Σκοτ Μπρους (επιμέλεια): Το βιβλίο της Κόλασης

ΜΠΟΡΕΙ ΣΗΜΕΡΑ ΝΑ ΜΗΝ ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ στην Κόλαση με τη θρησκευτική έννοια, ως έναν τόπο μέλλουσας τιμωρίας, αν και η θρησκευτική επικαιρότητά της είναι ακόμη ισχυρή. Μια έρευνα του αμερικανικού ερευνητικού κέντρου Pew, που έγινε το 2014, έδειξε ότι το 58% των ενήλικων Αμερικανών πιστεύουν στην ύπαρξη ενός τόπου «όπου οι άνθρωποι που έχουν κάνει μια ζωή άξια καταδίκης και πεθαίνουν χωρίς να μεταμεληθούν τιμωρούνται αιώνια».

Εκείνο που έχει όμως μεγαλύτερη σημασία, πέρα από τη θρησκευτική πίστη, είναι ότι η ιδέα της Κόλασης αποτελεί για τις σημερινές κοινωνίες μια δεσπόζουσα μεταφορά. Η Κόλαση δεν βρίσκεται κάπου μετά θάνατον αλλά στην παρούσα ζωή. Ας πούμε, στον πόλεμο στην Ουκρανία ή στο στρατόπεδο Γκουαντάναμο.

Η σύγχρονη Κόλαση μπορεί να μην έχει τα γιγαντιαία σκουλήκια ή τα ποτάμια φωτιάς της παραδοσιακής εικονοποιίας του Inferno. Έχει όμως άλλα τιμωρητικά όπλα, εξίσου αποτελεσματικά με τα όπλα των μεσαιωνικών αφηγήσεων και των κατασκευών των σχολαστικών θεολόγων.

Στην Αποκάλυψη του Παύλου η πυρά είναι κυρίαρχο βασανιστήριο. Υπάρχουν όμως κι άλλες τιμωρίες: οι αμαρτωλοί τρώγονται από τα σκουλήκια, πετιούνται σε βαθιά πηγάδια, κακοποιούνται από αγγέλους της Κόλασης ή βασανίζονται από δριμύ ψύχος.

Πάρτε για παράδειγμα τη σύγχρονη κόλαση ή κολαστήριο του Γκουαντάναμο. Είναι το στρατόπεδο που δημιούργησε το 2002 η κυβέρνηση Μπους στην Κούβα για κράτηση και ανάκριση κατηγορουμένων για τρομοκρατία, κυρίως μουσουλμάνων. Το τιμωρητικό όπλο στο Γκουαντάναμο ήταν η μουσική. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι κρατούμενοι, αλυσοδεμένοι και σε πλήρη συσκότιση, άκουγαν στη διαπασών, επί εβδομάδες, εκκωφαντική ραπ ή χέβι μέταλ.

«Αυτή η μουσική έπαιζε διάφορους ρόλους κατά τη διάρκεια της ανάκρισης. Προκαλούσε φόβο, αγωνία και αποπροσανατολισμό, ασκώντας πίεση στη σκέψη των κρατουμένων και κάμπτοντας τη βούλησή τους κατά την επιθυμία των ανακριτών».

Ανάλογα με το είδος του βασανιστηρίου, άλλαζε και η μουσική. Αν ήθελαν, ας πούμε, να προσβάλουν τις θρησκευτικές αξίες των κρατουμένων ή ό,τι σχετιζόταν με το σεξ έβαζαν μουσική της Κριστίνα Αγκιλέρα. Η μουσική είχε ως στόχο όχι μόνο τους κρατούμενους αλλά και τους ανακριτές τους. «Η έντονη μουσική είχε αντίκτυπο και στους ίδιους τους Αμερικανούς ανακριτές, οι οποίοι εσωτερίκευαν τους βίαιους στίχους των χέβι μέταλ και ραπ κομματιών, ώστε να αποβάλουν από μέσα τους κάθε συμπόνια για τους αιχμαλώτους τους».

Ο κατάλογος με τα μουσικά κομμάτια που χρησιμοποιούνταν ως μέσα βασανιστηρίων στο Γκουαντάναμο αλλά και σε άλλα αμερικανικά κέντρα κράτησης στον κόσμο (π.χ. Αμπού Γκράιμπ, Μοσούλη) είναι εντυπωσιακός. Βρίσκουμε Κριστίνα Αγκιλέρα, Μέριλιν Μάνσον, Έμινεμ, Μπρίτνεϊ Σπίαρς, παιδικά τραγουδάκια αλλά και Κουίν, το πασίγνωστο «We are the champions».

Ο Αμερικανός μεσαιωνολόγος Σκοτ Μπρους παρουσιάζει στο Βιβλίο της Κόλασης (μτφρ. Γιάννης Πεδιώτης, επιμ. Ξανθούλα Κασιούμη) μια ανθολογία κειμένων που εικονογραφούν «το πλέον σθεναρό και πειστικό κατασκεύασμα της ανθρώπινης φαντασίας στη δυτική παράδοση», που είναι η Κόλαση.

