιά και αργότερα κάποιες άλλες, πολύ αποσπασματικά. Τα τελευταία χρόνια επικρατεί σιγή ασυρμάτου και ένα τεράστιο «γιατί» δημιουργείται σχεδόν με κάθε νέα εντυπωσιακή εικόνα που βλέπεις μπαίνοντας στους επιμέρους χώρους του. Σε καθένα έρχεσαι αντιμέτωπος με μια έκπληξη και πολλές σκέψεις για το πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί. Όσο και να προσπαθήσει κανείς, είναι αδύνατο να καταφέρει να φτιάξει ένα αντίστοιχα ιδανικό κινηματογραφικό στούντιο ή τέτοιο θεατρικό σκηνικό.
Ο υπάρχων εξοπλισμός θα μπορούσε σίγουρα να είναι η βάση για ένα σπουδαίο μουσείο ηλεκτρικής ενέργειας. Φυσικά, ο χώρος ενδείκνυται και για πολλές άλλες χρήσεις, όπως έχει συστηθεί όλα αυτά τα χρόνια με επιστημονικές μελέτες και προτάσεις. Το μόνο που δίνει ζωή στον χώρο του εργοστασίου σήμερα είναι το βοηθητικό κτίριο δίπλα στο κεντρικό, όπου γίνονται κάποια μαθήματα για τους σπουδαστές της Τεχνικής Σχολής της ΔΕΗ, και οι φύλακες που, τυπικά, κάνουν τη δουλειά τους.
O πατέρας του Βέγγου και τα γυρίσματα της ταινίας «Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση»
Ο Βασίλης Βέγγος, πατέρας του μεγάλου ηθοποιού Θανάση, ήταν εργαζόμενος στον ΑΗΣ Φαλήρου, στο τμήμα του μηχανουργείου. Σε σχετικό έγγραφο που εξασφαλίσαμε αποκλειστικά για τη LiFO εμφανίζεται (ως Βέγκος) να «αναζητείται» από την επιχείρηση, γιατί δεν επέστρεψε στη θέση του μετά τη μεγάλη απεργία που έγινε τον Δεκέμβρη του 1944. Ήδη, από τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς γνωρίζουμε ότι είχε συνεργαστεί με δυνάμεις τους ΕΛΑΣ για την υπεράσπιση των εργοστασίων της ΔΕΗ που ήθελαν να καταστρέψουν οι Γερμανοί φεύγοντας. Ήταν η εποχή που όλα καταγράφονταν, οπότε, μετά τον στιγματισμό του ως συνδικαλιστή/αριστερoύ, η «εξαφάνιση» από το εργατικό προσωπικό μάλλον δεν ήταν ιδιαίτερα παράξενη...
Λόγω της συνδικαλιστικής δράσης του πατέρα του, ο Θανάσης Βέγγος θα υπηρετήσει (δυσμενώς) τη στρατιωτική του θητεία ως φύλακας των εξορίστων στη Μακρόνησο. Εκεί γνώρισε πολλούς ηθοποιούς, μεταξύ των οποίων και ο Μάνος Κατράκης. Η γνωριμία του, όμως, με τον Νίκο Κούνδουρο ήταν καθοριστική. Αρχικά, δούλευε στα νταμάρια, μέσα στη σκόνη, γεγονός που τον έκανε εμμονικό με τη σκόνη σε όλη του τη ζωή.
Το καλοκαίρι του 1971, ο γνωστός πλέον Βέγγος θα βρεθεί στον χώρο όπου δούλευε ο πατέρας του, στον ΑΗΣ Φαλήρου, αυτήν τη φορά για την πραγματοποίηση σημαντικού μέρους των γυρισμάτων της αντιπολεμικής ταινίας «Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση», με πρωταγωνιστή τον ίδιο (συμμετείχε και η Κατερίνα Γώγου). Από μαρτυρία του σκηνοθέτη της ταινίας Ντίνου Κατσουρίδη μαθαίνουμε ότι το 1971 στη γειτονιά δεν υπήρχε ούτε μία πολυκατοικία. Τα αραιά μεταξύ τους σπίτια ήταν όλα μονοκατοικίες. (Μπορείτε να δείτε την ταινία εδώ.)
Tο συγκρότημα του παλιού ΑΗΣ Φαλήρου έχει κατά καιρούς αποτελέσει αντικείμενο ενδιαφέροντος για πολλούς, από την τοπική αυτοδιοίκηση μέχρι το ΥΠ.ΠΟ. και το ΥΠΕΧΩΔΕ. Ωστόσο, ποτέ δεν προχώρησε η απόδοσή του σε νέες χρήσεις, συμβατές με την ιστορική του σημασία. Σήμερα, ειδικά το κεντρικό κτίριο του εργοστασίου διατρέχει κίνδυνο λόγω της καθημερινής φθοράς.
