Σε πολλά ζώα αρέσει να παίζουν, χωρίς κανέναν άλλο προφανή λόγο πέρα από την ευχαρίστηση.
Οι ιδιοκτήτες κατοικίδιων γνωρίζουν ότι αυτό ισχύει για τις γάτες, τους σκύλους, ακόμη και τα τρωκτικά - και οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει το ίδιο σε ορισμένα ψάρια, βατράχια, σαύρες και πουλιά. Τι γίνεται όμως με τα έντομα; Είναι το μυαλό και η ζωή τους αρκετά πλούσια ώστε να υπάρχει χώρος για παιχνίδι;
Μία έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Animal Behaviour προτείνει ότι οι μέλισσες φαίνεται να απολαμβάνουν το παιχνίδι - όταν κυλούν πάνω σε ξύλινες μπάλες, χωρίς να εκπαιδεύονται ή να λαμβάνουν ανταμοιβές - «μάλλον επειδή έχει πλάκα.»
Αυτό μας δείχνει ότι οι μέλισσες δεν είναι μικρά ρομπότ που ανταποκρίνονται απλώς σε ερεθίσματα... «και αναλαμβάνουν δραστηριότητες που μπορεί να είναι ευχάριστες», λέει η επικεφαλής συγγραφέας Samadi Galpayage, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου.
Τα ευρήματα αυτά έρχονται να προστεθούν στις αυξανόμενες ενδείξεις ότι οι μέλισσες είναι πιο πολύπλοκες από ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα. Αν παίζουν αποκλειστικά και μόνο για διασκέδαση, απόλαυση και ευχαρίστηση, αυτό εγείρει επίσης σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τα συναισθήματα που βιώνουν - και αν μπορούν να θεωρηθούν πλάσματα με συνείδηση.
Με μια μπάλα
Οι μπάμπουρες (Bombus terrestris audax) είναι ένα από τα πιο κοινά είδη στην Ευρώπη, συναντώνται συχνά σε πάρκα, κήπους και χρησιμοποιούνται για τη γονιμοποίηση φυτών σε θερμοκήπια. Οι επιστήμονες γνωρίζουν ήδη πως αυτά τα συμπαθή, μικροσκοπικά έντομα είναι κοινωνικά πλάσματα με εκπληκτικά διευρυμένες γνωστικές ικανότητες.
Το 2017, επιστήμονες του Πανεπιστημίου Queen Mary του Λονδίνου διεξήγαγαν έρευνα που έδειξε ότι οι μέλισσες μπορούν επίσης να διδαχθούν να παίζουν ποδόσφαιρο, σκοράροντας ένα γκολ με μικρές ξύλινες μπάλες με αντάλλαγμα μια ανταμοιβή.
Κατά τη διάρκεια αυτού του προγράμματος οι μελετητές συνειδητοποίησαν ότι μερικές από τις μέλισσες που βρίσκονταν στο περιθώριο έδειχναν να απολαμβάνουν να κυλιούνται γύρω από τις μπάλες, χωρίς προφανή λόγο ή όφελος. Για να ελέγξει αν οι μέλισσες το έκαναν αυτό για διασκέδαση, η Galpayage πραγματοποίησε μερικά πειράματα.
Στο ένα, 45 μέλισσες τοποθετήθηκαν σε μια αρένα που συνδεόταν με μια ξεχωριστή περιοχή τροφοδοσίας με ένα μονοπάτι που περιβαλλόταν από 18 πολύχρωμες ξύλινες μπάλες. Η διαδρομή ήταν ανεμπόδιστη, αλλά οι μέλισσες μπορούσαν να παρεκκλίνουν από τη διαδρομή τους και να αλληλεπιδρούν με τις κίτρινες, μωβ και μονόχρωμες ξύλινες μπάλες, κατά τη διάρκεια τριών ωρών κάθε μέρα, για 18 ημέρες. Οι μπάλες ήταν κολλημένες στο έδαφος στη μία πλευρά της διαδρομής και ήταν κινητές στην άλλη.
Οι μέλισσες, οι οποίες είχαν επισημανθεί ανάλογα με την ηλικία και το φύλο τους, προτιμούσαν την περιοχή με τις κινητές μπάλες. Και το εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο. Σε αρκετές περιπτώσεις, καταγράφηκαν να κυλούν τις μπάλες γύρω από το δάπεδο της αρένας με το σώμα τους. Ορισμένες μέλισσες το έκαναν αυτό μόνο μία φορά, άλλες κυλούσαν τις μπάλες 44 φορές κατά τη διάρκεια μιας μόνο ημέρας και μία το έκανε 117 φορές κατά τη διάρκεια της μελέτης.