Ξεκινάει από τον αρχαίο κόσμο, περνάει στον πρωτοχριστιανικό, που ενσωμάτωσε στην ιδέα της Κόλασης την παράδοση των Εβραίων, των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Συνεχίζει στον πρώιμο Μεσαίωνα, κατόπιν στον ύστερο Μεσαίωνα και στην ποιητική της Κόλασης έτσι όπως τη δίνει ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία, μετά στους προτεστάντες μεταρρυθμιστές, που απομακρύνονται από τις μεσαιωνικές αντιλήψεις και τοποθετούν την Κόλαση στην περιοχή των τύψεων και της βασανισμένης συνείδησης. Φτάνει στη βικτοριανή εποχή και στον σημερινό ορθολογικό κόσμο όπου η Κόλαση, όπως ήδη είπαμε, είναι μια δυνατή μεταφορά αλλά και μια πραγματικότητα στο εδώ και τώρα.

Η ανθολογία ανοίγει με τη Θεογονία του Ησιόδου. Στην Τιτανομαχία, στον δεκαετή αγώνα του Δία και των άλλων Ολύμπιων θεών εναντίον μιας παλιότερης γενιάς θεϊκών όντων, οι Τιτάνες ηττώνται και εξοβελίζονται στο καταχθόνιο βασίλειο, τον Τάρταρο. Ήταν ένας σκοτεινός τόπος αιώνιας φυλάκισης αλλά και άλλων τιμωριών.

Για παράδειγμα, ο Τιτάνας Άτλαντας είχε τιμωρηθεί να κρατάει στο κεφάλι του, στον αιώνα τον άπαντα, τον ουρανό. Ο ηγέτης αυτού του βασιλείου είναι ο Άδης, αδελφός του Δία, που ζει εκεί με τη νύμφη Περσεφόνη και τον σκύλο Κέρβερο. Αυτός ο τερατόμορφος σκύλος που φύλαγε την πύλη του βασιλείου των νεκρών ήταν απόγονος της ερπετόσωμης Έχιδνας και του Τυφώνα, ενός ζεύγους που εξέθρεψε πολλά από τα τέρατα της ελληνικής αρχαιότητας.

Στην Αινειάδα του ο Βιργίλιος βάζει τον Αινεία να κατέβει στο βασίλειο των σκιών με τη βοήθεια της Σίβυλλας για να συναντήσει τη σκιά του νεκρού πατέρα. Ο Λατίνος ποιητής βρίσκει την ευκαιρία να παρουσιάσει τις τιμωρίες και τα βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονται στον κάτω κόσμο οι εγκληματίες, οι φαύλοι, οι αιμομείκτες, οι στασιαστές.

Η Κόλαση των πρώτων χριστιανών έχει πολλά στοιχεία από τον κάτω κόσμο των παγανιστών. Ένα από τα μοτίβα στις πρωτοχριστιανικές αναπαραστάσεις της Κόλασης είναι το βασανισμός της φωτιάς. Αυτό το ξέρουμε από την Αποκάλυψη του Ιωάννου.

Υπάρχει όμως ένα ακόμη κείμενο, απόκρυφο, που φαίνεται ότι τροφοδότησε την φαντασίωση της μεσαιωνικής Ευρώπης για την Κόλαση. Είναι η Αποκάλυψη του Παύλου, ένα ανώνυμο κείμενο του τρίτου αιώνα, όπου παρουσιάζεται ένα όραμα του Αποστόλου Παύλου για την Κόλαση και τον Παράδεισο.

Υποτίθεται ότι το κείμενο αυτό βρέθηκε σε μια μαρμάρινη θήκη, μαζί με τα παπούτσια του Αποστόλου, θαμμένη στα υπόγεια του σπιτιού στην Ταρσό. Στην Αποκάλυψη του Παύλου η πυρά είναι κυρίαρχο βασανιστήριο. Υπάρχουν όμως κι άλλες τιμωρίες: οι αμαρτωλοί τρώγονται από τα σκουλήκια, πετιούνται σε βαθιά πηγάδια, κακοποιούνται από αγγέλους της Κόλασης ή βασανίζονται από δριμύ ψύχος.

Ένας θεολόγος και μοναχός του δωδέκατου αιώνα, ο Ονώριος ντ’Οτέν, κωδικοποίησε τα βασανιστήρια που υφίστανται οι αμαρτωλοί στην Κόλαση. Πρώτον η φωτιά, δεύτερο το ανυπόφορο ψύχος, τρίτο τα σκουλήκια, τέταρτο η ανυπόφορη μπόχα, πέμπτο το μαστίγωμα, έκτο το πυκνό σκοτάδι, έβδομο οι τύψεις και η ντροπή για τις αμαρτίες, όγδοο η θέα των δαιμόνων και των δράκων, ένατο τα πυρίφλεκτα δεσμά με τα οποία δένονται τα άκρα των αμαρτωλών. Προς το τέλος του Μεσαίωνα (αρχές δέκατου τέταρτου αιώνα) Ο Δάντης μας δίνει μια συγκλονιστική κοσμογραφία της Κόλασης στο Inferno της Θείας Κωμωδίας.

Η φιλολογία της Κόλασης έχει να επιδείξει πολλούς «επώνυμους» αμαρτωλούς μέσα στους αιώνες. Αλλά, όπως γράφει ο Σκοτ Μπρους, η πλειονότητα των κολασμένων είναι άνθρωποι καθημερινοί και συνηθισμένοι. Σήμερα η Κόλαση δεν είναι η κάθοδος στον Άδη αλλά οι επίγειοι βασανισμένοι και τα μαρτύρια.

Τέλος, κάτι για τη μετάφραση: θα μπορούσε να ήταν πιο επιμελημένη και με σωστότερα ελληνικά. Βρίσκουμε λέξεις όπως μεταμέληση, ιέρισσα, στυλοπάτι.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