Οι αναγνώστες
Η πλειονότητα των αναγνωστών ήταν αριστεροί και γι' αυτό η Αριστερά ρύθμιζε το τι θα διαβαστεί. Όχι τόσο νέοι όσο κάποιας ηλικίας, αλλά δεκτικοί στο καινούργιο και στο ασύνηθες. Σήμερα δεν ξέρω αν υπάρχουν αριστεροί αναγνώστες γιατί δεν ξέρω αν υπάρχουν αριστεροί. Οι φοιτητές δεν διάβαζαν ιδιαιτέρα. Έβλεπαν, όμως, πολύ και καλό κινηματογράφο.
Το βιβλίο Κώστας Ταχτσής, Το Τρίτο Στεφάνι, 1962: Πιθανότατα τυπωμένο με χρήματα του ίδιου του συγγραφέα. Δεν απέκτησε μεγάλο αναγνωστικό κοινό από την αρχή. Περιορίστηκε σε ένα κοινό που ενδιαφερόταν αποκλειστικά για τη λογοτεχνία. Ένα κράμα μυθοπλασίας και μυθιστορηματικού χρονικού, για να δανειστώ τη σωστή έκφραση του Αλέξη Ζήρα, που έμελλε να έχει μεγάλο αναγνωστικό κοινό μετά τη δικτατορία, όταν και εκδόθηκε από τον Ερμή. Από τα σημαντικότερα νεοελληνικά πεζά.
Ο ευπώλητος Αντώνης Σαμαράκης: Αρνούμαι (1961), Λάθος (1965), Η ζούγκλα (1966)). Ο ευπώλητος με τη στενή έννοια του όρου. Τα βιβλία του κινούνται γύρω από ένα επιφανειακό, υπαρξιακό και κοινωνικό προβληματισμό. Ίσως είναι ευπώλητα και σήμερα. Πάντως, από τους σοβαρούς αναγνώστες είναι λησμονημένα.
Οι ποιητές
Μανόλης Αναγνωστάκης: Θέλω να τον αναφέρω για τη συλλογή του Ο Στόχος με το περίφημο Επιτύμβιο ΙΙ «Πέθανε ο καλός...» κ.λπ. που είχε γραφτεί στα 1967, ωστόσο εμφανίστηκε το 1970 στη συλλογική έκδοση 18 Κείμενα.
Ντίνος Χριστιανόπουλος: Ποιήματα 1949-1964 (1967: Συγκεντρωτική έκδοση). Υπάρχουν σπουδαία πράγματα μέσα.
Οδυσσέας Ελύτης: Έξι και μια τύψεις για τον ουρανό (1960). Ενδιαφέρον, αλλά και κάπως τουριστικό; Γιατί το Άξιον Εστί (1959) είναι και αυτό τουριστικό και επιπλέον μανιεριστικό. Ο Χαμένος Ανθυπολοχαγός της Αλβανίας (1962) νομίζω ότι έχει σιωπηρά αποκηρυχθεί.
Γιώργος Σεφέρης: Τρία μικρά ποιήματα (1966). Έξοχο βιβλίο.
Οι πεζογράφοι
Οι κυριότεροι. Κανένας δεν γνώρισε αναγνώστες από το πλατύ κοινό αλλά από συστάδες πνευματικών ανθρώπων. Στην αρχή τουλάχιστον.
Δημήτρης Χατζής: Το αριστούργημα Τέλος της μικρής μας πόλης το μάθαμε το 1963 από μια έκδοση της «Επιθεώρησης Τέχνης», αν και για πρώτη φορά εκδόθηκε το 1953 στο Βουκουρέστι. Το 1966 κυκλοφορούν από το Θεμέλιο οι Ανυπεράσπιστοι. Γενικά, ο λόγος του Χατζή είναι ισχυρό τεκμήριο για την ελληνική φυλή.
Μένης Κουμανταρέας, Τα Μηχανάκια (συλλογή διηγημάτων, 1962): Ένα βιβλίο που περιγράφει τις τύχες των παιδιών στην ελληνική πρωτεύουσα. Επίσης Το Αρμένισμα (συλλογή διηγημάτων, 1967). Το ομώνυμο διήγημα είχε δημοσιευθεί πρώτα στο περιοδικό «Εποχές» και το θεωρώ εξαιρετικό.
Μέλπω Αξιώτη, Το Σπίτι (1965): Εκδόθηκε μετά τον επαναπατρισμό της. Αριστοτέχνημα.
