— Πώς θα είναι η Ευρώπη και ο κόσμος μετά τον πόλεμο της Ουκρανίας;
Η επόμενη μέρα θα καθοριστεί από τη διάρκεια, την πορεία και την έκβαση του πολέμου. Αν οι εχθροπραξίες συνεχιστούν για μεγάλο χρονικό διάστημα, θα δοκιμαστούν οι αντοχές όλων των πλευρών, από την ουκρανική ένοπλη αντίσταση ως τη ρωσική οικονομία και τη συνοχή της εξωτερικής πολιτικής της Ε.Ε. Όσον αφορά τις πολιτικές επιπτώσεις, αυτές θα εξαρτηθούν από τις συνθήκες τερματισμού του πολέμου. Αν οι αναθεωρητικές φιλοδοξίες του Ρώσου Προέδρου ηττηθούν κατά κράτος, η ευρωπαϊκή ασφάλεια θα βγει ενισχυμένη και η Γηραιά Ήπειρος θα εισέλθει σε μια περίοδο σταθερότητας κατά την οποία επίδοξες αναθεωρητικές δυνάμεις θα το σκεφτούν πολύ πριν αποφασίσουν να εκδηλώσουν παρόμοιες αξιώσεις. Αντίστροφα, αν η Ουκρανία αναγκαστεί να συνθηκολογήσει και να αποδεχθεί το μεγαλύτερο μέρος των ρωσικών αιτημάτων, το πολιτικό σκηνικό στην Ευρώπη θα είναι εντελώς διαφορετικό, ενώ θα ενταθούν και οι ανησυχίες για το ενδεχόμενο αποσταθεροποίησης και άλλων χωρών (π.χ. της Μολδαβίας). Συνεπώς, κάθε πρόβλεψη για τις επιπτώσεις του πολέμου είναι προς το παρόν παρακινδυνευμένη.
Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η παγκόσμια επισιτιστική κρίση. Σε έναν κόσμο όπου 10% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού αντιμετωπίζει καθημερινά τη μάστιγα της πείνας, η μείωση της παγκόσμιας παραγωγής αγροτικών προϊόντων (π.χ. σιτηρών και ελαίων) και η συνακόλουθη αύξηση της τιμής των τροφίμων (την οποία επιτείνει η ενεργειακή κρίση) θα διευρύνει σημαντικά τον αριθμό των ευάλωτων ανθρώπων στην ένδεια και τον υποσιτισμό.
— Θα αποδειχθεί μια θεμελιώδης αλλαγή για την Ιστορία η ρωσική εισβολή;
Αναμφίβολα ναι, σε τουλάχιστον δύο επίπεδα. Το πρώτο αφορά την ίδια τη Ρωσία, που βιώνει μια απότομη και δραστική μείωση της ισχύος της και, αντίστοιχα, την υποβάθμιση του δυνητικού της ρόλου στη διεθνή πολιτική. Η Ρωσία αποτελούσε πριν τον πόλεμο την ενδέκατη μεγαλύτερη οικονομία στον πλανήτη. Ο πόλεμος και οι δυτικές κυρώσεις αναμένεται να προκαλέσουν μια περαιτέρω συρρίκνωση της ρωσικής οικονομικής ισχύος, και την υποχώρησή της στην παγκόσμια κατάταξη πίσω από χώρες όπως η Βραζιλία, η Αυστραλία και η Ισπανία. Οι οικονομικές δυνατότητες της Ρωσίας θα είναι αντίστοιχες μιας περιφερειακής δύναμης, όχι μιας υπερδύναμης, όπως αντιλαμβάνεται τον εαυτό της. Παράλληλα, η εισβολή στην Ουκρανία εξαϋλώνει την ήπια ισχύ της Ρωσίας, που αντιμετωπίζει τη διεθνή κατακραυγή και την απομόνωση από τη Δύση. Ταυτόχρονα, διαρρηγνύονται οι δεσμοί σχέσεων και επιρροής του Ρώσου Προέδρου με εκπροσώπους ευρωπαϊκών κομμάτων που κινούνται στον χώρο της δημαγωγικής και άκρας δεξιάς. Πολιτικοί ηγέτες όπως η Λεπέν, ο Σαλβίνι και ο Ορμπάν παίρνουν ανοικτά αποστάσεις από τον Πούτιν και τις κεντρικές επιλογές του. Τέλος, απομυθοποιείται ο ρωσικός στρατός, του οποίου οι δομικές αδυναμίες ήρθαν στο προσκήνιο κατά τη διάρκεια του πολέμου. Παραδόξως, ακόμη και εάν η Ρωσία επιβάλλει τη βούληση της στην Ουκρανία, θα εξέλθει από τον πόλεμο αρκετά αποδυναμωμένη.