Σύντομο ιστορικό (αντιπαράδειγμα πολιτιστικής διαχείρισης) από το κλείσιμό του μέχρι σήμερα
1970: Εν μέσω δικτατορίας προκηρύσσεται πανελλήνιος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με σκοπό την κατεδάφιση όλων των παλιών κτιρίων και την ανέγερση των κεντρικών γραφείων της ΔΕΗ. Το σχέδιο που βραβεύτηκε δεν υλοποιήθηκε.
1984: Εκπονήθηκε μελέτη από το ΕΜΠ με τίτλο «Αποκατάσταση και διαρρύθμιση του ΑΗΣ Ν. Φαλήρου σε χώρο πολιτιστικών δραστηριοτήτων». Η μελέτη είχε την ίδια μοίρα με την πρώτη, παρότι ήταν σε εντελώς άλλη κατεύθυνση.
1986: Η Διεύθυνση Δομικών Έργων Στέγασης συντάσσει ανακοίνωση προς το Δ.Σ. της επιχείρησης με θέμα «Αποκατάσταση και αναδιαρρύθμιση του παλαιού ΑΗΣ Ν. Φαλήρου και του περιβάλλοντος χώρου σε χώρο πολιτιστικών δραστηριοτήτων». Μεταξύ άλλων, προτείνονται: τεχνολογικό μουσείο, μουσείο μοντέρνας τέχνης, χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων, συνεδριακό κέντρο, παιδικός σταθμός κ.ά. Το σχέδιο ναυάγησε. Το συγκρότημα του ΑΗΣ Φαλήρου κρίνεται στο σύνολό του διατηρητέο μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού. Είναι από τις πρώτες περιπτώσεις μνημείου σε Αθήνα και Πειραιά που κηρύσσεται βιομηχανικό μνημείο και ενδεικτική της σημασίας του χώρου.
1988: Συγκροτείται ομάδα εργασίας τεχνικών για μελέτη με σκοπό την αξιοποίηση του χώρου. Κανένα αποτέλεσμα.
1994: Τίθεται θέμα παραχώρησης του χώρου στον δήμο Πειραιά. Ενώ πηγαίνει στο Δ.Σ. του δήμου, το θέμα «Παραχώρηση χρήσης (χρησιδάνειο) στον Δήμο Πειραιώς τμήματος από το ακίνητο του ΑΗΣ Φαλήρου» δεν συζητήθηκε. Η γραμματεία του Δ.Σ. επιστρέφει το έγγραφο στη ΔΕΗ τον Ιούνιο του 2003!
1995: Η Διεύθυνση Υπηρεσιών Στέγασης της ΔΕΗ κάνει εκτίμηση της αξίας της ακίνητης περιουσίας σε 4.900.000.000 δραχμές, διαπιστώνει τη μοναδικότητα των κτιριακών εγκαταστάσεων και του ηλεκτρομηχανολογικού εξοπλισμού και προτείνει για μία ακόμα φορά να μετατραπεί σε χώρο πολιτισμού. Για πρώτη φορά καταγράφεται και τεκμηριώνεται λεπτομερώς ό,τι υπάρχει στον ΑΗΣ Φαλήρου.
1996: Ολοκληρώνεται η προκαταρκτική μελέτη «Αξιοποίηση ακινήτου ΔΕΗ στο Ν. Φάληρο» από το γραφείο του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Καλλιγά. Η μελέτη προτείνει να διατηρηθούν τα παλιά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, τα υπόλοιπα κτίρια να αποχαρακτηριστούν και να απομακρυνθούν και στα άλλα κτίρια να λειτουργήσει θέατρο, μουσείο, συνεδριακό κέντρο κ.λπ.
1997: Η ΔΕΗ προχωράει στις απαιτούμενες ενέργειες για τον αποχαρακτηρισμό των προτεινόμενων κτιρίων από τη μελέτη Καλλιγά.
1999: Τροποποιείται η απόφαση κήρυξης του συνόλου του ΑΗΣ ως διατηρητέου. Με τη νέα απόφαση χαρακτηρίζονται ως ιστορικά διατηρητέα το κυρίως εργοστάσιο, ο υποσταθμός, το κτίριο μαθητείας, το κτίριο Ξ, ο εξοπλισμός τους, καθώς και τα κανάλια εισαγωγής και απαγωγής νερού του βιομηχανικού συγκροτήματος. Κτίρια και διατηρητέος εξοπλισμός αντιμετωπίζονται ως μνημεία που πρέπει να αποκατασταθούν σύμφωνα με τις διεθνείς αρχές.