Το γεγονός ότι οι μέλισσες συνεχίζουν να επιστρέφουν στις μπάλες και να τις κυλούν «υποδηλώνει ότι υπάρχει κάτι που τις ανταμείβει», λέει ο Galpayage, ο οποίος σημειώνει ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι πρόκειται για συμπεριφορά παιχνιδιού, επειδή τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν ταιριάζουν με τις τάσεις που έχουν βρεθεί σε άλλες έρευνες για το θέμα.
Οι αρσενικές μέλισσες φαίνεται να παίζουν με τις μπάλες περισσότερο χρόνο από ό,τι οι θηλυκές, ένα μοτίβο που έχει βρεθεί σε παρόμοιες μελέτες σπονδυλωτών ζώων στο παιχνίδι. Οι νεαρές μέλισσες, ηλικίας μικρότερης των τριών ημερών, κυλούσαν επίσης τις μπάλες περισσότερο από τις μέλισσες ηλικίας μεγαλύτερης των 10 ημερών. Και αυτό συμφωνεί με τα ευρήματα από τον υπόλοιπο ζωικό κόσμο.
Το γεγονός πως νεότερα πλάσματα παίζουν περισσότερο θα μπορούσε να συνδέεται με την προετοιμασία τους για τον κόσμο στον οποίο βρίσκονται, λέει η Elizabeth Franklin, συμπεριφορική οικολόγος με ειδίκευση στα κοινωνικά έντομα στο Cornwall College Newquay, η οποία δεν συμμετείχε στη μελέτη.
Οι κανόνες του παιχνιδιού
Σύμφωνα με τα επιστημονικά κριτήρια που αναπτύχθηκαν εν μέρει από τον Gordon Burghardt, ερευνητή ηθολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τενεσί, το παιχνίδι πρέπει να είναι εθελοντικό, αυθόρμητο ή να αποτελεί ταυτόχρονα την ανταμοιβή για τα έμβια όντα που μελετώνται. Το παιχνίδι είναι μια συμπεριφορά που δεν έχει κάποια άμεσα προφανή λειτουργικότητα, όπως η απόκτηση τροφής, η εύρεση καταφυγίου ή το ζευγάρωμα.
Αυτή η μελέτη περιλαμβάνει ένα από τα καλύτερα πειράματα σχετικά με το παιχνίδι των ζώων, επειδή εξέτασε προσεκτικά όλες αυτές τις μετρήσεις, εκτιμά ο Burghardt, ο οποίος δεν συμμετείχε σε αυτή τη μελέτη.
Για παράδειγμα, σε αυτό το πείραμα, η κύλιση της μπάλας δεν είχε ποτέ ως αποτέλεσμα την παροχή τροφής. Το νέκταρ και η γύρη των μελισσών ήταν εύκολα προσβάσιμα σε ένα ξεχωριστό δωμάτιο, χωρίς ποτέ να χρειαστεί να αλληλεπιδράσουν με τις μπάλες. Οι μέλισσες δεν προσπάθησαν ποτέ να δαγκώσουν ή να επεκτείνουν την προβοσκίδα τους προς τις μπάλες σε αναζήτηση κάποιας «ζαχαρένιας ανταμοιβής».
Επιπλέον, το πιο σημαντικό είναι ότι επέστρεφαν για να κυλήσουν τη μπάλα και άλλη ημέρα, ή ακόμα και δύο διαφορετικές επιπλέον ημέρες, ακόμη και μετά την αναζήτηση τροφής. Στη φύση, έχει παρατηρηθεί ότι οι μέλισσες απομακρύνονται από τα λουλούδια που δεν τους δίνουν πλέον ζαχαρούχα ανταμοιβή.
Οι μέλισσες δεν έδειξαν ποτέ τα γεννητικά τους όργανα, γεγονός που υποδηλώνει ότι δεν έγιναν προσπάθειες ζευγαρώματος - και κυλούσαν τις μπάλες προς όλες τις κατευθύνσεις, υποδηλώνοντας ότι δεν προσπαθούσαν να αποσυμφορήσουν το χώρο διαβίωσής τους, όπως κάνουν σε άλλες περιπτώσεις.
«Νομίζω ότι είναι εκπληκτικό όταν βλέπεις τη μικρή μέλισσα πάνω στη μπάλα», λέει γελώντας ο Burhardt. «Αν το βλέπατε αυτό σε κάποιο ζώο, δεν θα είχατε κανένα πρόβλημα να το αποκαλέσετε παιχνίδι».