Το δεύτερο επίπεδο αλλαγών εντοπίζεται στη Δύση. Πρώτα απ’ όλα, η Γερμανία και αρκετές άλλες ευρωπαϊκές χώρες αποφάσισαν να αναπτύξουν αξιόπιστες στρατιωτικές δυνατότητες. Η περίοδος της αφέλειας κατά την οποία η ειρήνη στην Ευρώπη λογιζόταν δεδομένη έληξε. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία γίνεται αντιληπτή ως εισβολή στην Ευρώπη. Οι Ευρωπαίοι αντιλαμβάνονται ότι καλούνται να υπερασπιστούν τα επιτεύγματα, τις αξίες και τον τρόπο ζωής τους. Παράλληλα, αναζωογονείται το ΝΑΤΟ και λήγει η περίοδος της υπαρξιακής κρίσης του (ο Γάλλος Πρόεδρος είχε χαρακτηρίσει το ΝΑΤΟ «εγκεφαλικά νεκρό»). Μάλιστα, ουδέτερες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Σουηδία και η Φινλανδία, εξετάζουν πλέον το ενδεχόμενο να ζητήσουν την ένταξή τους στην Ατλαντική Συμμαχία. Ο νέος Ψυχρός Πόλεμος που αναδύεται στις σχέσεις Δύσης - Ρωσίας συνεισφέρει και στην αισθητή βελτίωση των διατλαντικών σχέσεων, οι οποίες είχαν πληγεί κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Ντόναλντ Τραμπ. Συνεπώς, η Δύση ανασυντάσσεται και προετοιμάζεται να αναχαιτίσει εφεξής πιο αποτελεσματικά τον ρωσικό αναθεωρητισμό.
— Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την εξέλιξη των εξωτερικών σχέσεων της Ε.Ε.;
Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση προχωρά εκνευριστικά αργά αλλά σταθερά. Η Ε.Ε. συνήθως πραγματοποιεί άλματα προς τα εμπρός μετά από αποτυχίες και αστοχίες κατά τη διάρκεια κρίσεων. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έδειξε και στον πιο δύσπιστο ευρωπαϊκό αξιωματούχο πόσο ευάλωτη είναι η Ε.Ε. σε μια ενδεχόμενη εξωτερική στρατιωτική απειλή. Τα ευρωπαϊκά κράτη είναι καταδικασμένα υπό αυτές τις συνθήκες να δώσουν μεγαλύτερη πνοή στην κοινή εξωτερική πολιτική και να επιχειρήσουν να οικοδομήσουν μια διακριτή αμυντική ταυτότητα. Ωστόσο, το ΝΑΤΟ θα εξακολουθήσει να συνιστά τον βασικό πυλώνα υπεράσπισης της ευρωπαϊκής άμυνας. Σε μια εποχή κατά την οποία ο Ρώσος Πρόεδρος μάς υπενθυμίζει το πυρηνικό οπλοστάσιο της χώρας του, η αμερικανική αποτρεπτική ισχύ είναι για τη Γερμανία και πολλές χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης πιο απαραίτητη από ποτέ.
— Πιστεύετε ότι υπάρχει φόβος να έχουμε εξαγωγή της κρίσης στα Βαλκάνια;
Η Ρωσία διατηρεί σημαντική επιρροή στη Σερβία και στην Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Η Ρωσία έχει εμμέσως πλην σαφώς ενθαρρύνει τις αποσχιστικές τάσεις των Σερβοβόσνιων και συνεισφέρει στη συντήρηση μιας επιθετικής εκδοχής του σερβικού εθνικισμού που δύναται να αποσταθεροποιήσει ευρύτερα τα Δυτικά Βαλκάνια. Θεωρητικά, η Ρωσία μπορεί να ευνοήσει την υλοποίηση κινήσεων που έχουν ήδη σχεδιαστεί από τον Μίλοραντ Ντόντικ, τον Σερβοβόσνιο ηγέτη, προς την κατεύθυνση του διαμελισμού της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Ωστόσο, στην πράξη τα δεδομένα είναι πιο σύνθετα. Η έκβαση της ουκρανικής κρίσης θα έχει αντίκτυπο στη ρωσική επιρροή στα Δυτικά Βαλκάνια. Αν η Ρωσία αποτύχει να φέρει εις πέρας τους στόχους της στην Ουκρανία, θα πληγεί το κύρος της και στα Δυτικά Βαλκάνια. Ταυτόχρονα, δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι η ανάπτυξη της ρωσικής επιρροής στα Βαλκάνια έχει ευνοηθεί από τα λάθη και τις παραλείψεις της Δύσης στην περιοχή. Αν η Ε.Ε. και οι ΗΠΑ ασχοληθούν εκ νέου συστηματικά με την επίλυση των προβλημάτων της περιοχής και εάν η πολιτική της διεύρυνσης της Ε.Ε. προς τα Δυτικά Βαλκάνια αποκτήσει νέα δυναμική, η δυνατότητα της Ρωσίας να ασκήσει επιρροή στην περιοχή θα περιοριστεί σημαντικά. Όλες οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων έχουν ισχυρό ευρωπαϊκό προσανατολισμό.
