Μαξ Φίσερ: Το αλλόκοτο και το απόκοσμο

Το αλλόκοτο (weird) είναι μια αίσθηση που προκαλείται εκεί όπου συναντιούνται δύο ή περισσότεροι κόσμοι οι οποίοι είναι ασύνδετοι, που «δεν ανήκουν μαζί». Το απόκοσμο (eerie) είναι μια αίσθηση που δημιουργείται είτε όταν υπάρχει κάτι εκεί που δεν θα έπρεπε να υπάρχει τίποτα είτε όταν δεν υπάρχει τίποτα εκεί που θα έπρεπε να υπάρχει κάτι.

Ο Μαρκ Φίσερ διερευνά αυτές τις δύο αισθήσεις/καταστάσεις μέσα από πολιτιστικά παραδείγματα ή καλλιτεχνικά έργα από τον χώρο της λογοτεχνίας, της μουσικής, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης. Μολονότι όλα τα έργα που παρουσιάζει βρίσκονται στον χώρο της μεταφυσικής, του τρόμου και της επιστημονικής φαντασίας, μας λέει ‒και το αποδεικνύει‒ ότι το αλλόκοτο και το απόκοσμο δεν είναι απαραίτητο να σχετίζονται πάντα με τη δυσφορία και τον τρόμο. «Τα πειραματικά έργα τέχνης συχνά μας προκαλούν μια αίσθηση του αλλόκοτου», γράφει. Αυτή η αίσθηση έχει σχέση με το καινούργιο. Το αλλόκοτο μας προειδοποιεί ότι οι έννοιες και τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε μέχρι τώρα για να δούμε την τέχνη είναι απαρχαιωμένα.

Τα βιβλία του μας ανοίγουν δρόμους για να δούμε νέες πραγματικότητες, να σχεδιάσουμε νέες διαδρομές, χρησιμοποιώντας ως υλικό στοχασμού παραδείγματα από την τέχνη και την ποπ κουλτούρα.

Αυτή η συνάντηση, λοιπόν, με το αλλόκοτο έργο τέχνης, όσο δυσάρεστη κι αν είναι, δεν παύει να μας δημιουργεί την ευχαρίστηση μιας νέας γνώσης. Το απόκοσμο, που μπορεί να προκαλείται από τα σαστισμένα μάτια ενός ανθρώπου με αμνησία, από το αν βρεθούμε σ’ ένα ερημωμένο και εγκαταλελειμμένο χωριό ή μέσα σ’ έναν κύκλο μεγαλίθων (στο Στόουνχετζ ή στον Βόλακα της Τήνου), μας βοηθάει να αποδράσουμε από την καθημερινότητα, από αυτό που θεωρείται πραγματικότητα. Έτσι ερμηνεύεται η παράξενη έλξη που ασκεί το απόκοσμο στους ανθρώπους.

Το βιβλίο του Φίσερ εκδόθηκε στη Βρετανία το 2017, λίγο μετά την αυτοκτονία του συγγραφέα, που έπασχε από κατάθλιψη. Ο Μαρκ Φίσερ, που είχε γεννηθεί το 1968, δεν κατόρθωσε τελικά στον προσωπικό του βίο να βρει τον εναλλακτικό τρόπο, που πάντα τον έψαχνε στα βιβλία του και στη δράση του, και μια νέα (πολιτική) αυτοπεποίθηση που θα τον κρατούσε στη ζωή. Παρ’ όλα αυτά, τα βιβλία του μας ανοίγουν δρόμους για να δούμε νέες πραγματικότητες, να σχεδιάσουμε νέες διαδρομές, χρησιμοποιώντας ως υλικό στοχασμού παραδείγματα από την τέχνη και την ποπ κουλτούρα.

Παιδί της εργατικής τάξης, ο Μαρκ Φίσερ κατόρθωσε να ξεπεράσει τα στεγανά της ιεραρχημένης βρετανικής κοινωνίας και εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς πολιτικής φιλοσοφίας και πολιτισμικής κριτικής, πατώντας πάνω στον Φρόιντ, στον Λακάν, στον Αλτουσέρ, στον Ντεριντά, στον Ζιλ Ντελέζ, στον Γκουαταρί, στον Ζίζεκ. Γράφοντας για μουσική, ταινίες, ποδόσφαιρο και τη σχέση τους με την πολιτική, παρήγαγε έναν συστηματικό ριζοσπαστικό πολιτικό λόγο που σήμερα, έξι χρόνια μετά την αυτοκτονία του, τον διατηρεί στην πρώτη γραμμή των στοχαστών. Ίσως σήμερα περισσότερο επιδραστικό.