Αυτό το αίσθημα του βουητού
Ο Burhardt πιστεύει ότι το παιχνίδι είναι ένα σύνθετο σύνολο συμπεριφορών που έχει εξελιχθεί ανεξάρτητα σε πολλά ζώα και που μπορεί να έχει πολλαπλές λειτουργίες για την ανάπτυξή τους.
Τα πλάσματα των οποίων η ζωή απαιτεί εκλεπτυσμένες κινητικές δεξιότητες για να αποκτήσουν την τροφή τους είναι πιο πιθανό να παίζουν με αντικείμενα, σύμφωνα με έρευνες σε πρωτεύοντα θηλαστικά.
Οι μέλισσες έχουν στο «ρεπερτόριό» τους κάποιες εντυπωσιακές κινήσεις για να ανοίξουν λουλούδια και να αποσπάσουν νέκταρ και γύρη, και γίνονται όλο και πιο επιδέξιες με την πάροδο του χρόνου.
Σε αυτό το συγκεκριμένο πείραμα, οι μέλισσες δεν παρουσίασαν καμία βελτίωση στην ικανότητά τους να χειρίζονται μπάλες - δεν έγιναν, για παράδειγμα, πιο γρήγορες στο να κυλούν μπάλες - άλλη μια ένδειξη ότι το κάνουν μόνο για διασκέδαση. Αλλά μελλοντικές έρευνες θα μπορούσαν να διερευνήσουν αν οι μέλισσες που κυλούν πιο συχνά μπάλες είναι πιο επιδέξιες στο χειρισμό των λουλουδιών τους.
Παρ' όλα αυτά, οι μελετητές παραμένουν διχασμένοι ως προς το αν το «παιχνίδι» αυτό καθαυτό έχει μακροπρόθεσμα οφέλη προσαρμογής.
«Αυτό είναι το ερώτημα του ενός εκατομμυρίου δολαρίων, και δεν είναι ότι δεν πασχίζουμε να το απαντήσουμε», λέει ο Wolf-Dietmar Hütteroth, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας στη Γερμανία, ο οποίος μελετά τη συμπεριφορά των φρουτόμυγων. «Γιατί το κάνουν και ποιο είναι το όφελος; Ποια είναι η αξία προσαρμογής της συμπεριφοράς;»
Αν ο μόνος λόγος για το παιχνίδι είναι η απόλαυση, αυτό σημαίνει ότι οι επιστήμονες πρέπει να αρχίσουν να θέτουν πραγματικά ερωτήματα σχετικά με το αν τα έντομα έχουν συναισθήματα, και επομένως νιώθουν φόβο, χαρά κλπ.
«Νομίζω ότι τα στοιχεία είναι αρκετά σαφή και ναι, δείχνουν έναν πολύ πιο πλούσιο κόσμο συναισθημάτων, δυνατοτήτων, όχι μόνο στο να υποφέρουν αλλά και στο να απολαμβάνουν», λέει ο Lars Chittka, επικεφαλής του ερευνητικού εργαστηρίου για τις μέλισσες στο Πανεπιστήμιο Queen Mary και συγγραφέας του βιβλίου The Mind of a Bee (μτφρ. Το Μυαλό μιας Μέλισσας).
Έρευνες έουν επίσης δείξει ότι οι φρουτόμυγες φοβούνται και οι καραβίδες αγχώνονται και η μελέτη του παιχνιδιού μπορεί να διευρύνει το πεδίο κατανόησης της νόησης των εντόμων. Στην πραγματικότητα, τα ευρήματα αυτά προστίθενται σε προηγούμενη έρευνα του εργαστηρίου του Chittka, η οποία είχε ήδη δείξει ότι οι μέλισσες μπορούν να βιώσουν κάτι σαν θετικά συναισθήματα και αισιοδοξία: Μια γλυκιά λιχουδιά μπορεί να αλλάξει τη συναισθηματική κατάσταση των μελισσών με θετικό τρόπο, κάνοντάς τες να επιδιώκουν μια ανταμοιβή πιο γρήγορα ή να ανακάμπτουν πιο γρήγορα από ένα περιστατικό που τις τρόμαξε.
Είναι πολύ συγκινητικό, «δείχνει ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε μόνο ένα από τα πολλά σκεπτόμενα όντα που απολαμβάνουν και υποφέρουν εκεί έξω», λέει ο Chittka.
Με πληροφορίες από National Geographic