— Τι θα επιφέρει η ενεργειακή κρίση; Είναι συγκρίσιμη με την πετρελαϊκή κρίση του 1973;
Δεν μπορώ να το εκτιμήσω. Υπάρχουν σαφώς πιο ειδικοί σε θέματα ενέργειας από εμένα. Στο αισιόδοξο σενάριο, θα μπορούσε η κρίση να συνεισφέρει στην επιτάχυνση της μετάβασης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η παγκόσμια επισιτιστική κρίση. Σε έναν κόσμο όπου 10% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού (811 εκατ. άνθρωποι το 2020) αντιμετωπίζει καθημερινά τη μάστιγα της πείνας, η μείωση της παγκόσμιας παραγωγής αγροτικών προϊόντων (π.χ. σιτηρών και ελαίων) και η συνακόλουθη αύξηση της τιμής των τροφίμων (την οποία επιτείνει η ενεργειακή κρίση) θα διευρύνει σημαντικά τον αριθμό των ευάλωτων ανθρώπων στην ένδεια και τον υποσιτισμό. Ενώ συζητάμε τις οικονομικές επιπτώσεις για την Ελλάδα και την Ε.Ε., δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε τον αντίκτυπο του πολέμου και για όσους δοκιμάζονται ήδη στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
— «Ο Γ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν ποτέ πιο κοντά» αναφέρει σε ανάλυσή του το περιοδικό «Politico». Ποια είναι η δική σας γνώμη; Μπορεί να επιβεβαιωθεί ένα τέτοιο τρομακτικό σενάριο;
Το αδιανόητο έχει πλέον μεταφερθεί στη σφαίρα των πιθανοτήτων και το γεγονός αυτό λέει πολλά από μόνο του. Είναι νομίζω σαφές ότι τόσο η Δύση όσο και ο Πούτιν δεν επιθυμούν να συρθούν σε έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, ο οποίος, στην πυρηνική εποχή, θα είναι πιθανότητα και ο τελευταίος στην ανθρώπινη ιστορία. Ωστόσο, οι πόλεμοι δεν ξεσπούν μόνο από σκοπιμότητα. Πολλές εξελίξεις στη διεθνή πολιτική ερμηνεύονται και από άλλους παράγοντες που σχετίζονται με την ανθρώπινη φύση, όπως οι προσωπικές εκτιμήσεις, τα πάθη και ο ψυχισμός όσων λαμβάνουν αποφάσεις εξωτερικής πολιτικής. Σε τέτοιες κρίσεις, το άγχος, η καχυποψία και η νευρικότητα των πολιτικών ηγεσιών είναι στα ύψη. Δηλώσεις και πράξεις με στόχο την αποκλιμάκωση μπορούν να γίνουν αντιληπτές ως ένδειξη αδυναμίας και να επιφέρουν τα ακριβώς αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αντίστοιχα, κινήσεις αποτροπής ενδέχεται να προσληφθούν ως μπλόφες ή ως πράξεις κλιμάκωσης και να επιταχύνουν αυτό που επιθυμούν να αποκλείσουν. Είναι σημαντικό να υπάρχουν πολλαπλοί ανοικτοί δίαυλοι επικοινωνίας ανάμεσα στις δυο πλευρές. Δυστυχώς, ο Ρώσος Πρόεδρος έχει αυτοεγκλωβιστεί στην επιδίωξη ανεδαφικών στόχων, ενώ το περιβάλλον του δείχνει να αδυνατεί να του προσφέρει ψύχραιμη, σφαιρική πληροφόρηση. Παράλληλα, απουσιάζουν στη Ρωσία τα θεσμικά αντίβαρα που θα μπορούσαν να σταματήσουν τον Ρώσο Πρόεδρο από κάποιο μοιραίο λάθος. Με αυτά τα δεδομένα, διανύουμε μια περίοδο κατά την οποία η σύνεση και η εγκράτεια όλων των πλευρών είναι περισσότερο απαραίτητη από ποτέ.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