Κοσμάς Πολίτης, Στου Χατζηφράγκου, Τα σαραντάχρονα μιας χαμένης πολιτείας (1963·περιοδικό «Ταχυδρόμος», 1962-1963). Το κορυφαίο πεζογράφημα της γενιάς του '30 και ένα από τα κορυφαία νεότερα πεζογραφήματα.
Βασίλης Βασιλικός: Βραβεύθηκε με το βραβείο των 12 το 1962 για το Φύλλο, το πηγάδι, το αγγέλιασμα. Θα μείνω στο Ζ (1966), που έχει ως κύρια πηγή του τη δολοφονία του Λαμπράκη. Γνώρισε αμέσως επιτυχία. Τον Βασιλικό από ένα διάστημα και ύστερα τον χαρακτηρίζει ένα είδος κοσμοπολιτισμού. Δεν είναι άσχετο ότι είναι ένας από τους πιο μεταφρασμένους Έλληνες συγγραφείς στο εξωτερικό.
Θανάσης Βαλτινός: Θ' αναφέρω μόνο το διήγημα Η Κάθοδος των Εννιά που δημοσίευσε εκείνη τη δεκαετία (1964, περ. «Εποχές»). Ο συγγραφέας μοιάζει εδώ να μην παίρνει θέση για τον εμφύλιο και αυτό τότε με μπέρδεψε. Ωστόσο, είναι καλά γραμμένο.
Γιώργος Χειμωνάς: Πεισίστρατος (1960), Εκδρομή (1964), Μυθιστόρημα (1966). Υποτίθεται ότι στα λογοτεχνικά του κείμενα δοκιμάζονται τα όρια και οι σχέσεις ανάμεσα στον λόγο και στον μύθο, στο σύμβολο, στον χρόνο και στον τόπο. Εγώ πάντως δεν μπόρεσα ποτέ να επικοινωνήσω με αυτά τα κείμενα. Βέβαια, είχε και έχει φανατικούς αναγνώστες.
Στρατής Τσίρκας: Ακυβέρνητες Πολιτείες (Τόμος Α', Η Λέσχη, 1961 τόμος Β', Αριάγνη, 1962 τόμος Γ' Η Νυχτερίδα, 1965). Η μυθιστορηματική αυτή τριλογία, που διαβάστηκε πλατιά, μου φαίνεται τότε και τώρα πληκτική.
Γιώργος Ιωάννου: Για ένα φιλότιμο (1964). Έφερε έναν αέρα ανανέωσης στην ελληνική πεζογραφία.
Εκδοτικοί οίκοι
Κέδρος: Αριστερόστροφος αλλά ταυτόχρονα πολύ ανοιχτός στο απρόοπτο και καλό κείμενο. Ο εκδοτικός οίκος που είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα νέο «ρίγος». Μεγάλο πέρασμα και θρυλική η μορφή της εκδότριας Νανάς Καλλιανέση.
Εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας: Μας γνώρισε την πεζογραφία της γενιάς του '30. Το βιβλιοπωλείο ήταν απέναντι στο περιώνυμο στέκι του Λουμίδη στη Σταδίου.
Γκοβόστης: Μας γνώρισε τους Ρώσους συγγραφείς. Ήταν στέκι βιβλιόφιλων στη Σανταρόζα.
Ίκαρος: Μας γνώρισε την ποίηση της γενιάς του '30. Είναι πάντα στη Βουλής 4. Το πατάρι του πατούσε η ελίτ ποιητών, ζωγράφων και μουσικών.
Θεμέλιο: Αριστερόστροφος και αυτός αλλά ποιοτικός. Στέκι στην Ακαδημίας.
Γαλαξίας: Θαυμάσια σειρά. Μας έδωσε πολλά και εξαίρετα βιβλία, ελληνικά και ξένα.
Τα περιοδικά
Επιθεώρηση Τέχνης: Αριστερού προσανατολισμού αλλά με προσεγμένη λογοτεχνική και εικαστική ύλη. Η «Επιθεώρηση Τέχνης» μας εμπέδωνε πράγματα. Έγραφε ο Κουλουφάκος, ο Ραυτόπουλος, ο Τίτος Πατρίκιος και άλλοι.
Εποχές: Ανήκε στον τότε Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη. Ως πολιτική τοποθέτηση θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα περιοδικό κεντρώο. Εκτός από τα λογοτεχνικά, είχαν εγκαινιάσει και μεγάλες φιλοσοφικές θεματικές. Δεν μας εμπέδωνε, αλλά μας μάθαινε πράγματα. Έγραφαν ο Δημαράς, ο Παναγιώτης Μουλάς, ο Σεφέρης και πολλοί άλλοι. Διευθυντής ήταν ο Άγγελος Τερζάκης.
σχόλια