2003: Προτείνεται η αξιοποίηση εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων.
2005: Εργασίες εξυγίανσης από τον αμίαντο, που διαρκούν δύο χρόνια. Ο αμίαντος παρέμεινε σε μεγάλους σάκους στο προαύλιο του εργοστασίου για τουλάχιστον τέσσερα χρόνια!
2008: Διερευνάται εκ νέου η καταλληλόλητα του χώρου για στέγαση μουσείου και του ιστορικού αρχείου της ΔΕΗ.
2009: Κάτοικοι και φορείς αντιδρούν για την παραμονή του αμιάντου στον προαύλιο χώρο και εκφράζονται ξανά απόψεις για παραχώρησή του στον δήμο Πειραιά, για πολιτιστικές εκδηλώσεις.
2013: Εκπονείται μελέτη για τη λήψη μέτρων προστασίας του εργοστασίου (στέγαση, στήριξη). Η οροφή του παραμένει ανοιχτή.
2015: Στο κτίριο Τ συνδιοργανώνονται δύο εκθέσεις από το ΕΜΠ και το Ιστορικό Αρχείο της ΔΕΗ. Μια αναδρομική για τον βιομηχανικό πλούτο της Ελλάδας και μια αφιερωματική στη ΔΕΗ και την ιστορία της.
Δυστυχώς, όπως μάθαμε η κήρυξη των κτιρίων του ΑΗΣ ως ιστορικών διατηρητέων μνημείων δεν εξασφαλίζει απόλυτη προστασία, αφού, σε περίπτωση κατάρρευσης, η προστασία αυτή θα αρθεί και δεν είναι καθόλου απίθανο να ανοίξει ο δρόμος για εμπορική αξιοποίηση που θα αγνοήσει την ιστορικότητα και τη σημασία του.
Είναι παράξενα τα παιχνίδια με την Ιστορία. Ξέρεις ότι είσαι χαμένος κι όμως παίζεις, έχοντας πάντα μια μικρή ελπίδα αναθεώρησης.
Η μνήμη όταν επιστρέφει εκδικείται
με τις ίδιες άδειες λέξεις
που σ' αυτήν θα αποταθείτε
Η ζωή ενθάδε κείται
και όχι μόνον η ζωή
Κώστας Τριπολίτης – «Και όχι μόνον»
ΥΓ.: Ο χώρος που παρουσιάζεται στις φωτογραφίες δεν είναι επισκέψιμος, ούτε ανοιχτός για το κοινό.
Όλες οι αρχειακές φωτογραφίες προέρχονται από το Ιστορικό Αρχείο της ΔΕΗ, είναι ανέκδοτες και δημοσιεύονται για πρώτη φορά στη LiFO.
Ευχαριστίες:
- Στην υπεύθυνη του Ιστορικού Αρχείου ΔΕΗ κ. Μαρία Μαυροειδή. Χωρίς την πολύτιμη βοήθειά της αυτή η δημοσίευση θα ήταν αδύνατη.
- Στο RentPhotoVideo για τον εξοπλισμό.
Πηγές:
Μαυροειδή Μαρία, «Πρόταση για την αξιοποίηση του ιστορικού συγκροτήματος ΑΗΣ Ν.Φαλήρου ως μουσείου εξηλεκτρισμού και Ιστορικού Αρχείου ΔΕΗ»
Διπλωματική εργασία στον ΑΗΣ Νέου Φαλήρου για τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στον διαδικτυακό τόπο http://ais201.wordpress.com/2009/10/10/mainbuilding/
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, «Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ και Οδυσσέας, Αθήνα 1997
Καλλιγάς Αλέξανδρος, Αγριαντώνη-Φάρρου Ελένη, «Αξιοποίηση ακινήτου ΔΕΗ στο Ν. Φάληρο», προκαταρκτική μελέτη, τεχνική έκθεση, Αθήνα, 1996
Κατσουρίδης Ντίνος, «Η ιστορία των χρόνων μου» (ντοκιμαντέρ, ΕΡΤ, 2005)
Αθανασιάδης Γεώργιος, «Ο εν Νέω Φαλήρω Κεντρικός Ηλεκτρικός Σταθμός και η μεταβίβασις της ηλεκτρικής ενεργείας εις Αθήνας και Πειραιά», Τυπογραφείον «Εστία», Αθήνα 1902
σχόλια