Πριν από το Αλλόκοτο και το απόκοσμο, το βιβλίο που τον έκανε ευρύτερα γνωστό ήταν το Καπιταλιστικός Ρεαλισμός: Υπάρχει εναλλακτική;, που είχε κυκλοφορήσει το 2009 στα αγγλικά, δηλαδή στην αρχή της μεγάλης οικονομικής κρίσης, και στα ελληνικά το 2015 (εκδόσεις futura). Σ’ αυτό το βιβλίο ο Φίσερ λέει ότι η σύγχρονη κουλτούρα έχει σταματήσει να φαντάζεται εναλλακτικές προοπτικές έναντι του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και ότι η παγιωμένη άποψη πως όλες οι αλλαγές πρέπει να γίνονται εντός του συστήματος δεν εμφανίζει καμία ρωγμή. Αυτή η πραγματικότητα οδηγεί σε έναν «καταθλιπτικό ευδαιμονισμό», σε ένα depressive hedonia, όπως έγραφε. Πάντως, το βιβλίο του Το αλλόκοτο και το απόκοσμο μας βοηθάει να δημιουργήσουμε ρωγμές, να κινηθούμε πέρα από την κοινή λογική, με τη βοήθεια όχι mega-θεωριών αλλά με τα παραδείγματα της τέχνης.

Στην περιοχή του αλλόκοτου ο Μαρκ Φίσερ εξετάζει βιβλία και κείμενα του Λάβκραφτ, του Χ.Τζ. Γουέλς, του Τιμ Πάουερς και του Φίλιπ Ντικ. Εξετάζει επίσης τη μουσική του ποστ-πανκ συγκροτήματος The Fall αλλά και ταινίες του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ και του Ντέιβιντ Λιντς. Μάλιστα συνεξετάζει, στο ίδιο κείμενο, τον Φασμπίντερ με τον Φίλιπ Ντικ για να δείξει το αλλόκοτο της προσομοίωσης, του κατασκευασμένου ρεαλισμού ή του ότι είμαστε αυτό που μας θεωρούν οι άλλοι.

Στην περιοχή του απόκοσμου ο Φίσερ εξετάζει κείμενα της Δάφνης ντι Μοριέ και του Κρίστοφερ Πριστ, του Μ.Π. Τζέιμς, του Άλαν Γκάρνερ, της Μάργκαρετ Άτγουντ, της Τζόαν Λίντσεϊ, μουσική του Μπράιαν Ίνο, ταινίες του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, του Αντρέι Ταρκόφσκι, του Κρίστοφερ Νόλαν, του Τζόναθαν Γκλέιζερ και τηλεοπτικά σενάρια του Νάιτζελ Νιλ.

To αλλόκοτο προκύπτει από τις αλλαγές στη δομή του χρόνου και την παραμόρφωσή του από τα ταξίδια στον χρόνο, από το γκροτέσκο, από τη σχέση του ονείρου με την πραγματικότητα. Το απόκοσμο προκύπτει από την επιρροή οντοτήτων ή αντικειμένων που δεν θα έπρεπε να έχουν αναστοχαστική ικανότητα, από τα κενά μνήμης, από ερημικά τοπία, από φαντάσματα, από εξωγήινα ίχνη, από γεωλογικές ανωμαλίες κ.ά.

Η μετάφραση του Αλέξανδρου Παπαγεωργίου είναι εξαιρετική και στηρίζεται στη γνώση του για το αντικείμενο αλλά και για τον συγγραφέα. Στο επίμετρο του βιβλίου φανερώνει αυτή την αυτοβιογραφική σχέση του με τον Μαρκ Φίσερ. Γράφει, δείχνοντας την καταγωγή αυτής της σχέσης: «Αγάπησα τον Φίσερ πρώτα ως μπλόγκερ και έπειτα ως συγγραφέα. Ή μάλλον, για να είμαι πιο ακριβής, αγάπησα τον Φίσερ μέσα από την ιδιαίτερη συγγραφική πρακτική που συνιστά το μπλόγκινγκ». Ο Παπαγεωργίου αναφέρεται στο μπλογκ k-punk που ο Φίσερ άρχισε να γράφει ανώνυμα το 2003 και γρήγορα εξελίχθηκε σε μέσο για την πολιτισμική κριτική στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα.

Για την ελληνική έκδοση έχει γράψει έναν εξαιρετικό πρόλογο ο συγγραφέας και φωτογράφος Ματ Κούχουν, επίγονος του Φίσερ και από τους ανθρώπους που συντηρούν και διατηρούν σήμερα το έργο του.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